Научная статья на тему 'МАХСУС ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ИНФРАТУЗИЛМАСИ'

МАХСУС ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ИНФРАТУЗИЛМАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
230
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
махсус иқтисодий зона / инфратузилма / институционал компонентлар (таълим / соғлиқни сақлаш ва инсон капитали) / транспорт инфратузилмаси / қаттиқ инфратузилма (йўллар / кўприклар ва телекоммуникация) / банк ва нобанк инфратузилма. / особая экономическая зона / инфраструктура / институциональные компоненты (образование / здоровье и человеческий капитал) / транспортная инфраструктура / прочная инфраструктура (дороги / мосты и телекоммуникации) / банковская и небанковская инфраструктура.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Вохидова Меҳри Хасановна

Ушбу мақолада махсус иқтисодий зоналарнинг инфратузилмаси, инфратузилманинг зонада саноат ва ташқи савдони ривожлантиришдаги аҳамияти хорижий мамлакатлар мисолида тадқиқ этилган. Махсус иқтисодий зоналарнинг ривожлантиришда унинг инфратузилмаси, ҳудуд савдо ва саноат салоҳиятининг ўрнини тадқиқ этиш тадқиқотнинг мақсади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИНФРАСТРУКТУРА ОСОБЫХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ЗОН

В статье исследуется инфраструктура особых экономических зон, роль инфраструктуры в развитии промышленности и внешней торговли зоны на примере зарубежных стран. Цель исследования является изучение инфраструктуры особых экономических зон и ее роль в развитии торговопромышленного потенциала региона.

Текст научной работы на тему «МАХСУС ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ИНФРАТУЗИЛМАСИ»

Вохидова Мех,ри Хасановна,

Тошкент давлат шаркшунослик университети "Ташки иктисодий фаолият ва туризм" кафедраси укитувчиси, иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори PhD

МАХСУС ИКТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ИНФРАТУЗИЛМАСИ

УДК: 332

ВОХИДОВА М.Х. МАХСУС ИКТИСОДИЙ ЗОНАЛАРНИНГ ИНФРАТУЗИЛМАСИ

Ушбу мак,олада махсус ик,тисодий зоналарнинг инфратузилмаси, инфратузилманинг зонада саноат ва ташки савдони ривожлантиришдаги ахамияти хорижий мамлакатлар мисолида тадкик этилган. Махсус иктисодий зоналарнинг ривожлантиришда унинг инфратузилмаси, худуд савдо ва саноат салохиятининг урнини тадкик этиш тадкикотнинг максади.

Калит сузлар: махсус иктисодий зона, инфратузилма, институционал компонентлар (таълим, соFликни саклаш ва инсон капитали); транспорт инфратузилмаси; каттик инфратузилма (йуллар, куприклар ва телекоммуникация); банк ва нобанк инфратузилма.

ВОХИДОВА М.Х. ИНФРАСТРУКТУРА ОСОБЫХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ЗОН

В статье исследуется инфраструктура особых экономических зон, роль инфраструктуры в развитии промышленности и внешней торговли зоны на примере зарубежных стран. Цель исследования является изучение инфраструктуры особых экономических зон и ее роль в развитии торгово-промышленного потенциала региона.

Ключевые слова: особая экономическая зона, инфраструктура, институциональные компоненты (образование, здоровье и человеческий капитал); транспортная инфраструктура; прочная инфраструктура (дороги, мосты и телекоммуникации); банковская и небанковская инфраструктура.

VOKHIDOVA M.KH. INFRASTRUCTURE OF SPECIAL ECONOMIC ZONES

In the article was discussed the infrastructure of special economic zones, the role of infrastructure in the development of industry and on the example of some countries. The purpose of the study is investigation the infrastructure of special economic zones and its role in the development of trade and industrial potential of the region.

Key words: special economic zone, infrastructure, institutional components (education, health and human capital); transport infrastructure; solid infrastructure (roads, bridges and telecommunications); banking and non-bank infrastructure.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

Кириш.

Узбекистан Республикаси х,ук,ук,ий асосла-рига мувофик, махсус иктисодий зона — тегишли худудни жадал ижтимоий-иктисодий ривожлан-тириш учун чет эл инвестициялари ва махаллий инвестицияларни, юкори технологиялар хамда бошкарув тажрибасини жалб этиш максадида махсус ажратилган, белгиланган чегараларга ва махсус хукукий режимга эга булган худуд булиб хисобланади [1].

Инфратузилма (лот. тй"а - остида) — ишлаб чикариш ва товар муомаласи, шунингдек, инсон хаёти ва фаолияти учун зарур булган меъёрий шароитни таъминлашга хизмат килувчи турли-туман ёрдамчи хизмат курсатувчи сохалар (таш-килот, корхона ва муассаса) мажмуи; номод-дий ишлаб чикариш секторидир. Инфратузилма хизматлари моддий шаклга эга булмаган товар-лар булиб, улар хаётий эхтиёжларни кондиради. Инфратузилма зарурий шарт булганидан унинг ишлаб туришини таъминлашга иктисодий ресурс-ларнинг бир кисми жалб этилади. Инфратузилма хизмат курсатиш сохасига кура ишлаб чикариш инфратузилмаси ва ижтимоий-маиший инфра-тузилмасига ажратилади. Инфратузилма хиз-мати товарларни ишлаб чикариш ва сотиш жара-ёнида мухим хисобланади. Унинг асосий вази-фаси инсонга хизмат курсатиш, аммо бу иш пулли, бепул ва имтиёзли тарзда бажарилиши мумкин. Инфратузилма хизматларининг характерига кура гурухлаганда бозор тизимининг инфратузилмаси ажралиб туради. Чунки унда бозор муносабатла-рини амалга оширувчи хизматлар курсатилади. Кайси даражада хизмат курсатилишига кура, корхоналар учун, тармок ишлаб чикариш маж-муалари учун ва худуд учун инфратузилмаларни ажратиш мумкин.

Инфратузилма сохасида яратилган хизматлар ишлаб чикариш ва инсон учун наф келтиради. Инфратузилма хизмат курсатишини ташкил этиш учун маблаFлар сарфланади. Шунинг учун уларни хисоблаш мумкин ва улар ялпи миллий махсулот таркибига киритилади. Инфратузилмани яратувчи мехнат хам унумли хисобланади. Инфратузилма самарадорлиги у курсатган хизматларга сарф-харажатлар нисбати оркали аникланади [2].

Махсус иктисодий зонанинг (МИЗ) ривож-ланиши у ташкил этилганга кадар ва у ташкил этилгандан кейин яратилган инфратузилманинг холатига ва жозибадорлигига боFлик булади. Одатда, саноатни хамда ташки савдони ривож-

лантиришга каратилган махсус иктисодий зона-ларнинг инфратузилмасига куйидагилар киради:

1. Ижтимоий компонентлар (таълим, соFликни саклаш ва инсон капитали) [3];

2. Транспорт инфратузилмаси;

3. Кучмас инфратузилма (йуллар, куприклар ва телекоммуникация);

4. Банк ва нобанк молиявий инфратузилма.

МИЗлардаги инфрутзилма бир турининг

ривожланиши иккинчисининг ривожланиши учун имконият яратади. Масалан, йуллар ва куприкларнинг сифати транспорт инфратузил-масининг ривожланишига, инсон капиталининг сифати телекоммуникация, банк ва нобанк инфратузилманинг ривожланиши учун имконият яра-тади.

Аммо камчиликлари куп булган инфратузилма салбий окибатларга хам олиб келиши мумкин. Масалан, Мьянмада электр энергия нархининг юкорилиги мамлакат МИЗлар инвестицион жози-бадорлигини бир неча йиллар давомида пасайи-шига сабаб булган омиллардан бири хисобланади. Персонал учун уй-жойларнинг етишмаслиги муаммолардан яна биридир [4]. Бу каби бир караганда кичик, аммо катта окибатларга олиб келадиган муаммоларни бошк,а ривожланаётган мамлакатлар мисолида хам куришимиз мумкин булади. Ушбу тажрибаларни урганиш ва ижо-бийларни бизнинг шароитимизга жорий килиш мухим ахамият касб этади.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

Бундай худудларга нисбатан келтирилган илк таъриф 1973 йил 18 майда кабул килинган "Бож-хона тартиб-тамойилларини соддалаштириш ва уЙFунлаштириш туFрисида"ги Халкаро конвенци-яда уз аксини топган булиб, унга мувофик эркин зона бу - томонлар узаро келишилган худуд булиб, унга кириб келадиган хар кандай товар божхона худудидан ташкарида куриб чикилади [5].

Махсус иктисодий зонани (МИЗ) тавсифлаб берувчи уч хил фикрлар мавжуд. Биринчи фикр ривожланаётган мамлакатда, солик имтиёзлари-дан бахраманд булган куп миллатли корпорация-лар (ТМК) томонидан жойлаштирилган, тикувчи-лик фабрикаларида ишчилар сифатсиз шароит-ларда ишлаётгани билан тусиб куйилган саноат мулкини тасвирлаши мумкин. Аксинча, иккинчи фикр «Шенчженнинг муъжизаси» хакида айти-лиши мумкин. 30 йил ичида баликчилар кишлоFи 14 миллион кишилик мегаполис шахарга айла-ниб, жон бошига туFри келадиган ички махсулот

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

1-расм. Махсус иктисодий зоналарнинг инфратузилмаси1.

(ЯИМ) 100 фоизга усган, Учинчи фикр, портлари савдо ва логистикага йуналтирилган фаолият-нинг кенг доираси учун асос булган Дубай ёки Сингапур каби жойлар х,ак,ида булиши мумкин. Гибралтар, Гамбург ва Сингапур каби хавфсиз савдо йуллари буйлаб бепул саклаш ва алмаши-нувни кафолатлайдиган энтрепотлар (утиш мар-

Расм муаллиф ишланмаси.

казлари) ва шах,ар буйлаб эркин зоналар асрлар давомида ишлаб келмокда.

Биринчи замонавий эркин саноат зонаси 1959 йилда Ирландиянинг Шеннон шах,рида ташкил этилган. 1970-йилларга кадар купчилик зоналар саноатлашган мамлакатларида тупланган эди. Аммо 1970-йиллардан бошлаб, Шаркий Осиё ва Лотин Америкасида бундай зоналар ТМКлар капи-талини жалб килиш учун ташкил этилди. Ушбу

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

зоналар импорт урнини босувчи сиёсатдан воз кечган ва экспортга асосланган усиш сиёсати оркали жахон бозорларига кушилишни максад килган мамлакатларда савдо ва инвестиция сиё-сатининг асоси булди [6].

Махсус иктисодий зоналар иктисодий фаоли-ятга туFридан-туFри хорижий инвестицияларни жалб килиш максадида, у жойлашган давлат-дан фаркли равишда тартибга солинадиган ва бошкариладиган, географик жихатдан чегара-ланган худуд сифатида тавсифланиши мумкин.

Л.А. Кравченко, М.В. Горячих илмий тадк,ик,отларига мувофик, махсус иктисодий зона -бу худудда тадбиркорлик фаолиятини амалга оши-ришнинг махсус режими фаолият курсатадиган кисмдир [7].

Сиразетдинов Р.М., Салахиева Л.Р.ларнинг фикрига кура, махсус иктисодий зонада давлат инвестицияларининг асосий мак,сади инновацион иктисодиётни, саноатни ва илмий-сармоявий сохани ривожлантиришдир. Бу куйидагилар томо-нидан амалга оширилади:

• хорижий инвесторларни (капитални) жалб к,илиш;

• иш уринлари сонини таъминлаш (купайтириш);

• экспорт махсулотларини яратиш, ривож-лантириш, купайтириш;

• импортни алмаштириш;

• бошкаришнинг янги моделларини таж-риба асосида куллаш, иш юритиш;

• бошланFич тадбиркорларни, кичик биз-несни куллаб-кувватлаш;

Маълум бир минтакани, шунингдек, маълум бир фаолият сохасини ривожлантириш учун туртки вазифасини бажаради [8].

Ушбу тадкикотнинг илмий мохияти иктисодий зоналарнинг инфратузилмаси ва унинг худудий савдо ва саноат салохиятини ривожлантириш-даги урнини тадкик этишдан иборат.

Тадк,ик,от методологияси.

Махсус иктисодий зоналарнинг инфратузилма-сини тахлил килиш ва урганиш жараёнида анализ, синтез ва киёсий тахлил усулларидан фой-даланилган.

Тахлил ва натижалар.

Махсус иктисодий зонанинг инфратузилмаси ушбу зонанинг фаолияти ва муваффакиятининг асосий кисмини ташкил этадиган омиллардан булиб хисобланади.

1. Ижтимоий компонентлар-булар кликни саклаш тизими ва унинг объектларининг мавжуд-лиги, олий таълим муассасаларининг ва илмий текшириш тадкикотларининг, персонал учун уй-жойларнинг мавжудлиги, персоналнинг таълим сифати билан тавсифланади.

Корея Республикасининг Инчеон эркин иктисодий худудини мисол киладиган булсак, худудда Сонгдо мактабгача таълим муассасаси, бошланFич ва урта мактаб, шу номдаги шифо-хона фаолият юритади. 35 миллион гектар май-донда турар жойлари, 40 гектар майдонда Мар-казий парк жойлашган.

Инчеон эркин иктисодий худудида 20 га якин коллеж ва университетлар жойлашган.

Россиянинг "Алабуга" махсус иктисодий зона-сидан 7 км узокликда жойлашган «Уч айик» кот-тежлар кишлоFи, умумий майдони 40,47 гек-тарни ташкил этадиган коттежлар ва курилиш учун участкалар тайёрланган. МИЗ худудида жойлашган корхоналар ходимлари учун 64 хонадонли турар-жой биноси ва ташриф буюрувчилар учун мехмон уйи барпо этилган. Кеча-кундуз видео кузатув билан химояланган худуд.

Алабуга Халкаро Мактаби Халкаро Бакалавр дастурида жахон микёсидаги тренингларни таклиф килувчи ноёб таълим муассасасидир. Мактабда дунё буйлаб куп йиллик тажрибага эга булган инглиз тилида сузлашувчи профессор-укитувчилар дарс беришади.

2. Транспорт инфратузилмаси.

Махсус иктисодий зонанинг транспорт инфратузилмаси ундаги автомобил йуллари, темир йулларнинг ва темир станциясининг зона худудида мавжудлиги, халкаро аэропорт, халкаро логистика марказининг мавжудлиги билан изохланади.

Шеньчжень махсус иктисодий зонасининг транспорт инфратузилмасини тадкик этадиган булсак, худудда 8 та порт районлари, 3 та логистика парклари мавжуд булиб, юк ташиш хажми 13,6 миллион тоннани ташкил этади. Зонада халкаро аэропорт хам фаолият олиб боради. У йилига 800 минг тонна юкни ташиш имконига эга. Худуддан 147 км узунликдаги темир йул хам утган. Шеньчжень автомобиль йулларининг узунлиги 2,8 минг км.ни ташкил этади, 83 та компания автомобиль ташувлари билан шуFулланади [9].

Транспорт инфратузилмаси ва логистика имко-ниятлари зонанинг ташки савдо имкониятларини оширишда мухим асослардан бири хисобланади.

2019 йилнинг дастлабки уч чорагида Хитой жанубидаги Гуандун вилоятидаги Шеньчжень

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

шахрининг ташки савдо айланмаси 2,11 триллион юанга (298,3 миллиард доллар) етди. Шахар экс-порти 4,8 фоизга усди. йиллик хисоботда ва 1,2 триллион юанни ташкил этди. Январдан сентяб-ргача Шеньчженьнинг доимий савдо экспорти ва импорти 1,02 триллион юанни ёки шахар ташки савдо умумий хажмидан 48,2 фоизни ташкил этди.

Шеньчженьнинг АСЕАН билан савдоси 307,3 миллиард юанга, Европа Иттифоки билан 227,6 миллиард юанга (усиш 15,5 фоиз) етган.

Шеньчжень ташки савдосининг баркарор ривожланишини таъминлашда хусусий корхо-налар етакчи роль уйнамокда. Биринчи туккиз ойда уларнинг ташки савдоси хажми 5,1 фоизга, йилига 1,22 триллион юангача усди.

Белгиланган вак,т ичида Шеньчжень 2,47 миллион электр мотоцикл ва электр велосипед экспорт к,илди. Бу 54,4 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, шахарга кишлок хужалиги махсулотлари импорти йиллик хисоботда январдан сентябргача 11,1 фоизга ошди [10].

3. Кучмас инфратузилма (йуллар, куприклар ва телекоммуникация);

Йулларнинг каттик копламалар билан к,опланганлик даражаси, махсус иктисодий зона-даги сифатли куприклар, телекоммуникация, интернет, сув, газ ва электр энергияси билан таъминланганлик даражаси мухим ахамият касб этади. Одатда, давлат томонидан махсус иктисодий зона ташкил этилишидан олдин кучмас инфратузилма таъминлаб берилиши зонанинг жозибадорлигига таъсир этувчи мухим омиллар-дан бири хисобланади.

Масалан, ХХР нинг Чжухай махсус иктисодий зонаси худудидан Гонконг - Чжухай - Макао халк,аро купригининг курилиши 3 соатлик масофа-нинг ярим соатгача к,иск,аришига сабаб булди [11]. Россиянинг "Алабуга" махсус иктисодий зонаси-нинг куввати 350 МВт электр энергияси 1 ва 2 тои-фадаги ишончлилик тоифаларига эга. Бепул техно-логик уланиш, 10 км.дан ортик темир йуллар, 30 км биринчи тоифадаги йуллар, 200 км.дан ортик, мухандислик тармоклари, узларининг тозалаш иншоотлари бор [12].

4. Банк ва нобанк молиявий инфратузилма.

Замонавий типдаги махсус иктисодий зоналар-

нинг фаолияти зонадаги солик ва божхона сиё-сатига боFлик1 холда ривожланади. Солик ва бож ставкалари канча паст булса, МИЗдаги жозиба-дорлик омиллари шунча ортади.

Масалан "Алабуга"да резидентлар илк 10 йилда ер, мол-мулк ва транспорт солиFидан озод эти-лади ва фойда солиFидан илк 5 йилликда 2 фоиз имтиёзга эга булади. "Дубна" МИЗда божхона пошлинаси 0 фоизни, ККС хам 0 фоизни ташкил этади [13].

Инновацион-технологик худудлар ва офф-шорлар учун банк тизими, унинг халкаро тулов тизимларига аъзолиги мухим ахамият касб этса, эркин ишлаб чикариш худудларида Эксимбан-кларнинг фаолияти ахамиятли хисобланади. Масалан, Таиланд тажрибасида буни як,к,ол куришимиз мумкин. Мамлакатда ташкил этилган Эксимбанк махсус иктисодий зона резидентларига паст фоизли кредитлар олиш имконини яратган. Бун-дай инфратузилманинг мавжуд булиши мамла-катдаги худудларнинг инвестицион жозибадор-лигини оширишга хизмат килган [14].

Хулоса ва таклифлар.

Жахон хужалигида махсус иктисодий зоналар-нинг сони, уларнинг халкаро савдо ва худуд сано-атини ривожлантиришдаги урни ортиб бораётган бир даврда, уларни, нафакат, географик жихатдан туFри жойлаштириш, балки махсус иктисодий зоналарнинг инфратузилмасини такомиллашти-риб бориш хам давлат олдидаги асосий масала-лардан бири хисобланади.

Муаллиф томонидан олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар шак-ллантирилди:

Махсус иктисодий зоналарнинг инфратузил-маси таркибига ижтимоий компонентлар, транспорт, кучмас, банк ва нобанк молиявий инфратузилма объектлари киради. Инфратузилманинг хар бир объекти зонадаги маълум бир йуналишнинг такомиллашишида мухим омил хисобланади. Масалан, экспорт ва инновацион фаолиятнинг ривожланишида, кучмас инфратузилманинг тако-миллашиши зона инвестицион жозибадорлиги-нинг ортишига имконият яратади.

Махсус иктисодий зонанинг инфратузилмасини такомиллаштириш стратегияси хори-жий мамлакатларнинг хар бирида узига хос ёндашувга мувофик амалга ошади. Россияда ушбу ёндашув хорижий инвестицияларни жалб килиш максадида амалга оширилса, Хитой Халк Республикаси ва Корея Республикасида махсус иктисодий зоналар оркали ташки савдони ривож-лантиришга каратилган булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистан Республикасининг "Махсус ик,тисодий зоналар туFрисида"ги Конуни. www. lex.uz

2. https://qomus.info/encyclopedia/cat-i/infratuzilma-uz/

3. SEZs, Infrastructure Development, and Official Development Aid. https:// opendevelopmentmekong.net/topics/sezs-infrastructure-development-and-official-development-aid/

4. SEZs, Infrastructure Development, and Official Development Aid. https:// opendevelopmentmekong.net/topics/sezs-infrastructure-development-and-official-development-aid/

5. «Международная конвенция об упрошении и гармонизации таможенных процедур» (совершено в Киото 18.05.1973) (в ред. Протокола от 26.06.1999) (Пересмотренная Киоц-кая конвенция). хттп://атб.уз/тренинги-атб/електронная-библиотека/лаw106124_0_201709 05_173006_53903/

6. Thomas Farole, Cokhan Akinci, Secial Economiz zones. The World Bank, 2011. -319 p. https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/2341/638440PUB0Exto00Box0 361527B0PUBLIC0.pdf

7. Л.А. Кравченко, М.В. Горячих. Особые экономические зоны: зарубежный опыт и перспективы функционирования в России. Вестник ТвГУ. Серия «Экономика и управление». 2017. №4. С. 7-13. хттпс://cоре.аc.ук/доwнлоад/пдф/153142873.пдф

8. Сиразетдинов Р.М., Салахиева Л.Р. Особые экономические зоны как инструмент инновационного развития националной экономики: эффективност, тенденции, проблемы и пути их решения // Российское предпринимателство. — 2016. — Т. 17. — № 21. —С. 2827-2836. — дои: 10.18334/рп. 17.21.36925

9. https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%8D%D0%BD%D1%8C%D1 %87%D0%B6%D1 %8D%D0%BD%D1%8C

10. Экспорт южнокитайского города Шэньчжэнь вырос на 4,8 проц. в январе-сентябре 2019 года. http://russian.news.cn/2019-10/24/c_138498673.htm

11. Мост Гонконг-Чжухай-Макао и подводный тоннель. https://undergroundexpert.info/ opyt-podzemnogo-stroitelstva/realizovannye-proekty/gonkong-makao-tonnel-hzmb/

12. ОСОБАЯ ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ЗОНА «АЛАБУГА». https://tida.tatarstan.ru/osobaya-ekonomicheskaya-zona-promishlenno.htm

13. http://oezdubna.ru/investors/

14. Эксимбанк улучшил условия кредитования. http://www.investeast.co.th/ru/news/349-exim-bank-improves-loan-terms-for-sezs

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.