Научная статья на тему 'ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
341
145
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / туризм инфратузилмаси / туризм индустрияси / функционал элементлар / таркибий қисмлар / инфратузилма объектлари / меҳмонхоналар / малакали кадрлар / ривожланиш тамойиллари. / туризм / туристическая инфраструктура / индустрия туризма / функциональные элементы / компоненты / объекты инфраструктуры / гостиницы / квалифицированный персонал / принципы развития.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Абдураимов Дилшод Мураткулович

Ушбу мақолада туризм ривожланишининг миллий иқтисодиётда тутган ўрни, туризм инфратузилмаси ривожланишига назарий ёндашувлар, туризм инфратузилмаси категориясининг моҳияти, туризм ва туристик индустрия инфратузилмаларининг ўзаро алоқадорлиги, туризм инфратузилмаси функционал элементлари, таркибий қисмлари ва улар ўртасида ўзаро самарали ҳамкорликни таъминлаш йўналишлари ҳамда самарали ривожланиш тамойиллари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ РАЗВИТИЯ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ

В статье исследуются роль туризма в национальной экономике, теоретические подходы к развитию туристической инфраструктуры, сущность категории туристической инфраструктуры, взаимосвязь туризма и инфраструктуры туристической индустрии, функциональные элементы, компоненты туристической инфраструктуры и принципы эффективного развития.

Текст научной работы на тему «ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ»

Абдураимов Дилшод Мураткулович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти тадкикотчиси

ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ А^АМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 338.48/49

АБДУРАИМОВ Д.М. ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ЩТИСОДИЙ АЦАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

Ушбу маколада туризм ривожланишининг миллий иктисодиётда тутган урни, туризм инфрату-зилмаси ривожланишига назарий ёндашувлар, туризм инфратузилмаси категориясининг мох,ияти, туризм ва туристик индустрия инфратузилмаларининг узаро алок,адорлиги, туризм инфратузилмаси функционал элементлари, таркибий кисмлари ва улар уртасида узаро самарали х,амкорликни таъ-минлаш йуналишлари х,амда самарали ривожланиш тамойиллари тадкик килинган.

Калит сузлар: туризм, туризм инфратузилмаси, туризм индустрияси, функционал элементлар, таркибий кисмлар, инфратузилма объектлари, мех,монхоналар, малакали кадрлар, ривожланиш тамой-иллари.

АБДУРАИМОВ Д.М. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ РАЗВИТИЯ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ

В статье исследуются роль туризма в национальной экономике, теоретические подходы к развитию туристической инфраструктуры, сущность категории туристической инфраструктуры, взаимосвязь туризма и инфраструктуры туристической индустрии, функциональные элементы, компоненты туристической инфраструктуры и принципы эффективного развития.

Ключевые слова: туризм, туристическая инфраструктура, индустрия туризма, функциональные элементы, компоненты, объекты инфраструктуры, гостиницы, квалифицированный персонал, принципы развития.

ABDURAIMOV D.M. THE MAIN DIRECTIONS AND SOCIO-ECONOMIC SIGNIFICANCE OF TOURISM INFRASTRUCTURE'S DEVELOPMENT

The article discusses the role of tourism in the national economy, theoretical approaches to the development of tourism infrastructure, the essence of the category of tourism infrastructure, the mutual influences of tourism and tourism industry infrastructure, functional elements, components of tourism infrastructure and principles of effective development.

Key words: tourism, tourism infrastructure, tourism industry, functional elements, components, infrastructure facilities, hotels, qualified personnel, development principles.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

Кириш.

Туризм купчилик мамлакатлар миллий даро-мадини ошишида муносиб улушга эгадир. Гло-бал иктисодиётнинг мухим сектори сифатида туризм индустриясининг жахон ЯИМдаги улуши мос тармоклардаги мультипликатив самарани хисобга олган холда 6 %ни ташкил этмокда. Иктисодиётнинг туризм тармоFи жахонда иш билан бандликнинг 6-7 %ини таъминловчи иш жойларини яратишда етакчилик килмокда. Халкаро туристик ташкилот (UNWTO) маълумот-ларига кура, туризм дунё буйича хизматлар экс-портининг 30 %ини таъминлайди [13].

Шунингдек, халкаро микёсда товарлар ва хизматлар хажмининг 6,0 %и, жами хизматлар экспорт хажмининг 30,0 %и, умумий иш билан бандлар сонининг 9,5 %и туризм тармоти хиссасига туFри келади ва дунёда яратилган хар ун биринчи янги иш урни ушбу сохада яратилмокда [14].

Кейинги вактларда республикамизда кирувчи туризм ривожланиши бир мунча ошган булсада, бирок бу курсаткич етарли даражада усишини таъминлаш учун потенциал имкониятлардан етарлича фойдаланилмаяпти. Купчилик мута-хассисларнинг фикрича, бунинг асосий сабаби худудий туризм инфратузилмасининг етарли даражада ривожланмаганлигидир.

Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатнома-сида «Туризмни ривожлантириш буйича 2021 йилда хам изчил ислохотларни давом эттира-миз. Айник,са, зиёрат туризми ва ички туризмни ривожлантиришга алохида эътибор берилади. Шунингдек, туризм объектлари атрофидаги ер майдонлари, сув ва йул инфратузилмаларини яхшилаш учун бюджетдан 1 триллион сум ажра-тилади» [12] деб таъкидланиши мухим йуналиш сифатида белгилаб берилган. Бу эса республи-камизнинг ракамли иктисодиётга утиши жараё-нида худудий туризм инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини оширишнинг ахамияти бекиёс эканлигини намоён этмокда. Шунга кура, худудий туризм инфратузилмасини ривожлантириш самарадорлигини оширишнинг узига хос жихатларини хисобга олган холда маз-кур сохани самарали ривожланишининг илмий-услубий ва амалий жихатларини тадкик этиш долзарб хисобланади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Туризм бозори ва унинг инфратузилмаси мохияти ва мазмуни, функциялари, туризм индустрияси субъектлари, туризмни ривожла-ниш тамойиллари, туризм бозорини тартибга солиш механизмлари, ресторан ва мехмонхона хужаликлари, туризм сохасида амалга ошири-лаётган сиёсат билан боFлик муаммоларнинг илмий асослари Зорин И.В, Квартальнов В.А. [10], Пардаев М.К,. [9], Биржаков М.Б. [3], Бекла-рян Л.А., Пшенников А.С. [4], Морозов М.А. [7], Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Тур-сунова Г.Р. [11] асрларида тадкик этилган.

Туризм бозорининг ижтимоий-иктисодий мохияти, таркибий кисмлари элементлари, асосий вазифалари ва функциялари, туристик объ-ектлар, туроператорлар ва турагентлар, туризм бозори ривожланишини тартибга солишнинг хукукий, ташкилий ва ижтимоий-иктисодий механизмлари, туризм сохасида давлат сиёса-тининг асосий йуналишлари, туристик хизматлар самарадорлигини бахолаш усуллари, туристик ишлаб чикариш инфратузилмаси, туризм сохасини давлат томонидан куллаб-кувватлаш чора-тадбирлари Жукова М.А. [5], Алимова М.Т. [1], Маматкулов Х.М. [6], Архипова В.Ф., Девизов А.С. [2] ларнинг илмий асарларида ёритиб берилган.

Шунингдек, туризм инфратузилмасининг мохияти ва мазмуни, туризм инфратузилмаси иктисодиёт ва бошкарув сохасида турли хил даражалардаги субъектлари фаолияти, туризм инфратузилмасини ривожлантириш буйича дав-латнинг роли, худудий туризм инфратузилмасининг ташкилий элементлари, туризм сохаси ривожланишининг курсаткичлари ва инфрату-зилмавий элементларини ривожланиши дара-жалари доир масалалар Маматкулов Х.М. [6], Морозов М.А. [7], Норчаев А.Н. [8] ларнинг илмий тадкикотларида уз ифодасини топган.

Тадцицот методологияси.

Тадкикот жараёнда туризм инфратузилмасининг ривожланиш хусусиятлари ва йуналишларини ёритиш жараёнида соханинг инновацион ривожланиши буйича узгаришларни хисобга олиш, туризмни яхлит инфратузилма сифатида методологик урганиш, бу борада мутахассислар фикрини урганган холда диалектик ва тизимли ёндашув, киёсий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

ва солиштирма тах,лил, статистик ёндашув х,амда гурух,лаш усулларидан фойдаланилди х,амда инфратузилманинг таркибий кисмларининг ривожланиш йуналишларини белгилаб бериш ёндашуви асосланди.

Та^лил ва натижалар.

Маълумки, х,озирги вактда баркарорликни таъминлашнинг мух,им омили булиб, иктисодий муносабатларни амалга оширишнинг ташкилий-иктисодий базасини такомиллаштириш х,исобланади. Туризм индустриясида иктисодий муносабатларни амалга оширишнинг шундай асослари биринчи навбатда кандай даража-даги инфратузилманинг мавжудлиги, уни сох,ада иктисодий муносабатларни баркарор ривож-ланишига ижобий таъсири, сох,адаги х,укук ва кафолатларнинг реализация килинишида кумак ва имкон бериши билан аникланади. Шунинг учун х,ам туризм бозорининг тулик фаолият курсатиши учун унинг инфратузилмасини ривожлантириш зарур.

Бугунги кунда туризм инфратузилмаси субъ-ектларининг фаолияти билан боFлик муносабатларни ташкил килиш асосларини илмий жих,атдан ёритиб бериш самарали туризм бозори ривожланишининг ижтимоий ва иктисодий ах,амиятини оширади. Туризм инду-стриясини тулик ишлаши учун ривожланган инфратузилма зарур. Туристик бозор фаолият курсатишида сифат курсаткичларини энг мух,им мезони унинг инфратузилмаси ривожланиш даражасидир.

Инфратузилма - иктисодиётда турли хил тизимлар ва бу тизимларнинг асосий субъект-лари уртасида фаол узаро муносабатларни таъ-минлаш учун зарур шарт-шароитларни яратиши мух,им х,исобланади. Таъкидлаш керакки, инфратузилманинг мох,ияти ва мазмунини аниклашга иккита методологик ёндашув мавжуд: тармок ва функционал. Биринчи ёндашувда инфратузилма ижтимоий ишлаб чикаришнинг умумий шарт-шароитларини таъминловчи тармоклар маж-муи сифатида аникланади. Иккинчи ёндашувда эса ташкилий, ишлаб чикариш, ижтимоий функ-цияларнинг мух,им мажмуи сифатида инфратузилма караб чикилади.

Инфратузилма термини (лотинчадан infra -куйида, остида, пастда ва structura - тузилиш, жойлашиш, курилиши) юкори турувчи функ-

ционал тизимга муносабат буйича энг паст поFонали даражада турувчи объектларни ифо-далайди.

Туризм инфратузилмаси тушунчасининг мо,иятига эътибор каратадиган булсак, авва-ламбор таъкидлаш керакки, иктисодиёт ком-плексида туризмнинг узи инфратузилма со,асига, хусусан, ижтимоий-маданий инфра-тузилмага тегишлидир. У дам олиш, сайр-томошалар кабиларда инсонлар э,тиёжларини кондиради. Бирок шу пайтнинг узида иктисодий фаолият куриниши сифатида туризм - унинг инфратузилмаси мувофик равишда таъминлан-масдан туриб - мавжуд булмайди.

Ушбу категорияни куйидаги тушунчаларга ажратиш мумкин:

- туризм инфратузилмаси (туристик инфра-тузлма);

- туриндустрия инфратузилмаси;

- туризм бозори инфратузилмаси;

- туризмда тадбиркорлик инфратузилмаси.

Илмий адабиётларда бу терминларнинг ягона

ва бир хил маънога эга талкини мавжуд эмас, шунингдек бу тушунчалар уртасидаги бо^иклик аникланмаган. Иктисодий адабиётларда асосан туризм инфратузилмаси ёки туристик инфратузилма терминидан фойдаланилади. Ушбу масала буйича асосий нуктаи назарга эътиборимизни каратамиз.

И.В.Зорин ва В.А.Квартальнойларнинг фикрича, туризм инфратузилмасини туризм шаклланиши учун зарур булган бино ва иншоот, тизим ва хизмат мажмуи сифатида изо,лайдилар [10].

Шунингдек, кирувчи ва ички туризмни ривожланиши учун ,ам бутун мамлакат микёсида, ,ам ало,ида ,удудда инфратузилманинг комплекс ривожланишини таъмин-лаши керак. Туризм инфратузилмаси - мамлакат инфратузилмаси комплексининг ажрал-мас кисмидир. Инфратузилма асосида моддий ишлаб чикариш ва одамларнинг ижтимоий ,аётини таъминлашга йуналтирилган моддий-техник ва ижтимоий тизим тушунилади [4]. Ишлаб чикариш инфратузилмаси таркибида асосан етакчи ишлаб чикариш тармокларига хизмат курсатувчи ва моддий маблаFлар, ишчи кучи, молиялаштириш ва ишлаб чикариш ахбо-ротлари ,аракатини таъминловчи умумий тав-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

сифга эга (электр, газ ва сув таъминоти, транспорт, алока ва телекоммуникациялар, ахборот хизматлари, молиявий тизим) инфратузилма назарда тутилади. Ижтимоий инфратузилма таркибий кисмларига эса, асосан савдо, уй-жой коммунал хужалиги, соFликни саклаш, маориф, маданият тизими кабилар киради. Мустакил тармоклар инфратузилмаси сифатида илмий инфратузилма, туризм ва спорт инфратузил-маси кабиларга ажратилади.

Инфратузилма тармоклараро тавсифга эга булиб, яхлит иктисодиёт, худудлар ва тармоклар уртасида интеграцион функцияни бажаради, яъни инфратузилма бевосита моддий неъмат-ларни яратади. У таъминловчи функцияни бажа-ради.

М.Б.Биржаковнинг ёндашувига кура, туризм инфратузилмаси - бу туристик ресурсларга туристларни меъёр даражасида эришишларини таъминловчи ва уларни туризм максадида фой-даланишдан иборат булган, туризм индустри-яси корхоналари хаётий фаолиятини ва шахсан туристларни таъминловчи туризм индустрияси корхоналарининг узаро боFлик йуллар, телекоммуникация алокалари хамда мухандислик ва коммуникацион тармоклар мажмуаси хисобланади [3].

Келтирилган ушбу таърифларда тармок ёнда-шуви мавжуд эмас ва бунда инфратузилманинг ишлаб чикариш таркибий элементларига асо-сий урFу берилган ва инфратузилманинг ижтимоий, институционал, экологик компонентлари етарлича эътиборга олинмаган. Бизнинг фикри-мизча, туризм инфратузилмасининг категория сифатидаги мохиятини ёритиб беришда нисба-тан кенгрок функционал ёндашувга эътиборни каратиш зарур.

М.А.Морозовнинг фикрича, «туризм инфратузилмаси - бу туристик махсулотнинг компонент-ларини такрор ишлаб чикариш шароитларини яратувчи ва макро, мезо ва микроиктисодиёт даражасида иктисодиёт тармоклари сифатида туризм шаклланишини таъминловчи ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилма элемент-ларини техник-технологик, ташкилий-иктисодий ва ижтимоий узаро муносабатлари мажмуини узидан намоён этувчи тизимдир» [4].

Хозирги кунда туризм сохасида унинг категория сифатидаги мохиятини изохлаш буйича

ягона ёндашув мавжуд эмас. «Туристик инфратузилма» ва «туристик индустрия» тушунча-лари уртасидаги фаркли жихатлари халигача очиклигича колмокда. Туризм инфратузилмасининг асосий компонентлари, туризм тармоFи ва унинг инфратузилмаси ривожланишини тав-сифловчи статистик курсаткичлар аник тизим-лашмаган.

Ушбу холатни хисобга олган холда, тадкикот ишида туристик индустрия корхоналари ва улар билан боFлик булган ташкилотлар хамда туристик махсулотни такрор ишлаб чикаришнинг моддий ва ижтимоий-маданий шарт-шароитларини таъминловчи мажмуа сифатида туризм инфратузилмасининг мохиятини аниклаш буйича муаллифлик ёндашуви асос-ланди.

Туризм инфратузилмаси тушунчасининг мохиятини аниклашга мавжуд ёндашувлар тадкикоти буйича шундай хулоса чикариш мумкинки, туризм инфратузилмаси ва туристик индустрия инфратузилма категорияларининг мохиятини ва уларнинг бир-биридан фаркли жихатларини ажратиб олиш зарур.

Бизнинг фикримизча, туризм инфратузилмаси категориясининг мохияти ва мазмунини ёритиб беришда унинг куйидаги узига хос хусусиятла-рини эътиборга олиш керак:

1. Туризм инфратузилмаси куп функцияли тизим булиб, туристик фаолиятни амалга оши-ришнинг турли хил ташкилий ва ижтимоий-иктисодий шакллари хамда усулларидан фой-даланишни уз ичига олади;

2. Туризм инфратузилмаси таркбидаги институтлар ва ташкилотлар туристик фаолиятни бошкаришда хукукий, ижтимоий-иктисодий ва ахборот механизмларини намоён этади;

3. Инфратузилма туризм бозори субъект-лари уртасида узаро самарали муносабатларни таъминлайди хамда туристик махсулотга талаб ва таклиф шаклланишини мувофиклаштиради;

4. Инфратузилма таркибидаги объектлар ва механизмлар туризм бозорини самарали ривожланиши учун кулай шарт-шароитларни яратади.

Бизнинг фикримизча, туризм инфратузилмаси категориясининг мохиятини куйидагича талкин киламиз: туризм инфратузилмаси - бу туризмни реализация килиш учун умумий шарт-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

1-расм. Туризм ва туристик индустрия инфрутузилмаларининг узаро нисбати1

шароитларни яратишга йуналтирилган ва туристик фаолиятни таъминловчи туристик ресурс-лар ва ташкилиИ тузилмаларнинг узаро боFликl булган мажмуидир.

Туризм инфратузилмаси туристик фаолиятни давлат томонидан тартибга солишнинг мух,им таркибий кисми сифатида мураккаб, очик ва ривожланиб борувчи тизимга хос булган тузил-мавий тавсифга эга булиб, ижтимоий-иктисодий муносабатлар тизими, хужалик юритишнинг ташкилий-^укукий шакллари, туристик товар-ларга талаб ва таклиф шаклланишини намоён этувчи механизм элементларининг яхлитлиги ва бир бутунлигидан иборатдир.

Хозирги вактда «туризм индустрияси» кате-гориясига турлича ёндашувлар мавжуд булиб, унинг нисбатан кенгрок, таърифи БМТнинг 1971 йилда утказилган савдо ва ривожланиш буйича Конференциясида келтирилган. Бунда «туризм индустрияси»га куйидагича таъриф берилган: «... саёх,ат килувчи шахслар учун товарлар ва хиз-матларни яратишга каратилган иктисодий фао-лиятнинг ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш шакллари мажмуидир» [5, 14-б.].

Узбекистон Республикасининг «Туризм туFрисида»ги конунида туристик индустрия: «туристик фаолиятнинг туристларга хизмат курсатишни таъминловчи турли субъектлари (мех,монхоналар, туристик комплекслар, кем-пинглар, мотеллар, пансионатлар, умумий овк,атланиш, транспорт корхоналри, маданият, спорт муассасалари ва бошкалар) мажмуи» сифатида талкин этилган.

Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

Узбекистонда туризм сох,асига оид адабиёт-ларда «туризм индустрияси» категориясини ёри-тиб беришда турлича ёндашувлар мавжуд булиб, мазкур сох,а ривожланишига муносиб х,исса кушган олимлардан И.С.Тухлиев, Р.Хайитбоев, Б.Ш.Сафаров, Г.Р.Турсуновалар томонидан куйидагича таъриф берилган: «Туризм индустрияси - бу мех,монхоналар ва жойлаштириш воситалари, транспорт воситалари, умумий овкатланиш объектлари, кунгилочар объект-лари ва воситалари, даволаш, сотломлаштириш, спортга доир, диний маросимчилик, ишбилар-монликка ва бошка максадларга молик воси-талар, туризм операторлари ва туризм агент-лигини амалга оширувчи, шунингдек туризм инфратузилма ташкилотлари мажмуидан ибо-рат булади» [11, 151 -б.]. Шунингдек, ушбу муал-лифлар «туризм инфратузилмаси» тушунчасига куйидагича таъриф берганлар: «Туризм инфратузилмаси тушунчаси - туристларнинг туристик захираларидан бемалол фойдаланишни таъминловчи бино ва иншоотлар тизими, мух,андислик ва коммуникация тармоклари, шу жумладан йуллар, туризмнинг турли хизмат курсатиш кор-хоналари ва уларни керакли даражада ишлатиш х,амда таъминлаш тушунилади».

М.Т.Алимованинг фикрича, «туризм индустрияси - туристик сафар давомида туристлар истеъмолини имкон даражада туликрок таъ-минлашга керакли, шунингдек айнан шу жара-ённи амалга ошириш учун етарли булган хиз-матлар ва товарлар мажмуини ишлаб чик,арувчи ва реализация килувчи ташкилотларнинг узаро боFланган, мураккаб мажмуидир» [1, 25-26-б.].

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

2-расм. ОДдудий туризм инфратузилмасининг ташкилий элементлари1.

Худулий туризм инфратузилмаси

Биринчи даража - ишлаб чикариш инфратузилмаси - мавжуд бино ва иншоотлар. транспорт тармоги, туристик мах,сулотни ипшаб чик;аришга бевосита боглик; булмаган, бирок; туристик хизматларни такдим килиш учун зарур булган тизим

Транспорт

Алока

Молия

Энергетика

Сугурта

Коммунал хужалиги

Хавфсизлик

Иккинчи даража - туристларнинг булиш жойида туришида фаолиятини амалга оширувчи корхоналар ва ташкилотлар

_L

Автомобиллар прокати

Такси

Кафе, ресторанлар

Г

Театрлар ва кинотеатрлар

т

Кургазмали заллар

т

Спорт клублари

Музейлар

Цирклар

т

1

Зоопарклар

Кунгил очар тадбирлар

Учинчидаража -

туристларга хизмат килиш учун мулжалланган корхоналар ва ташкилотлар

JL.

Туроператорлар ва турагентлар

Т

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Жойлаштириш воситалари

т

Туристик илмий-методик таъминот

Турмахсулотни ишлаб чикариш

Туристик Ахборот

таълим тизими таъминоти

, 1 1 ,

Ихтисослашган Махсус

туристик савдо транспорт

инфратузилмаси воситалари

Бизнинг фикримизча, туристик индустрия инфратузилмаси - бу туристик индустрия корхоналари шаклланиши учун умумий шарт-шароитларни яратишга йуналтирилган узаро боFлик тузилмалар ва туристик ресурслар мажмуидир.

Туристик индустрия инфратузилмаси туризм инфратузилмасига нисбатан тор тушунча-

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

дир. Агарда туризм инфратузилмасини чизма куринишида тах,лил киладиган булсак, куриниб турибдики, унинг таркибига туристик инду-стрияга тегишли корхоналар х,ам киради. Буни куйидаги 1-расмда келтиришимиз мумкин.

Туризм инфратузилмасининг ривожла-ниши - бу унинг усиши ва ривожланиши максадида туристик инфратузилма объектла-рининг узгаришига йуналтирилган жараёндир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

Туризм инфратузилмаси ривожланиши асосида унинг куламини кенгайиши, туризм инфратузилмаси корхоналарининг утказиш кобилиятининг микдорий усиши ва унинг таркибини сифат жих,атидан яхшиланиши, со,ада янги элементлар ва янги объектларнинг пайдо булиши, такдим этилаётган хизматларнинг диверсификацияси ётади. Туризм инфратузилмасини такомиллаш-тириш, асосан унинг сифат тавсифини яхшилаш билан боFликl фаолият булиб, бу ,аракат замо-навий талабларга жавоб берадиган нисбатан такомиллашган моделга интилиш ,исобланади. Туризмда хизматлар диверсификацияси шундан иборатки, туристик инфратузилма корхоналари ракобатчиларга караганда хилма-хил хизмат-ларни такдим этади ва уларнинг истеъмол хусу-сиятини оширади.

Инфратузилманинг самарали ривожланиши бевосита узи билан бирга сайё,лар окимининг ошишига олиб келади, аник туристик дести-нацияда (туристик ,удуд) келувчи туристлар сонининг усиши эса тадбиркорлик фаолияти ва инфратузилмага капитални киритувчи инве-сторлар учун му,им жозибадорликни оширади. Туризм инфратузилмасининг шаклланиши дав-лат куйилмаларисиз (йуллар, куприклар, аэро-портларни куриш ва ,.к.) амалга ошмайди. Тупланган тажрибалар шундан далолат бера-дики, туризм инфратузилмасини ривожланиши учун ,ам давлат, ,ам хусусий, шунингдек хори-жий инвестицияларни фаол жалб килиш зарур.

Туризм инфратузилмаси корхоналарининг ихтисослиги шундан иборатки, улар фак,ат етар-лича туристик поток мавжуд булганда ривожланиши мумкин, уни мустакил таъминлашга ,еч бир туризм корхонаси кодир эмас. Яхлит ,олда туристик дестинацияни ,аракатланиши буйича максадга йуналтирилган ишларни олиб бориш зарур.

Туризм инфратузилмаси корхоналарини бошкаришнинг му,им компоненти булиб, ахбо-рот таъминоти ,исобланади: туризм со,аси учун замонавий ахборот технологияларидан фой-даланиш булиб, зарурий шарт-шароитларни яратиш ,исобланади. Кейинги йилларда ахборот инфратузилмаси туризмда муваффакиятли фаолият юритишнинг ,ал килувчи омили булмокда. Хозирги вактда ,еч бир туристик фирма, ме,монхона ёки бошка туристик кор-

хона жойларни банд килиш, за,ира килиш ва Интернет технологияларнинг замонавий тизи-мисиз мувоффакиятли ишлай олмайди.

Туризм инфратузилмаси уз ичига уч дара-жали тизимни камраб олади (2-расм). Ушбу расмдан куриниб турибдики, туризм инфратузилмасининг биринчи даражасига ишлаб чикариш инфратузилмаси тегишли булиб, унга бинолар, иншоотлар, транспорт тармоFи, бевосита туристик ма,сулотни ишлаб чикаришга тегишли булмаган, лекин туристик хизматларни таклиф килиш учун зарур булган тизимни уз ичига камраб олади. Иккинчи даражага турист-ларнинг саё,ат килиш (зиёрат килиш) жой-ида саё,атчиларнинг турли э,тиёжларини кондиришни амалга оширувчи корхона-лар ва ташкилотлар киради. Учинчи даражага ме,монхона инфратузилмаси, туропера-торлар ва турагентлар, ихтисослашган транспорт инфратузилмаси, таълим тизими, ахборот инфратузилмаси, илмий-методик таъми-нот, туристик талабга мос товарларни ишлаб чикарувчи корхоналар, ихтисослашган туристик савдо инфратузилмаси кабилар киради.

Туризм инфратузилмаси ,удуд иктисодиётига бевосита ва билвосита таъсир курсатади. Бевосита таъсир - туристик корхоналарда хизмат-ларга маблаFларни жалб килиш, туризм ишчи-ларини моддий таъминлаш ва янги иш жой-ларини яратиш, солик тушумларини ошиши киради. Билвосита таъсир эса тармоклараро мультипликатив самарадан иборатдир. Мульти-пликатив самара канча куп булса, ,удуд доира-сида сарфлардан олинадиган даромадлар шунча куп булади [2].

Туризм инфратузилмаси - бу туристик ма,сулотлар ишлаб чикариш умумий шартлари-нинг бирлашган мо,иятидир. «Ишлаб чикариш умумий шартлари» тушунчаси мо,иятини очишда мутахассисларнинг фикрлари ва карашлари турлича булиб, улар бир-биридан фаркланади. Айрим мутахассислар инфратузилма - бу асосий технологик жараёнларни таъминловчи объектлар ёки фаолият турлари деб ,исоблайдилар, бошкалари эса бу бутун технологик жараёндир, учинчи бирлари,туристик ма,сулотларни шакллантириш учун зарур

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

булган технологик жараёнлар ва унга кушимча бошк,арув таъсири деб тушунадилар [6, 4-5-б.].

Туризм инфратузилмаси иктисодиёт ва бошкарув сохасида турли хил даражалардаги субъектлар сифатида куйидагилардан иборат:

1. Халкаро туристик ташкилот (UNWTO). Ушбу халкаро ташкилот турли давлатлар-даги туризм фаолиятини глобал даражада мувофиклаштириш жараёнини амалга оширади;

2. Туризми инфратузилмасини ривожлан-тириш буйича давлатнинг роли. Республика-мизда давлат номидан Узбекистон Республи-каси туризмни ривожлантириш давлат кумитаси туризм сохасидаги сиёсатни амалга оширади хамда турли даражалардаги туризм сохасини ривожлантириш билан боFлик дастурларни амалга ошириш субъекти сифатида намоён булади. Бу умумдавлат, худудий ва жойлар-даги бошкарув даражалари асосида амалга оширилади. Шунингдек, туризм инфратузилмасини ривожлантириш буйича давлатнинг роли сифатида унинг конун чикарувчи органлари конунларни ишлаб чикади ва кабул килади, бозор муносабатларининг хукуклари ва уму-мий тамойилларини урнатади.

3. Туризм инфратузилмаси субъект-лари сифатида турли ижро этувчи хокимият органлари Узбектуризм агентлигининг худудлардаги ташкилий тузилмалари билан узаро мувофикликда фаолият юритадилар.

4. Туристик ишлаб чикариш инфратузилмаси. Булар: туристик бино ва иншоотлар, туризм хизмат киладиган транспорт тармоFи, туристик махсулотларини ишлаб чикаришга бевосита боFлик булмаган, бирок туристик хизматларни такдим килиш учун зарур булган тизим.

5. Туристларнинг булиш жойида туришида фаолиятини амалга оширувчи корхоналар ва ташкилотлар (автомобиллар прокати, такси, кафе ва ресторанлар, музейлар, оромгохлар, театр ва кинотеатрлар, курказмали заллар, кунгил очар тадбирлар).

6. Туристларга хизмат килиш учун мулжалланган корхоналар ва ташкилотлар (Туроператорлар ва турагентлар, таълим тизими (сохага малакали кадрларни тайёрлаб берувчи таълим муассасалари), туристик махсулотларни

ишлаб чикариш корхоналари, ихтисослашган туристик савдо инфратузилмаси).

Хозирги кунда худудий туризм инфратузилмаси ривожланиши учун бир катор тусиклар бор булиб, уларнинг купчилиги инфратузил-манинг ривожланиши билан боFликдир. Биз-нингча, уларнинг айримлари куйидагилардан иборат:

- малакали кадрларнинг етишмаслиги натижасида, курсатиладиган хизматлар сифа-тининг пастлиги;

- туристик (2-3 юлдузли) классдаги мехмонхоналар сонининг камлиги хамда замо-навий кулайлик даражасининг пастлиги натижасида туристларни энг к,иммат мехмонхоналарга боришга мажбур этади. Окибатда эса тармок хизматларининг кимматлашишига, ва ракобатбардошлигининг пасайишига олиб келади;

- замонавий хорижий туристларни туристик инфратузилма объектларни техник жихозланганлигини етарли эмаслиги;

- чекка худудларда йул-транспорт ва коммуникация тизимининг ривожланмаганлиги.

Курсатилган тусикларни бартараф килиш учун ушбу тармок,нинг хусусиятларини хисобга олган холда келгусида туризм инфратузилма-сининг ривожланиши ва такомиллашиши учун инвестицияларни жалб килиш зарур. Туризм инфратузилмаси объектларига инвестицияларни раFбатлантирувчи ташкилий-иктисодий механизм таъсирида олиб бориш зарур.

Хулоса ва таклифлар.

Туризм инфратузилмасининг ривожлани-шида хам, такомиллашишида хам узгаришлар содир булади. Натижада хам ривожланиш, хам такомиллашиш натижасида энг юкори дара-жага утиш содир булади. Улар уртасидаги фарк, шундаки, туризм инфратузилмасининг ривожланиши (олдинга интилиши) купрок объект-ларнинг ички холатига тегишлидир, такомиллашиш эса объектлар уртасидаги муносабатлар-нинг ривожланишига хосдир. Масалан, такомиллашиш мехмонхоналар, ресторанлар, туристик фирмалар, транспорт компаниялари, экскурсия ташкилотлари, томоша ва хордик, чикариш объ-ектлари уртасидаги муносабатлар булиши мум-кин. Бу икки жараён хамма вакт хам туристик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

инфратузилманинг тадрижий ривожланишида узаро биргаликда намоён булган.

Туризм инфратузилмасининг такомилла-шиши ва комплекс ривожланиши муаммосининг ечими учун барча ёндашувларни та,лил этишни назарда тутади. Бизнинг фикримизча, умумий холда туризм инфратузилмасининг комплекс ривожланиши ва такомиллашишининг асосий йуналишларини бир к,анча йуналишларга ажра-тиш мумкин:

- корхоналарда ме,нат унумдорлиги ва ишлаб чикариш кувватини ошириш;

- туристик инфратузилма таркибий кисм элементларини узлуксиз такомиллаштириш;

- туристик хизматлар ишлаб чик,аришини табакалаштириш;

- туризм инфратузилмаси элементларини мутаносиб ривожланиши; туристик инфратузилма комплексини бошк,аришни такомиллаш-тириш;

- хизмат курсатиш сифати ва ракобатбардошлигини ошириш;

- туризм инфратузилмаси объектларида инвестициялашнинг замонавий шаклларидан фойдаланиш ва кулай инвестицион иклимни яратиш.

Юкоридагиларни эътиборга олган холда, туризм инфратузилмасининг комплекс ривожланиши ва такомиллашишини аник,лаш мумкин. Туризм инфратузилмасининг комплекс ривожланиши ва такомиллашиши - бу туристик ресурс-лардан самарали фойдаланишни таъминлаш, худудий ва маъмурий тусикларини бартараф этиш, давлат органлари ва хусусий тадбиркор-лик тузилмаларини мувофик,лаштириш, худудий туристик комплекс ракобатбардошлигини шак-лланиши, унинг элементларини мутаносиб ва мувофик ривожланиши буйича амалий чора-ларни реализация килишга йуналтирилган фао-лиятдир.

Туризм со,асининг баркарор фаолият юри-тиши билан боFлик ташкилий-иктисодий ва институционал шарт-шароитлар туризм инфратузилмаси самарали ривожланишининг куйидаги асосий тамойилларига риоя к,илишини зарурат этади:

1. Ресурслар интеграцияси тамойили. Бу тамойилнинг реализация килиниши мамла-

катимиз ,ар бир худудига мувофик молиявий маблаFларни концентрациялаш заруратини ифодалайди. Замонавий бозор иктисодиёти шароитларида бу зарурий ресурслар сарфини куп тармок,ли молиялаштириш чизмасидан фойдаланишни, яъни худудда туризмни ривож-лантиришдан манфаатдор туристик хизматлар курсатувчи барча субъектларга республика ва ма,аллий бюджет маблаFлари оркали таъсир курсатишни назарда тутади.

2. Туризм бозоридаги кооперацияли фаолият тамойили. Ушбу тамойилга асосан давлат ва хусусий бизнес, хусусий бизнес ва илм-фан уртасида мустахкам хамкорлик алок,аларининг урнатилиши оркали худудий туризм бозори-нинг самарали ривожланишига эришиш мумкин [1, 26-б.].

3. Туристик хизматлар бозори ривожла-нишини давлат томонидан тартибга солиш-нинг «эгилувчан бошцарув» механизмини жорий этиш тамойили. Давлат иктисодиётга турли хил усуллар ва воситалар оркали таъсир курсатади. Иктисодиётни тартибга солиш маъмурий, ижтимоий-психологик, иктисодий, хукукий усуллар асосида амалга оширилади. Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, хозирги вактда республикамиз ва унинг худудларида туризм сохасини тартибга солишнинг маъмурий усуллари устунликка эгадир. Шу билан бирга, замонавий ижтимоий-иктисодий холат туризм сохаси субъектлари фаолиятини тартибга солишнинг иктисодий, хукукий, ижтимоий-психологик усулларидан устун даражада фойдаланишни зарурат этмокда. Туризм инфратузилмасининг ривожланиши унинг функционал эле-ментлари ва таркибий кисмлари сифатида асосий элементлардан ташкил топади. Буларга дав-латнинг тартибга солиш ва норматив-хукукий асослари тегишлидир.

Шундай килиб, туризм инфратузилмаси самарали ривожланишининг узига хос демографик, худудий, ижтимоий-иктисодий ва илмий-техник мухитга эга мамлакат миллий туризм бозорида туристик хизматларга талаб ва таклифни тартибга солувчи узига хос такомил-лашган ташкилий-иктисодий механизм зарур-дир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

Фойдаланилган адабиёт руйхати:

1. Алимова М.Т. Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденция-лари (Самарканд вилояти мисолида) // И.ф.д. дисс. - Самарканд: СамИСИ, 2017. 25-26-б.

2. Архипова В.Ф., Девизов А.С. Об инфраструктуре как определяющем факторе развития туризма в регионе. URL:http://www.roman.by/r-78201.html

3. Биржаков М.Б. Введение в туризм. - СПб.: Издательский дом Герда, 2004.

4. Бекларян Л.А., Пшенников А.С. О некоторых аспектах методики исследования региональных проблем // Журнал Аудит и финансовый анализ. -№4. 2001.

5. Жукова М.А. Менеджмент в туристском бизнесе: учебное пособие. - 2-е изд., стер. -М.: Конкурс, 2006. - 193 с., 14 - с.

6. Маматкулов Х.М. Туризм инфратузилмаси. Ук,ув кулланма. - Т.: Узбекистан файласуф-лар миллий жамияти нашриёти, 2011. 4-5-бетлар.

7. Морозов М.А. Инфраструктурное обеспечение предпринимательской деятельности в туризме: монография. - М.: РосНОУ, 2005.

8. Норчаев А.Н. Туризм инфратузилмасида кутилаётган узгаришлар ва имкониятлар. "Ик,тисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019.

9. Пардаев М.К,. ва бошк,алар. Хизмат курсатиш, сервис ва туризм сохаларини ривожланти-риш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Укув кулланма. - Т.: «Ик,тисод-молия», 2008. - Б. 133.

10. Туристский терминологический словарь: справочно-методическое пособие /Авт.-сост. И.В.Зорин, В.А.Квартальнов. - М.: Советский спорт, 1999.

11. Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. Туризм асослари. Дарслик. Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. - Т.: «Fan va texnologiya», 2014. 151 -б.

12. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси, 30.12.2020. https://review.uz/oz/post/poslanie-prezidenta-uzbekistana-shavkata-mirziyoyeva-oliy-majlisu

13. UNWTOTourism Highlights.Edition 2017. - Madrid, WTO Publications Department.-2018.

14. Travel & Tourism Economic Impact 2016 World [Электрон манба]: http://www.wttc.org

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.