Научная статья на тему 'ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ ТАРКИБИЙ ҚИСМ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ'

ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ ТАРКИБИЙ ҚИСМ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
430
156
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / туризм инфратузилмаси / туризм индустрияси / функционал элементлар / таркибий қисмлар / инфратузилма объектлари / туристик дестинация / тадбиркорлик фаолияти. / туризм / туристическая инфраструктура / индустрия туризма / функциональные элементы / компоненты / объекты инфраструктуры / туристическое направление / деловая активность.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Абдураимов Дилшод Мураткулович

Ушбу мақолада туризм инфратузилмаси таркибий қисм элементлари ва функциялари, туризм инфратузилмаси таркибий қисм элементларининг ўзаро алоқадорлиги, инфратузилма кўринишлари бўйича таркиби, туризм инфратузилмасининг ташкилий-иқтисодий ва ташкилий бошқарув тузилмалари таснифи, туристик дестинацияда тадбиркорлик фаолиятини ривожланиш йўналишлари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КОМПОНЕНТНЫЕ ЭЛЕМЕНТЫ И ФУНКЦИИ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ

В статье исследуются компоненты и функции региональной туристической инфраструктуры, взаимосвязь компонентов туристической инфраструктуры, состав инфраструктуры по типам, классификация организационных, экономических и организационных структур управления туристической инфраструктурой, направления развития бизнеса в туристической дестинации.

Текст научной работы на тему «ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ ТАРКИБИЙ ҚИСМ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ»

Абдураимов Дилшод Мураткулович,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти "Ёшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат" булими бошлиFи

ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ ТАРКИБИЙ КИСМ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ

УДК: 338.48

АБДУРАИМОВ Д.М. ТУРИЗМ ИНФРАТУЗИЛМАСИ ТАРКИБИЙ К,ИСМ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ФУНКЦИЯЛАРИ

Ушбу маколада туризм инфратузилмаси таркибий кисм элементлари ва функциялари, туризм инфратузилмаси таркибий к,исм элементларининг узаро алокддорлиги, инфратузилма куринишлари буйича таркиби, туризм инфратузилмасининг ташкилий-ик,тисодий ва ташкилий бошк,арув тузилма-лари таснифи, туристик дестинацияда тадбиркорлик фаолиятини ривожланиш йуналишлари тадк,ик, этилган.

Таянч иборалар: туризм, туризм инфратузилмаси, туризм индустрияси, функционал элементлар, таркибий кисмлар, инфратузилма объектлари, туристик дестинация, тадбиркорлик фаолияти.

АБДУРАИМОВ Д.М. КОМПОНЕНТНЫЕ ЭЛЕМЕНТЫ И ФУНКЦИИ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ

В статье исследуются компоненты и функции региональной туристической инфраструктуры, взаимосвязь компонентов туристической инфраструктуры, состав инфраструктуры по типам, классификация организационных, экономических и организационных структур управления туристической инфраструктурой, направления развития бизнеса в туристической дестинации.

Ключевые слова: туризм, туристическая инфраструктура, индустрия туризма, функциональные элементы, компоненты, объекты инфраструктуры, туристическое направление, деловая активность.

ABDURAIMOV D.М. ELEMENTS AND FUNCTIONS OF TOURISM INFRASTRUCTURE

In the article is discussed the components and functions of regional tourism infrastructure, the interrelation of components of tourism infrastructure, the composition of infrastructure by type, classification of organizational, economic and organizational management structures of tourism infrastructure, directions of business development in tourism destination.

Key words: tourism, tourism infrastructure, tourism industry, functional elements, components, infrastructure facilities, tourist destination, business activity.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

Кириш.

Худудлар иктисодиётининг баркарор ривожланиши купинча ижтимоий соха ва туризм тармоFининг ривожланиши билан белгила-нади. Шунга кура, хозирги вактда туризм мил-лий иктисодиётларнинг етакчи тармоFи сифа-тида муайян мамлакатларнинг баркарор ривож-ланишида узининг ахамиятли улушига эга. Туризм сохаси инсон салохияти ривожланиши-нинг мухим омили булиб бормокда. Шундай экан, бу муайян мамлакат ёки худудда янги иш уринларининг яратилиши, кушимча инвестици-яларнинг жалб килиниши, солик тушумларининг ошиши, маданий, тарихий ва табиий бойликларни саклаш хамда окилона фойдаланишда уз аксини топмокда.

Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатнома-сида «Туризмни ривожлантириш буйича 2021 йилда хам изчил ислохотларни давом эттира-миз. Айникса, зиёрат туризми ва ички туризмни ривожлантиришга алохида эътибор берилади. Шунингдек, туризм объектлари атрофидаги ер майдонлари, сув ва йул инфратузилмаларини яхшилаш учун бюджетдан 1 триллион сум ажрати-лади» деб [12] деб таъкидланиши мухим йуналиш сифатида белгилаб берилган. Бу эса худудий туризм инфратузилмаси таркибий кисм элемент-лари ва функцияларини илмий-услубий ва амалий жихатларини тадкик этган холда, унинг ривожла-ниш йуналишлари буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишни зарурат этади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Туризм бозори ва унинг инфратузилмаси мохияти ва мазмуни, функциялари, туризм индустрияси субъектлари, туризмни ривожла-ниш тамойиллари, туризм бозорини тартибга солиш механизмлари, ресторан ва мехмонхона хужаликлари, туризм сохасида амалга оширила-ётган сиёсат билан ботлик муаммоларнинг илмий асослари Зорин И.В, Квартальнов В.А. [10], Пар-даев М.К. [9], Биржаков М.Б. [3], Бекларян Л.А., Пшенников А.С. [4], Морозов М.А. [7], Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. [11] асарларида тадкик этилган.

Туризм бозорининг ижтимоий-иктисодий мохияти, таркибий кисмлари элементлари, асосий вазифалари ва функциялари, туристик объектлар, туроператорлар ва турагентлар, туризм бозори ривожланишини тартибга солишнинг хукукий, ташкилий ва ижтимоий-иктисодий механизм-

лари, туризм сохасида давлат сиёсатининг асосий йуналишлари, туристик хизматлар самарадорли-гини бахолаш усуллари, туристик ишлаб чикариш инфратузилмаси, туризм сохасини давлат томони-дан куллаб-кувватлаш чора-тадбирлари Жукова М.А. [5], Алимова М.Т. [1], Маматкулов Х.М. [6], Архипова В.Ф., Девизов А.С. [2] ларнинг илмий асарларида ёритиб берилган.

Шунингдек, туризм инфратузилмасининг мохияти ва мазмуни, туризм инфратузилмаси иктисодиёт ва бошкарув сохасида турли хил дара-жалардаги субъектлари фаолияти, туризм инфра-тузилмасини ривожлантириш буйича давлатнинг роли, худудий туризм инфратузилмасининг ташкилий элементлари, туризм сохаси ривожланиши-нинг курсаткичлари ва инфратузилмавий элемент-ларини ривожланиши даражалари доир масала-лар Маматкулов Х.М. [6], Морозов М.А. [7], Нор-чаев А.Н [8] ларнинг илмий тадкикотларида уз ифодасини топган.

Тадк,ик,от методологияси.

Тадкикот жараёнда туризм инфратузилмасининг ривожланиш хусусиятлари ва йуналишларини ёритиш жараёнида соханинг инновацион ривожланиши буйича узгаришларни хисобга олиш, туризмни яхлит инфратузилма сифатида методологик урганиш, худудий туризм инфратузилмаси таркибий кисм элементлари ва функцияларини таснифлаш буйича диалектик ва тизимли ёндашув, киёсий ва солиштирма тахлил, статистик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдаланилди хамда инфратузилманинг таркибий кисмларининг ривожланиш йуналишларини белгилаб бериш ёндашуви асосланди.

Тахлил ва натижалар.

Туризм инфратузилмасини таркибий элементлари умумий инфратузилма ва махсус инфрату-зилмадан ташкил топади.

Умумий инфратузилмага нафакат туризм учун, балки фаолиятнинг бошка сохалари ва тармоклари учун ривожланиш шарт-шароитларини яратадиган элементлар, яъни йуллар, электр ва уй-жой коммуникациялари, сув таъминоти, турли хил молиявий муассасалар, суFурта компаниялари кабилар тегишлидир. Улар туризм таъминоти учун умумий ресурслар сифатида фойдаланилади, бирок уларсиз туризм мав-жуд булмайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

1-расм. Туризм инфратузилмасининг куринишлари буйича таркиби1

Туризм инфратузилмаси учун махсус булмаган (умумий)

Таъкидлаш керакки, хаттоки умумий инфратузилма компонентларида кейинги вактларда факат туризм сохасига хизмат килувчи махсус бирли-кларни ажратиш тенденцияси аник кузатилмокда. Масалан, институционал инфратузилма таркибига туризмга тегишли булган конунчиликнинг расмий хужжатлари, туристик фаолиятга хизмат килувчи су^урта компанияларида шаклланган департа-ментлар, ихтисослашган туристик кургазма фао-лиятининг кенг куламда ривожланиши кабилар тегишлидир.

Махсус инфратузилма уз ичига туризм максадлари учун яратиладиган ва фойдаланила-диган элементларни камраб олади. Буларга инсон томонидан яратилган (транспорт воситалари, жойлаштириш воситалари, музейлар, кунгилочар мажмуалар ва бошкалар) ва табиат томонидан яратилган (денгиз, дарё, куллар, урмонлар, ^лар ва бошка) ресурслар киради. Таъкидлаш керакки, туризм инфратузилмасига хилма-хил туристик ресурслар киради. Туризм инфратузилмаси уз ичига фаолияти йуналтирилган барча хизмат курсатувчи компонентларни камраб олади. Биз-нингча, туристик ресурслар булиб, туристик ман-фаатни шакллантирувчи ва туристларга мотива-цияни таъминловчи ресурслар хисобланади.

Туризм сохаси туризмнинг турли хил куринишларини уз ичига олувчи мураккаб ижти-моий ходисани узида намоён этади. Туризмнинг турли хил шакллари ва куринишларини реализация килиш учун инфратузилманинг турли хил махсус компонентларини талаб этади. Бунга боFлик холда туризмда тадбиркорлик фаолия-тини максадга мувофик урганишда узининг тар-

Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

киби буйича жиддий фарк киладиган ва мувофик равишда туризмда тадбиркорлик фаолиятини реализация килиш хусусиятларига таъсир киладиган алохида куринишдаги туризм инфратузилмасига ажратилади. Куринишлари буйича туризм инфратузилмасининг таркиби куйидагилардан иборат (1-расм).

У ёки бу куринишдаги туризм учун махсус булмаган (умумий инфратузилма) туризмнинг барча куринишлари учун фойдаланиладиган туризмнинг анъанавий компонентларини камраб олади. Уларга транспорт воситалари (поездлар, автобуслар ва х.к.), жойлаштириш воситалари (отеллар, мотеллар, жойлаштиришнинг хусусий воситалари), умумий овкатланиш воситалари кабилар киради.

Махсус инфратузилма туризмнинг аник куринишини реализация килиш учун зарур хисобланади. Масалан, тоF-чанFи туризми учун махсус чанFи трассалари, юк кутаргичлар, чанFилар каби жихозлар булиши керак. Модо-мики, хар бир куринишдаги туризм учун ушбу куринишдаги туризмни реализациясидаги асо-сий эхтиёжларни таъминловчи анъанавий тав-сифдаги инфратузилма компонентларига ажратиш мумкин.

Хусусиятли инфратузилма асосий турмахсулотни яратишни таъминлайди. Бу вактда маркетинг нуктаи назаридан туристларни жалб килиш учун таклиф этилаётган турмахсулот ёки кушимча махсулотнинг алохида хусусият-лари мавжуд булиши зарур. Бунинг учун ушбу куринишдаги туризм инфратузилмаси учун хусусиятли (кушимча, бир вактда содир буладиган) махсулотни яратиш мумкин. Масалан, чанFи спор-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

тини ривожлантириш билан бирга унинг атро-фида мос холда аквапарк ва бассейнлар булиши зарур. Бу бир вактда содир буладиган хусуси-ятли булмаган инфратузилма кушимча жозиба-дорликни яратади ва саёхат килувчилар учун янги мотивларни шакллантиради.

Худудий туристик хизматлар бозорининг хусу-сиятли жихатларига эътибор каратадиган булсак, истеъмолчилар турига боFлик холда икки асосий таркибдаги туристик хизматларга ажратиш мум-кин: туристик хизматларни ички ва ташки истеъ-молчилари.

Уз навбатида ташки туристлар кирувчи ва чикувчиларга таснифланади. Кирувчи турист-ларга хориждан кириб келувчи туристларнинг туристик махсулотни истеъмолчиси сифатида намоён булиши тушунилади.

Чикувчи туристлар эса - республикамизда дои-мий яшовчи ахоли каторидан мамлакат чегара-сидан ташкарига турист сифатида чикувчилар назарда тутилади.

Ички туристлар - турист сифатида республика буйлаб ташрифни амалга оширувчи махаллий ахоли тушунилади.

Туристик хизматларга харажатларни амалга ошириш вакти нуктаи назаридан саёхатга олдиндан килинган харажатлар ва саёхат дав-рида килинадиган харажатларни фарклаш кабул килинган.

Талаб ва таклифни бирлаштирувчи сифатида туристик хизматлар бозорининг анъана-вий тушунчасига туристик хизматлар бозорининг колган субъектларини мувофиклаштириш ва узаро муносабатларини бошкаришни таъмин-ловчи фаол ривожланаётган институционал тузил-маларни кушиш зарур. Ушбу тузилмалар миллий ва худудий даражадаги давлат, жамоат ва хусу-сий ташкилотларни уз ичига камраб олади. Ушбу ташкилотлар туристик хизматлар бозори инфра-тузилмасининг ташкилий-иктисодий ва ташкилий бошкарув тузилмаларини узида намоён этади.

Бизнинг фикримизча, туристик хизматлар бозорининг инфратузилмаси - бу сотувчидан харидорга туристик махсулотлар ва хизматлар харакатини воситаловчи хамда туристик бозорга хизмат килувчи институтлар ва ташкилотлар маж-муи сифатида уни шаклланишининг меъёрий тар-тибини таъминлаш буйича функцияларни бажа-рувчи ташкилий-иктисодий тизимдир.

Узбекистонда туристик хизматлар бозори инфратузилмасининг ташкилий-иктисодий ва

ташкилий бошкарув тузилмалари куйидагилардан иборат. Миллий даражада давлат бошкарув тузилмалари:

- Узбекистон Республикаси туризмни ривожлантириш давлат кумитаси: ушбу кумита давлатнинг субъекти сифатида туристик хизматлар бозоридаги сиёсатни амалга оширади;

- Узбекистон Республикаси жисмоний тар-бия ва спорт вазирлиги;

- Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ва Божхона кумитаси: хорижий турист-ларни кириб келишининг виза тартибини назо-рат килади;

- «Туризм хизматларини сертификатлаш-тириш маркази» ДУК: ушбу корхонанинг фао-лияти туристик хизматлар сифати ва хавфсизли-гини оширишга йуналтирилган янги миллий давлат стандартларини ишлаб чикиш ва мавжудла-рини такомиллаштиришдан иборат;

- Узбекистон Савдо-саноат Палатаси: ушбу ташкилот туризм сохасида тадбиркор-лик ва курорт-рекреацион ва мехмонхона хужаликларини ривожлантириш буйича фаоли-ятни амалга оширади;

- давлат укув муассасалари: туризм сохасида кадрларни укитиш, тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш.

Миллий даражада жамоат ташкилотлари: Социал туризм ассоциацияси сайёхларнинг барча тоифаларини камраб олиш ва улар учун муносиб шароитлар яратиш максадида таш-кил килинган. Мазкур ассоциация Узбекистонда туризм сохасини ривожлантиришга хисса кушиш истагидаги жисмоний шахсларни бирлаштириш ва уларнинг саъй-харакатларини социал туризмни ривожлантиришга йуналтириш, жумладан бола-лар, ёшлар, кексалар, шунингдек, ногиронлиги булган фукароларнинг саёхатларини ташкил этишга кумаклашади. Шу билан бирга, инклюзив туризмни ривожлантириш борасида хорижий турдош уюшмалар билан хамкорлик алокаларни урнатади [14, 15-б.].

Миллий даражадаги хусусий тузилмалар:

- туризм сохасида тренинг, маслахат мар-казлари;

- туристик корхоналарни ихтиёрий серти-фикатлаш ва лицензиялашни утказувчи фирма-лар.

Худудий даражада давлат ташкилотлари:

- худудий хокимият органлари;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

- Туризмни ривожлантириш давлат кумитасининг худудий бошкармалари;

- махаллий, ахоли, туристик корхоналар ва манфаатларнинг умумийлигини таъминловчи органлар;

- туризм сохасида кадрларни тайёрлаш буйича худудий укув муассасалари.

Худудий даражадаги хусусий тузилмалар:

- туризмни ривожлантириш буйича харакатларни мувофиклаш-тирувчи, туризм ривожланишини молиялаштирувчи бирлашма-лар ва ассоциациялар;

- хусусий укув юртлари: туризм сохасида кадрларни укитиш, тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш муассасалари.

Туризм бозорининг мазмун ва мохиятига эъти-бор каратадиган булсак, унинг узига ривожланиш хусусиятларидан келиб чиккан холда воситачи-лик (бозор субъектлари манфаатларини реализация к,илиш), раFбатлантирувчи, ик,тисодий, ахбо-рот, назорат килиш ва тартибга солиш функция-ларини бажаради. Уларни хар бирининг мазму-нини куриб чикамиз.

1. Воситачилик функцияси - турмахсулотни реализация килиш буйича турагентлар тармоFидан фойдаланиш асосида истеъмолчи-гача туристик хизматларни етказиб беришни ташкил этиш жараёни оркали ифодаланади. Уз шаклига кура, бу жараён хилма-хил булиб, бозор битимни тузишда мукобил танловни таъмин-лайди. Бунда истеъмолчи махсулотларни опти-мал ишлаб чик,арувчиларни танлаш имкониятига эга. Бу вактда сотувчига энг макбул харидорни танлаш таъминланади.

2. РаFбатлантирувчи функция - ик,тисодиётнинг туризм сохасида банд булган ишчиларга к,илинган харажатларни урнини тулдиришни назарда тутади. Туристик корхона ишчиларининг мехнат нати-жаларидан манфаатдорлигини ошиши натижа-сида туристик махсулот микдори ва сифатини оширишга моддий раFбат пайдо булади хамда мижозларнинг талабларига мувофик, туристик хиз-матлар ишлаб чикарилади. Бундан ташкари бу функциянинг мазмунини кенг маънода хам к,араш мумкин - мехнат ресурсларини такрор ишлаб чикариш жамиятнинг асосий ишлаб чикарувчи кучи хисобланади. Бу холатда ходимларнинг туристик фаолиятда иштирок этиши уларнинг шахс сифатида ривожланиши, дунёк,арашининг кенгай-иши, соFлиFини мустахкамланиши ва янги билим-ларни узлаштириш имконияти пайдо булади.

3. Иктисодий функция - хам туристлар-нинг эхтиёжларини тулик кондириш учун, хам худуднинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши учун худуднинг туристик-рекреацион ресурсла-ридан фойдаланиш самарадорлигини ошириш-дан иборат. Бу функция худудда туризм ривожланиши учун кулай шарт-шароитларни яратувчи иктисодий механизмлар ва раFбатлар тизимини ишлаб чикиш назарда тутилади.

4. Ахборот функцияси - туризм сохасида ахбо-ротлар бозорининг барча субъектларини ахбо-ротлар билан таъминлаш ва оммалаштириш-дан иборат. Бунда туристик хизматларни ишлаб чикарувчилар хизматларга булган талаб ва таклиф туFрисида ахборотга эга буладилар.

5. Туристик хизматлар бозорининг назорат килиш функцияси - бу функциянинг мазмуни шун-дан иборатки, бозор истеъмолчиларга сифатли хизматларни таклиф кила олмайдиган, самарали булмаган хужалик бирликларини сик,иб чик,аради.

6. Тартибга солиш функцияси булиб, туристик хизматлар бозорининг энг мухим функцияси хисобланади. Унинг кумаги билан бозор иктисодиётининг бир тармоFидан бошка тармоFига капитал харакатланади ва ишлаб чикаришнинг мутаносиб ривожланиши таъминланади. Шунингдек, туристик хизматлар бозори нархларни шакллантириш функциясини хам бажаради ва бу хизматларга булган ишлаб чикариш хажмини кенгайтириш ёки бунинг аксига ишлаб чикарувчилар учун сигнал булиб хисобланади. Шундай экан, туристик хизматлар бозори зару-рий такрор ишлаб чик,ариш нисбатини урнатишга кодир.

Юк,оридагиларни эътиборга олган холда, биз-нинг фикримизча, туристик бозор инфратузил-маси функциялари куйидагилардан иборат:

- туристик товарлар сотувчилари ва хари-дорлари уртасида узаро муносабатларни таъминлаш хамда туризм сохасида бозор муносабатла-рининг барча иштирокчилари манфаатларини хисобга олиш;

- туризм бозорида ракобат шарои-тига мувофикликда бозор муносабатлари субъектларини уз-узини тартибга солиш йули билан туристик товар айланишини тартибга солиш;

- туризм бозори субъектлари (туристик хизматларни ишлаб чикарувчилар, воситачилар, сотувчилар, туристлар) уртасида амалга ошири-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

ладиган барча операцияларни ташкилий-хукук,ий жихатдан таъминлаш;

- алохида субъектлар ва фаолият куринишлари ихтисослашувининг ривожланиши хисобига туризм бозори к,атнашчилари фаолияти самарадорлигини ошириш;

- туризм бозорида товарлар харакатини ташкилий жихатдан куллаб-кувватлаш ва уни дав-лат томонидан тартибга солиш функцияларини бажарилишини таъминлаш;

- давлат томонидан туризм бозори субъ-ектларининг иктисодий фаолияти устидан назо-ратни амалга ошириш;

- бозор инфратузилмаси кумаги билан ахбо-рот, маркетинг, инновацион, консалтинг ва бошк,а хизматларни курсатиш.

Инфратузилманинг ривожланиши тадбир-корлик самарадорлигининг умумий к,онуниятига боFл и к холда, агарда унинг ривожланиш дара-жаси к,анча юк,ори булса, тадбиркорлик фаолияти шунчалик самарали булади. Ривожланган инфратузилманинг яратилиши булиб, кичик ва хусусий тадбиркорлик ривожланишининг зарурий шарт-шароити хисобланади, унинг шаклланиш сама-радорлиги эса ушбу инфратузилма самарадор-лигига туFридан-туFри боFликдир.

Инфратузилма мамлакат ёки муайян худудда ижтимоий холатга бевосита таъсир курсатади. Инфратузилманинг ривожланиш даражаси канчалик юкори булса, мамлакат ёки худуд иктисодиётининг ривожланиши, ахоли турмуш даражаси, ижтимоий холат шунчалик юкори булади. Ва акси, инфратузилманинг ривожланиш даражаси канчалик паст булса, ишлаб чикариш паст суръатларда ёки катта харажатлар билан ривожланади. Бу эса ахоли турмуш даражасини пасайишига олиб келади.

Инфратузилманинг ривожланиши жиддий молиявий куйилмаларни талаб этади ва давлат ва давлат ташкилотлари иштирокисиз буни амалга ошириб булмайди. Масалан, Узбекистон Респу-бликаси Президентининг 2019 йил 5 январдаги «Узбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-5611-сон Фармони билан 20192025 йилларда Узбекистон Республикасида туризм сохасини ривожлантириш Концепцияси тасдик,ланди. Мазкур концепция республикамизда купай ик,тисодий шароитлар ва омилларни яратиш буйича олиб борилаётган ислохотларнинг самарадорлигини ошириш, туризм сохасини жадал

ривожлантириш буйича устувор мак,сад ва вази-фаларни белгилаш, унинг иктисодиётдаги урни ва улушини ошириш, хизматларни диверсифи-кациялаш ва уларнинг сифатини ошириш хамда туризм инфратузилмасини такомиллаштиришга каратилган. Бу эса сохани ривожлантиришда давлат ва унинг ваколатли ташкилотлари асосий ислохотларни амалга оширувчи субъект эканли-гини ифодалайди.

Шунингдек, республика микёсида ва худудларда туризмни ривожлантириш дастур-лари доирасида туризм сохаси ва унинг инфратузилмасини комплекс ривожлантириш буйича чора-тадбирлар белгиланади.

Узбекистон Республикасида туризм сохаси ривожланишининг ижтимоий-иктисодий

курсаткичлари динамикасига эътибор каратсак, кирувчи ташриф буюрувчилар сони 2019 йилда 6748,5 минг кишини ташкил этган холда, ушбу курсаткич 2016 йилга нисбатан 3,3 мартга орт-ган. Турист сифатида республикамизга ташриф буюрувчиларнинг бундай суръатда усиши асо-сан хорижий туристларнинг келишлари учун ташкилий-ик,тисодий ва хукукий жихатдан енгил-ликларнинг яратилиши натижасидир. Шунга мувофик тарзда туристик хизматлар экспорти-дан олинган тушум хам тахлил этилаётган йил-лар оралиFида деярли 3,0 мартага ортган. Кей-инги йилларда туризмни ривожлантириш страте-гик ахамиятга соха булганлиги сабабли 2019 йилда оилавий мехмон уйлари сони хам 886 тани ташкил этди. Республикамиз ЯИМда туризмнинг улуши 2016-2019 йилларда 2,6 % ёки 2016 йилга нисбатан 0,5 бандга ошган. Сохада банд булганлар сони 52,2 %га ошган холда, ички туризм хам бунга мос равишда 66,5 %га усган (1-жадвал).

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 24 ноябрдаги «Узбекистон Республикасида мехмонхона биз-несини жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги 954-сон Карорига мувофик республика худудларининг туризм салохиятидан фойдаланиш самарадорлигини янада ошириш, худудларда замонавий туризм инфратузилмасининг жадал ривожланишини таъминлаш, мехмонхона хизматларини кен-гайтириш ва сифатини яхшилаш, мехмонхона сохасига инвестицияларни кенг жалб килиш, шунингдек, жойлаштириш объектларининг мав-жуд камчиликларини бартараф этиш максадида 2019 йил августида оилавий мехмон уйларни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

1-жадвал. Узбекистан Республикасида туризм со^аси ривожланишининг ижтимоий-и^тисодий

курсаткичлари динамикаси [13, 45-б.]

№ Курсаткичлар Йиллар 2016-2019 йил-ларда усиш, %

2016 2017 2018 2019

1. Кирувчи ташриф буюрувчилар, минг киши 2027,0 2690,1 5346,2 6748,5 3,3 марта

2. Туристик хизматлар экспорти, млн. АК,Ш доллари 430,7 531,0 1041,1 1313,0 3,0 марта

3. Жойлаштириш воситалари, бирлик 750 764 914 1188 158,4

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Оилавий мехмон уйлари, бирлик - - 106 886 -

5. ЯИМда туризмнинг улуши, % 2,1 2,5 2,5 2,6 -

6. Туризм сохасида банд булганлар, минг киши 170,9 187,6 201,0 260,1 152,2

7. Ички туризм, минг киши 8855,2 10562,1 12487,0 14748,0 166,5

ташкил этишнинг соддалаштирилган тартиби кабул килинди [15, 12-б.]. Бунда сертификатлаш талаби бекор к,илиниб, мехмон уйларни яратиш-нинг минимал талаблари белгиланди. Шунинг-дек, Туризмни ривожлантириш жамFармаси маблаFлари хисобига кредит фоизларининг 50 %и копланганда, кредитлар ажратишнинг имти-ёзли механизми жорий этилди.

Туризм жахон иктисодиётида юкори даро-мад келтирувчи ва тез суръатларда ривожла-ниб борувчи соха хисобланиб, халкаро дара-жада ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва маданий-маърифий алокаларни мустахкамлашда алохида ахамиятга эга.

Хозирги вактда республикамизга хорижий инвестицияларнинг кириб келиши учун кулай хукукий, ташкилий-иктисодий шарт-шароитлар ва имтиёзлар яратиш, хорижий инвесторларга нисбатан очик эшиклар сиёсатини амалга оши-риш, ракобатбардош махсулотлар ишлаб чик,ариш инвестиция сиёсатининг асосий тамойиллари булиб хисобланади.

2-жадвалда Узбекистан Республикасида 20102019 йилларда туризм сохасига киритилган инве-стициялар хажми келтирилган булиб, 2019 йилда ушбу курсаткичнинг хажми 1741,6 млрд. сумни ташкил этган холда 2010 йилга нисбатан 4,8 мар-тага ошган. Шунингдек, сохада инвестицияларнинг ялпи инвестициялардаги улуши 2010 йилда - 2,3 %ни, 2019 йилда эса - 0,9 %ни ташкил этган.

Туризм инфратузилмасининг ривожла-ниши худудлар ижтимоий-иктисодий ривожла-ниш холатига туFридан-туFри таъсир курсатади. Туризмнинг ривожланишини ушбу сохада тад-биркорликни ривожлантирмасдан амалга оши-риб булмайди. Туристик тадбиркорликда инфрату-

зилманинг роли ва ахамиятини бахолаб булмайди, яъни туризмда тадбиркорлик ижтимоий тавсифга эга ва фойда чикариш буйича нафакат максадга йуналтирилган харакатлар, балки дам олиш, сайр килиш кабиларда одамлар эхтиёжларини кондириш назарда тутилади.

Туризм инфратузилмаси зарурий мав-жуд сарфларнинг объекти булиб хисобланади. Бирок инфратузилма тижорат фойдасини олиш максадидаги инвестиция объекти сифатида хам каралиши мумкин. Ушбу холатда хизмат курсатиш сохасида лойихали молиялаштиришда фойда-ланиладиган ёндашув сифатида кулланилади. Туризм инфратузилмасининг ривожланиши ижтимоий ахамиятли тавсифга эга, шунинг учун унинг яратилиши учун хам давлат, хам хусусий инве-стицияларни фаол жалб килиш зарур. Агарда мамлакат ичида инвестиция таркиби номутано-сиб таксимланса, бошкача айтганда кайсидир иктисодиёт сектори фаол инвестицияласа, бошк,аси амалда инвестициясиз колса - бу муайян бизнес куринишини инфратузилмавий таъмин-лашнинг етарли эмаслиги билан изохланади.

Ушбу холатда вазият глобал тавсифга эга булмаган мезо даражадаги чоралар кумаги билан узгариши мумкин. Бу туризмга муносабат буйича жиддий хак,ик,ат хисобланади: унинг юк,ори дара-жада ривожланиши инфратузилманинг ривожла-нишига боFликдир.

Таъкидлаш керакки, туризмда тадбиркорлик инфратузилмаси шаклланишининг хусусиятли жихатлари мавжуд. Хусусан, туризмда тадбиркорлик инфратузилмасини амалга ошириш учун шарт-шароитлар одатда махсус туризм инфрату-зилмасига тегишли туристик ресурсларни мавжуд-лгини талаб этади. Баъзида туризмда тадбиркор-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

2-жадвал. Узбекистан Республикасида туризм со^асига киритилган инвестициялар х,ажми [13,

46-б.]

Ииллар Туризм сохасига киритилган инвестициялар

Хажми, млрд. сум Базис йилига нисбатан усиши, % Сохада инвестицияларнинг ялпи инвестициялардаги улуши, %

2010 357,8 100,0 2,3

2011 421,2 117,7 2,3

2012 514,7 143,9 2,3

2013 606,3 169,5 2,1

2014 731,4 2,0 марта 2,1

2015 851,4 2,4 марта 2,1

2016 1052,1 2,9 марта 2,2

2017 1428,3 4,0 марта 2,1

2018 1956,1 5,5 марта 1,8

2019 1741,6 4,8 марта 0,9

лик фаолиятининг узи туристик ресурсни яратиш воситаси булиб хисобланади. Хаттоки бой туристик ресурсларга эга булганлик хам, туризмда тад-биркорлик муваффакияти учун етарлича шарт-шароит була олмайди.

Моддий ишлаб чикаришдаги тадбиркорлик туFрисида гапирганда, масалан, фойдали казилма бойликлар (нефт, газ, кумир)нинг мавжудлиги, тадбиркорлик фаолиятини ушбу казилма бой-ликларни казиб олиш ва истеъмолчига етказиб беришни бошлаш имкони булади. Бундай холатда муайян молиявий куйилмалар асосида тадбиркор зарурий ишлаб чикариш инфратузилмасини узи яратиши мумкин.

Бирок туризмда холат умуман бошкача: истеъмолчи-турист мазкур туристик худуд (туристик дестинация)га узи келиши зарур ва жойида туристик хизматларни олиши мумкин. Мазкур сайёх ушбу туристик хизматларни олиш имкони-ятлари тутрисида факат туристик дистинация кенг микёсда таникли ва реклама килинган булсагина билиши мумкин.

Буни факат миллий туристик ташкилотлар, маъ-мурият кабилар томонидан марказлашган тар-тибда дестинацияни харакатланиши натижасида амалга ошириш мумкин. Айникса, бу республи-камиз миллий туризмини ривожлантириш учун жуда мухимдир. Узбекистонда 2019-2025 йил-ларда туризм сохасини ривожлантириш концеп-циясининг кабул килиниши ушбу сохада давлат-нинг бош ислохотчи эканлигидан далолат беради. Мазкур Концепция кулай иктисодий шароитлар ва омилларни яратиш буйича олиб борилаёт-ган ислохотларнинг самарадорлигини ошириш,

туризм сохасини жадал ривожлантириш буйича устувор максад ва вазифаларни белгилаш, унинг иктисодиётдаги урни ва улушини ошириш, хизматларни диверсификациялаш ва уларнинг сифа-тини ошириш хамда туризм инфратузилмасини такомиллаштиришга каратилгандир.

Хулоса ва таклифлар.

Туризм инфратузилмаси бозор талабларига мувофикликда шакллантирилиши зарур. У комплекс булиши зарур, яъни туристик бизнесни хар томонлама таъминлашни назарда тутади. Уни яратувчиларининг нисбий хиссаси бизнеснинг куринишига боFлик холда кескин узгариши мумкин. Бирок инфратузилманинг яратилишини барча боскичларида асосий ролни аник ташаббускор -фаол таъсир курсатувчи инсон ёки тадбиркорлик гурухини фаол куллаб-кувватлайдиган шахслар гурухи уйнаши мумкин. Бунда инфратузилмани яратилишида инвестицион рискларни жиддий тарзда пасайишида факат бир шарт билан, яъни барча куйилган масалалар умумий максадлар ва унга эришиш буйича ёндашувлардаги янги ижти-моий катлам одамлари бирлашишини шаклланти-рувчи расмий ва норасмий бирлашмалар, ассоци-ациялар, клубларнинг турли хил режаларга асос-ланган тармокларининг яратилиши билан парал-лел хал килинади.

Дастлаб туризмнинг ривожланиши учун -туризм инфратузилмаси объектларини куриш зарур, ёки истикболли булган худудни инфрату-зилма билан таъминлаш, ундан кейин эса у ерга туристларни жалб килиш зарур. Албатта бу масала купинча мунозарали булади. Сохада тадбиркорлик дастлаб икки асосий жихатни - бахолашни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

зарурат этадиган инновация ва рискни эъти-борга олиши керак. Авваламбор инфратузилмага йуналтирилган капитал куйилмалар билан ботлик муаммоларни хал килиш хамда унинг ривожла-ниш даражаси ва булиши мумкин булган риск суръатини бахолаш зарур.

Туризм инфратузилмаси корхоналари фаоли-яти самарадорлигини ошиши куйидаги холатлар билан белгиланади:

1. Туристик корхона молиявий натижалари-нинг эришилган даражаси ушбу курсаткич буйича

ракобатчиларнинг эришган даражасидан юкори булишини таъминлаш зарур.

2. Келгусида туристик корхонанинг баркарор ривожланиши учун унинг молиявий натижала-рини усиши ракобатчилар эришган натижалар-дан юкори булишини таъминлаш зарур.

3. Сайёхларнинг талаб-истакларига мос туристик махсулотларни диверсификациялаш стра-тегиясини ишлаб чикиш корхоналарнинг туризм бозоридаги ракобатбардошлигини оширади.

Фойдаланилган адабиёт руйхати:

1. Алимова М.Т. Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденция-лари (Самарканд вилояти мисолида) // И.ф.д. дисс. - Самарканд: СамИСИ, 2017. 25-26-б.

2. Архипова В.Ф., Девизов А.С. Об инфраструктуре как определяющем факторе развития туризма в регионе. и^: http://www.roman.by/r-78201.html

3. Биржаков М.Б. Введение в туризм. - СПб.: Издательский дом Герда, 2004.

4. Бекларян Л.А., Пшенников А.С. О некоторых аспектах методики исследования региональных проблем // Журнал Аудит и финансовый анализ. -№4. 2001.

5. Жукова М.А. Менеджмент в туристском бизнесе: учебное пособие. - 2-е изд., стер. -М.: Конкурс, 2006. - 193 с., 14 - с.

6. Маматкулов Х.М. Туризм инфратузилмаси. Укув кулланма. - Т.: Узбекистан файласуф-лар миллий жамияти нашриёти, 2011. 4-5-бетлар.

7. Морозов М.А. Инфраструктурное обеспечение предпринимательской деятельности в туризме: монография. - М.: РосНОУ, 2005.

8. Норчаев А.Н. Туризм инфратузилмасида кутилаётган узгаришлар ва имкониятлар. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2019.

9. Пардаев М.К. ва бошкалар. Хизмат курсатиш, сервис ва туризм сохаларини ривожланти-риш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Укув кулланма. - Т.: «Иктисод-молия», 2008. - Б. 133.

10. Туристский терминологический словарь: справочно-методическое пособие / Авт.-сост. И.В.Зорин, В.А.Квартальнов. - М.: Советский спорт, 1999.

11. Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. Туризм асослари. Дарслик. Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. - Т.: <^ап va texnologiya», 2014. 151 -б.

12. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси, 30.12.2020. https://review.uz/oz/post/poslanie-prezidenta-uzbekistana-shavkata-mirziyoyeva-oliy-majlisu

13. Узбекистан Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Тошкент: 2020.

14. https://sputniknews-uz.com/tourism/20200510/14101460/zbekistonda-Sotsial-turizm-assotsiatsiyasi-tashkil-etildi.html

15. https://www.lex.uz/docs/4079873

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 2(138)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.