Научная статья на тему 'ТУРИЗМ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТДАГИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ'

ТУРИЗМ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТДАГИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
456
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм фаолияти / миллий иқтисодиёт / савдосотиқ фаолияти / туристическая деятельность / национальная экономика / торговая деятельность

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Абдуллаев Зафарбек Сафибуллаевич

Мақолада туризм қадим замонлардан маълум бўлишига қарамасдан, ўтган асрнинг ўрталаридан бошлаб намоён бўлган нисбатан ёш йўналиши ҳақида баён этилган. Ўрта асрлардаги туризмнинг (чет эл зиёратларининг) мақсади савдо-сотиқ ишлари ёки зиёрат қилишга қаратилган бўлиб бошқа мамлакатларга саёҳат имконияти фақат элита учун мавжуд эди. Ўша даврдаги туризмнинг мақсадлари: таълим олиш, ҳаж зиёратини амалга ошириш, даволаниш каби соҳаларни қамраб олди. Ўтган асрнинг ўрталарига келганда кенг оммага сайёҳликнинг мавжудлиги, шунингдек, сайёҳлик саноатининг шаклланиши натижасида оммавий туризмнинг пайдо бўлиши қайд этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ РАЗВИТИЯ ТУРИЗМА В НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ

В статье удиляется внимание расскрытию значения туризма, в качестве относительно молодого направления, проявляющееся с середины прошлого века несмотря на то, что известно оно с глубокой древности. Цель средневекового туризма была направлена на торговлю или посещение, а возможность путешествия в другие страны была доступна только избранным. Вопросы туризма в то время охватывали такие сферы, как: образование, осуществление паломничества в Хадж, лечение. С середины прошлого века в туризм вовлекаются широкие слои населения, а также развивается массовый туризм в результате формирования индустрии туризма.

Текст научной работы на тему «ТУРИЗМ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТДАГИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ»

Абдуллаев Зафарбек Сафибуллаевич,

Наманган давлат университети "Иктисодиёт" кафедраси катта укитувчиси

ТУРИЗМ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МИЛЛИЙ ИЦИСОДИЁТДАГИ УРНИ ВА А^АМИЯТИ

УДК: 001.08.542

АБДУЛЛАЕВ З.С. ТУРИЗМ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МИЛЛИЙ ИЦТИСОДИЁТДАГИ УРНИ ВА АЦАМИЯТИ

Маколада туризм кадим замонлардан маълум булишига карамасдан, утган асрнинг урталаридан бошлаб намоён булган нисбатан ёш йуналиши х,акида баён этилган. Урта асрлардаги туризмнинг (чет эл зиёратларининг) максади савдо-сотик ишлари ёки зиёрат килишга каратилган булиб бошка мам-лакатларга саёх,ат имконияти фак,ат элита учун мавжуд эди. Уша даврдаги туризмнинг максадлари: таълим олиш, х,аж зиёратини амалга ошириш, даволаниш каби сох,аларни камраб олди. Утган асрнинг урталарига келганда кенг оммага сайёх,ликнинг мавжудлиги, шунингдек, сайёх,лик саноатининг шаклланиши натижасида оммавий туризмнинг пайдо булиши кайд этилди.

Калитли сузлар: туризм фаолияти, миллий иктисодиёт, савдо- сотик фаолияти.

АБДУЛЛАЕВ З.С. РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ РАЗВИТИЯ ТУРИЗМА В НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ

В статье удиляется внимание расскрытию значения туризма, в качестве относительно молодого направления, проявляющееся с середины прошлого века несмотря на то, что известно оно с глубокой древности. Цель средневекового туризма была направлена на торговлю или посещение, а возможность путешествия в другие страны была доступна только избранным. Вопросы туризма в то время охватывали такие сферы, как: образование, осуществление паломничества в Хадж, лечение. С середины прошлого века в туризм вовлекаются широкие слои населения, а также развивается массовый туризм в результате формирования индустрии туризма.

Ключевые слова: туристическая деятельность, национальная экономика, торговая деятельность.

ABDULLAYEV Z.S. THE ROLE AND IMPORTANCE OF TOURISM DEVELOPMENT IN THE NATIONAL ECONOMY

The article disclosed significance of tourism, which is a relatively young direction that has been manifested since the middle of the last century, despite the fact that it has been known since ancient times. The purpose of medieval tourism was to trade or visit, and the opportunity of traveling to other countries was belonged only to a selected few. Tourism issues at that time covered such areas as education, pilgrimage to Khaj, and medical treatment. By the middle of the last century, the presence of tourism in the General population was noted, as well as the emergence of mass tourism as a result of the formation of the tourism industry.

Keywords: tourism activities, national economy, trade activities.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Кириш.

Хозирда, анъанавий равишда паст солик,к,а тор-тиш шароитида, ривожланиб бораётган туризм дунёнинг турли мамлакатларидаги молия орган-ларининг мухим сохасига айланиб жахон инве-стициялари ва ялпи ички махсулотнинг 10% ни ташкил этмокда.

Агар туризмни ривожлантиришнинг ик,тисодий фойдалари осонгина аникланса (масалан, иш билан бандликнинг усиши), унда бир катор сал-бий окибатлар аник эмас (масалан, экологик окибатлар). Бу эса, туризм фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш зарурлигини англа-тади, аммо бундай тартибга солиш соф ижти-моий ва иктисодий фойдаларни вактида макси-мал даражада ошириш нуктаи назаридан муво-занат сакланишини талаб этади.

Якин ун йил ичида Узбекистан Республика-сининг солик тизими урта муддатли истикболда бюджетга ижара тушумларининг пасайиши муно-сабати билан ахолининг кексайиш жараёнига мос-лашиш ва иктисодиётга солик юкини оптимал-лаштириш зарурияти билан боFлик1 кенг куламли к,ийинчиликларга дуч келади. Солик,лар ва улар-нинг таркиби ислохотларнинг ажралмас тарки-бий кисмига айланади (мехнат бозорини тартибга солиш ва бандликни раFбатлантириш дастурлари билан бир каторда), чунки соликлар давлатнинг асосий даромад манбаи булиб колмокда. Нати-жада, солик юкини оптималлаштириш йулларини топиш катта ахамиятга эга булади.

Транспорт ва телекоммуникация сохаларидаги узгаришлар — пароход ва темир йул ихтироси, почта алокаси сифатини яхшилаш, йулларнинг кенгайиши туризмни ривожланиш тарихида мухим роль уйнади. Сайёхлар сонининг купайиши уларга хизмат курсатиш ва жойлаштириш учун зарур воситалар яратишга таъсир курсатди, биринчи уринда мехмонхоналар, шунингдек, Европада сайёхлик фирмаларининг фаол усиши натижасида махсус саёхат агентликлари пайдо булди.

Иккинчи жахон уруши тугагандан сунг туризм саноатида: сайёхлик фирмаларининг усиши, сайёхлик йуналишлари ва хизматларини кенгай-тириш, потенциал саёхатчиларнинг эхтиёжларини урганиш, индивидуал сайёхлик хизматларини шак-ллантириш каби глобал узгаришлар юз берди.

Жахон иктисодиёти муаммолари, жумладан, туризмни бошкариш тизимини такомиллашти-риш масалаларига А.С. Александрованинг асар-

лари [1], М.Б. Биржакова [2], В.С. Боголюбова [3], Д.Г. Брашнова [4], И.В.Зорин [5], Н.Ирени [6], Ю.А. Кусков [7], Н. Лейпер [8], В.Ф. Теобалд [9] ва бошкалар хорижий олимларнинг тадкикотлари баFишланган.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги:

Марказий Осиё мамлакатларида, шу жумладан Узбекистонда туризм сифатини ошириш масалалари хорижий адабиётларда деярли куриб чикилмаган. Бу эса уз навбатида Узбекистонда туризм сохасини такомиллаштириш аспект-ларини урганиш долзарблигини билдиради. Мисол учун, мамлакатимизда туризм масалалари билан шугулланадиган Узбекистан Респу-бликаси туризмни ривожлантириш Давлат кумитаси нисбатдан янги ташкилот эканлиги, мамлакатдаги инфратузилма бошка сайёхлик халкаро секторларига нисбатан ракобатбардош эмаслиги; конунчилик базасида куплаб баъзи бир бушликлар мавжудлиги; малакали кадрлар-нинг кескин етишмаслиги ва бошкалар мавжуд. Шунингдек, Узбекистоннинг сайёхлик сохасини ривожлантиришга тускинлик килаётган куплаб муаммолар соFликни саклаш, жамоат хавфсиз-лиги, транспорт, молия тизими ва бошк,алар билан боFлик.

Илмий муаммонинг цуйилиши. Замонавий иктисодиётда туризмнинг урни, туризм саноати ривожланишининг тез суръатлари ХХ асрнинг энг мухим ходисасига айланди, купгина мамлакатлар-нинг иктисодий, сиёсий ва ижтимоий компонент-ларига таъсир курсатди. 21-асрда туризм глобал ижтимоий-ик,тисодий ходисага айланди, бу дунёнинг бир катор давлатлари ва минтакаларининг глобал тузилишига катта таъсир курсатди.

Тадкикот максади, шундан иборатки, туризм ривожланаётган мамлакатлар миллий иктисодиётининг ривожланишига таъсирини урганиш, бандликни таъминлаш, ахоли даро-мадлари ва турмуш даражасини оширишнинг энг мухим воситаси булиб, ижтимоий муаммоларни хал этишга (таълим, соFликни саклаш, ахборот-лаштириш даражасини оширишга) ёрдам бериш хусусиятларини тадкик этишдан иборатдир.

Халкаро савдода бугунги кунда энг жадал ривожланаётган шакл бу туризмдир. Жахон сайёхлик ташкилоти статистика маълумотла-рига кура, 2018 йилда сайёхлар келиши сони 1,3 миллиард кишига тенг булган [10]. Бугунги кунда жахон ялпи ички махсулотининг 5% ва жахон хиз-матлари экспортининг 30% (АК.Ш йилига 1 трил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

лион доллар) туризм индустрияси хиссасига т^ри келади. Диагностик маълумотларга кура 2020 йилда халк,аро сайёхлар сони 1561 миллионгача ошади ва йиллик усиш баркарор булади ва тах-минан 4% [11] га тенг булиши прогнозлаштирил-ган эди (коронавирус эпидемияси инобатга олин-маганда).

Минтакаларнинг ривожланишининг турли ижтимоий-иктисодий даражаси дунёда халкаро туризмни ривожланишига уз таъсирини курсатади. Сайёхлик окимининг энг катта улуши Европага туFри келади ва бу курсаткич сайёхлик бозори-нинг 70% дан купроFи ва валюта тушумларининг тахминан 60%ни ташкил этади [12].

Туризм секторининг ривожланиши илмий мохияти иктисодий фаолият сохаси сифатида бир катор узига хос хусусиятларга эга. Туризм инсон, умуман жамият манфаатларига хизмат килади ва микро- ва макроиктисодий даражаларда даро-мад манбаи хисобланади. Туризм кушимча иш уринлари яратишнинг асосий омилларидан бири булиб, йул ва мехмонхона курилиши ривожини тезлаштиради, барча турдаги транспорт восита-лари ишлаб чикаришни раFбатлантиради, халк хунармандчилиги ва минтакалар ва мамлакат-ларнинг миллий маданиятини саклаб колишга хизмат килади. Жахон сайёхлик ташкилотининг хисобларига кура, 2020 йилга келиб сайёхлар сони 1,6 миллиард киши, 2020 йил жахон сайёхлик даромади 2 триллион доллардан ошиши прогноз-лаштирилган эди [1, п. 88].

Туризм фаолиятини ривожлантиришнинг миллий иктисодиётдаги урни ва ахамиятини урганишда куйидаги тадкикот методлари, яни тизимли ёндашув, мавхум-мантикий тахлил, иктисодий тахлил ва синтез, статистик маъ-лумотларнинг динамик ва киёсий тахлили, иктисодий гурухлар усули, омилларни тахлил килиш ва эксперт бахолаш усули каби умумий илмий методлардан фойдаланилган холда туризм иктисодиётнинг жуда куп киррали ривожлан-ган тармоFи булиб, у баъзи мамлакатлардаги даромаднинг асосий таркибий кисмларидан бири булиб, уларнинг иктисодиётига ва жахон хамкорлигини ривожлантиришга таъсир к,илиши тадк,ик, этилди. Белгиландики, купгина мамлакат-ларда туризм ялпи ички махсулотни шаклланти-риш, кушимча иш уринларни яратиш ва ахоли бандлигини таъминлаш, ташки савдо балансини фаоллаштиришда мухим роль уйнайди. Туризм транспорт ва алока, курилиш, кишлок хужалиги,

истеъмол товарлари ишлаб чик,ариш ва бошкалар каби иктисодиётнинг асосий тармок,ларига катта таъсир курсатади, ижтимоий-иктисодий ривож-ланиш учун катализатор булиб хизмат килади. Уз навбатида, туризмни ривожлантиришга турли омиллар таъсир курсатади: демографик, табиий-географик, ижтимоий-ик,тисодий, тарихий, диний ва сиёсий-хукукий. Туризмнинг ик,тисодий ривожланиши жахон иктисодиёти буйича маълум бир маълумотлар билан тавсифланади. Улар шуни курсатмокдаки, туризм дунёнинг куплаб мам-лакатларида энг жадал ривожланаётган тармок булиб, унинг жахон ик,тисодиётидаги роли тобора ортиб бормокда.

Иктисодий фаолият сохаси сифатида туризм бир катор узига хос хусусиятларга эга. Туризм инсон, умуман жамият манфаатларига хизмат килади ва микро- ва макроиктисодий даражаларда даромад манбаи хисобланади. Туризм кушимча иш уринлари яратишнинг асосий омилларидан бири булиб, йул ва мехмонхона курилиши ривожини тезлаштиради, барча турдаги транспорт воситалари фаолиятларини раFбатлантиради, халк хунармандчилиги ва минтакалар ва мамлакатларнинг миллий маданиятини саклаб колишга хизмат килади. Туризм иктисодиётнинг жуда куп киррали ривожлан-ган тармоFи булиб, у баъзи мамлакатлардаги даромаднинг асосий таркибий кисмларидан бири булиб, уларнинг иктисодиёти ва жахон хамкорлигини ривожлантиришга таъсир килади.

Уз навбатида, туризмни ривожлантиришга турли омиллар таъсир курсатади: демографик, табиий-географик, ижтимоий-иктисодий, тарихий, диний ва сиёсий-хукукий. Улар шуни курсатмокдаки, туризм дунёнинг куплаб мам-лакатларида энг жадал ривожланаётган тармок булиб, унинг жахон ик,тисодиётидаги роли тобора ортиб бормокда.

Халкаро туризм ахоли бандлигига кучли таъсир курсатади. Туризм саноати мехнат талаб киладиган жараёндир, шунинг учун у асосан мала-касиз ишчилар билан банд. Бирок,, бу юк,ори мала-кали мехнат туризм сохасида кулланилмаслигини англатмайди. Ушбу сохада географик жихатдан янги иш уринлари иктисодиётнинг бошка ривожланаётган тармокларига караганда кенгрок тарк,алмокда. Илмий-техник тарак,к,иёт, ахолининг хаёт сифатини ошириш, буш вакт, дам олиш, иктисодий ва сиёсий баркарорлик ва бошка

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

бир катор омиллар дунёда туризмни ривожлан-тиришга таъсир курсатмокда.

Туризм дунёнинг куплаб ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлари иктисодиётининг бирламчи асосидир. Замонавий туризм бозори-нинг асоси хам сифатли, хам микдорий жихатдан ходимларнинг пуллик таътилларини ташкил этади. Охирги йилларда туризмда иш сафарлари-нинг ахамияти, шунингдек, пенсия ёшидаги шах-сларнинг саёхатлари ортиб бормокда. Дунёда халкаро сайёхликнинг таъсири хажми ва дара-жаси куйидаги курсаткичлар буйича бахоланиши мумкин.

Туризм фаолиятини ривожлантиришнинг мил-лий иктисодиётдаги урни ва ахамиятини буйича асосий натижалар шуни курсатадики, купгина олим-тахлилчиларнинг фикрига кура, халкаро туризмни ривожлантириш учун куйидаги омиллар мавжуд:

1. Иктисодий усиш ва ижтимоий тараккиёт нафакат бизнес сафарлари, балки билим максадлари билан саёхат килиш хажмини кен-гайтиришга олиб келди.

2. Транспортнинг барча турларини такомил-лаштириш саёхатни арзонлаштирди, ушбу хол ахолининг куплаб катламлари учун имкон яратди.

3. Иктисодий ривожланган мамлакатларда ёлланган ишчилар ва ходимлар сонининг купайиши, уларнинг моддий ва маданий даража-сининг ортиши уларнинг маънавий ва маърифий кадриятларга булган интилишларини кучайтирди.

4. Мехнатни фаолиятининг унумдорлигини ошириш кучайтириш ва ишчилар узок, муддатли таътиллар олишлари янада мазмунли дам олишни талаб килади.

5. Давлатлар уртасида давлатлараро алок,алар ва маданий алмашинувларнинг ривожланиши иккала минтака уртасида хам, худудлар ичида хам шахслараро алок,аларни кенгайтиришга олиб келди.

6. Хизмат курсатиш сохасининг ривожланиши телекоммуникация сохасидаги технологик тарак,к,иётни рарбатлантирди, турли мамлакатлар ва худудларга ташриф буюришдан манфаатдор-лигини оширди.

7. Купгина мамлакатларда валютани олиб таш-лаш ва чегара расмийлаштирувларини содда-лаштириш буйича чекловларни камайтириш хам туризмни ривожлантиришни раFбатлантиради.

Халкаро микёсда туризмни ривожлантириш учун иктисодий имкониятлар алохида мамла-

катларда ташкилий ва иктисодий жараёнлар-нинг ривожланиши учун кулай шарт-шароитларни яратди. Уларнинг аксарияти учун халк,аро туризм:

1. Валюта тушумининг энг мухим манбаи;

2. Тулов баланси усишини раFбатлантирувчи омил;

3. Куплаб сохаларни ривожлантириш ва диверсификация к,илиш учун кучли стимулятор (туризм тармоFига хизмат курсатадиган корхоналар ва алохида тармоклар пайдо булади).

Жамият туризм сохасини тубдан ривожлантиришнинг деярли барча сохаларида ик,тисодиётга таъсир курсатади. Иктисодий нуктаи назардан, туризм куйидагиларни англатади:

1) махсулот ишлаб чикариш, алмашиш ва таркатиш сохасидаги ижтимоий муносабатлар-нинг муайян туплами сифатида;

2) маълум бир ишлаб чикариш ва иктисодий фаолиятнинг айрим турларини уз ичига олган маълум бир мамлакатнинг миллий иктисодий мажмуасини;

3) туризмни мамлакат ёки минтака иктисодиётининг сохаси (туризм иктисодиёти) сифатида урганадиган фан тараккиётини;

4) туристик махсулотни ишлаб чикариш, уни истеъмол килиш, таркатиш ва алмашиш сохаларидаги хатти-харакатларни урганувчи ижтимоий фанни. Ик,тисодчилар ушбу сохаларда содир булаётган жараёнларни тахлил к,илишади, уларнинг шахслар, ташкилотлар ва умуман жамият учун к,андай ок,ибатларга олиб келишини тахмин килишади;

5) одамларнинг туристик хизматларни ишлаб чикариш, таксимлаш, алмашиш ва истеъмол килишда оила, фирма ва умуман жамиятнинг чекланган ресурслари билан инсон эхтиёжларини кондириш учун туристик иктисодий тизимнинг барча даражаларида одамларнинг иктисодий субъектлар сифатидаги хатти-харакатларини урганадиган замонавий иктисодий назария.

Фундаментал иктисодиёт нуктаи назаридан, туризм иктисодий ривожланмаган (ички) саба-бларга эмас, балки жахон ик,тисодий жараёнлари ва муносабатларига боFлик булган иктисодий комплексдир. Аммо туризм куплаб тез ривожланаётган мамлакатларда иктисодий усишнинг энг мухим катализаторидир, чунки у товарлар ва хизматлар экспорти (импорти) билан бирга келмайдиган мамлакатлар уртасида ялпи миллий махсулотни кайта таксимлаш канали булиб хизмат килади. Бошк,ача айтганда, агар сайёхлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

нафак,ат ишлаб чик,ариш сохаларида ишлаб топган маблаFларининг бир к,исмини экспорт к,илсалар, балки бошка мамлакатларда янги иш уринлари яратадилар.

Фундаментал иктисодиёт нуктаи назаридан, туризм иктисодий ривожланмаган (ички) саба-бларга эмас, балки жахон ик,тисодий жараёнлари ва муносабатларига боFлик булган иктисодий комплексдир. Аммо туризм куплаб тез ривож-ланаётган мамлакатларда иктисодий усишнинг энг мухим катализаторидир, чунки у товарлар ва хизматлар экспорти (импорти) билан бирга келмайдиган мамлакатлар уртасида ялпи мил-лий махсулотни кайта таксимлаш канали булиб хизмат к,илади. Бошк,ача айтганда, агар сайёхлар нафак,ат ишлаб чик,ариш сохаларида ишлаб топган маблаFларининг бир к,исмини экспорт к,илсалар, балки бошка мамлакатларда янги иш уринлари яратадилар. Замонавий туризм иктисодий ходиса сифатида:

1. Саноат шаклига эга;

2. Тупланиши ва ташиб булмайдиган тури-стик махсулот ва хизматлар куринишидаги харакатлар;

3. Янги иш уринлари яратади ва купинча янги сохаларни ривожлантиришда хунармандчилик ва миллий ик,тисодиётнинг жадал ривожланиши учун катализатор хисобланади;

4. Миллий даромадларнинг усиши, бандлик ва махаллий инфратузилманинг ривожланиши ва махаллий ахоли турмуш даражасининг усиши мультипликатори;

5. Юк,ори самарадорлик даражаси ва инве-стицияларнинг тез кайтарилиши билан тавсиф-ланади;

6. Табиат ва маданий меросни химоя килишнинг самарали воситаси булиб хизмат к,илади, чунки унинг таркибий к,исми унинг ресурс базасини ташкил этади;

7. Ик,тисодиётнинг деярли барча сохаларига ва инсон фаолиятининг турларига мос келади, чунки уларнинг фаркланиши ва узига хослиги, дам олиш мухитининг потенциалидаги фаркни келтириб чикаради, одамларнинг яшаш жойлари ва билимларини узгартиришга булган эхтиёжини келтириб чикаради.

Хулоса ва таклифлар.

Узбекистан Республикаси узининг туристик салохиятига к,арамай, хозирги вак,тда жахон туристик бозорида ахамиятсиз уринни эгаллайди: унинг ялпи миллий даромадида туризмнинг

улуши 1,4% ташкил этади [2, п. 312]. Мутахассис-ларнинг фикрига кура, Узбекистан Республикаси-нинг салохияти туристик инфратузилмани тегишли даражада ривожлантириш билан йилига 10 мил-лионгача чет эллик сайёхларни кабул килишга имкон беради [3, п. 188]. Бирок, бугунги кунга кадар Узбекистан Республикасига туристик, бизнес ва хусусий максадлар учун келган хорижий мехмонлар сони 3,4 миллион кишини ташкил этади, бу унинг туристик салохиятига мос кел-майди [1, п. 74].

Туристик бизнес ва туризм инфратузилмаси идеал ва экзоген омиллардан (идеологик, сиё-сий, экологик ва бошкалар) узок булишига карамай, Узбекистан Республикасига келаётган туризм жуда катта имкониятларга эга, улар хар доим хам кириб келаётган сайёхлик окимининг усишини ёктирмайди. Хорижий фукароларнинг Узбекистан Республикасига ташрифлари тар-киби куйидагича: расмий - 2899,0 минг киши (28,2%); туризм - 1837,0 минг киши (17,9%); хусу-сий - 39.03.1 минг киши (37.9); транзит ва транс-портга хизмат курсатиш - 1661,1 минг киши (16%).

Туризм саноатининг ривожланиш тенденция-лари ва умуман иктисодий, техник ва ижтимоий ютуклар уртасида туFридан-туFри боFлик1лик мав-жуд. Дунёнинг ривожланган мамлакатларида турмуш даражасининг усиб бориши ишчилар учун таътил муддати узайишига ва пенсия таъмино-тининг анча юкори даражасига олиб келади ва бу хам туризмнинг ривожланишига жиддий таъ-сир курсатади.

Саёхат ва туризмга (туристик, экскурсия ва бошка хизматларга булган талаб, ушбу хизмат-ларга булган талаб ва уларни таксимланиши) ва экзоген узгарувчилар (туризм ва саёхат билан бевосита боFлик булмаган, аммо туризм фаоли-ятига талаб даражаси ва шаклига жиддий таъ-сир курсатадиган омиллар) булган талаб бир вактнинг узида бозор механизмларига уз таъ-сирини утказади. Демографик ва ижтимоий узгаришлар (кексайган ахоли, етарлича пенсия таъминоти билан илгарирок, пенсияга чик,к,анлар, ёлFиз катталар сонининг купайиши, ишлайдиган аёллар сонининг купайиши, иккитаси ишлайдиган оила аъзолари, кейинчалик турмуш куриш тен-денцияси, боласиз оилалар сонининг купайиши, усаётган пуллик мехнат таътили, саёхат имкони-ятларини яхширок тушуниш ва атроф-мухитга Fамхурлик килиш), ик,тисодий ва хукукий ютуклар, савдонинг ривожланиши, транспорт инфрату-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

зилмаси, ахборот технологиялари каби омиллар саёхат хавфсизлигини яхшиланиши таъминлаб берувчи омиллар хисобланади.

Шундай килиб, жамиятнинг демографик тар-киби ва ижтимоий моделларидаги узгаришлар дунёда тобора купрок одамлар саёхат килиш учун вакт, хохиш ва молиявий имкониятларга эга булишига олиб келади. Туристик фаолият амалиётида туристларни (юборувчи мамла-катлар) таъминлайдиган ва одатда сайёхларни кабул киладиган давлатлар мавжуд. Биринчи-сига куйидагилар кириши мумкин: АКШ, Германия, Англия, Бельгия, Дания, Россия ва бошк,алар. Жахон сайёхлик ташкилоти (ЖСТ) экспертлари туризмни ривожлантириш тенденциялари ва мамлакатда иктисодиётнинг умумий ахволи уртасида аник боFликлик борлигини таъкидлай-дилар. Саёхат динамикаси ик,тисодиёт ривожлана-ётган ёки пасаяётганига жуда сезгир. Дунёнинг хар бир сайёхлик минтак,асидаги туризм бозорининг тахлили глобал туризм секторининг ривожланиш тарихи, хозирги холати ва келажагини камраб олади ва асосий куйидаги мак,садларни кузлайди:

- халк,аро туризм усиб бораётган ва пасая-ётган худудларни аниклаш;

- халк,аро туризм ик,тисодий ривожланиш-нинг мухим элементи булиши мумкин булган мам-лакатларни аниклаш.

Халкаро туристик алмашинувларнинг географик концентрацияси савдонинг жугрофий кон-центрациясига тутри келади, аммо у иккита мухим фарк,к,а эга. Биринчидан, АКШ, Испания, Португалия, Греция каби сайёхлик тушумларининг ижо-бий сальдосига эга булган давлатлар купинча савдо сохасида салбий сальдога эга. Туристик алмашинувнинг салбий сальдосига эга булган давлатлар ижобий савдо балансига эга, масалан, Германия, Япония.

Иккинчидан, худди шунга ухшаш талаб шаклига эга булган ривожланган мамлакатлар уртасида сайёхлик хизматлари алмашинуви, худди шундай товарларни товарлар савдосидаги каби алма-шиш шарт эмас. Дархак,ик,ат, саноати ривожланган давлатлар уртасида товарлар алмашинуви, бу, аввало, бир хил тоифадаги махсулотлар, масалан, АКШ ва Япония уртасидаги автоуловлар савдоси ёки Европа мамлакатлари уртасидаги озик,-овк,ат махсулотлари савдоси. Бу савдо ичи-даги савдо деб аталади. Туризмда шунга ухшаш махсулотларнинг алмашинуви хам мавжуд. Масалан, маданий туризм сохасида, лекин кичикрок

мик,ёсда. Коида тарик,асида анъанавий туризм тур-ларининг алмашинуви мавжуд. Масалан, Европа-нинг шимолий мамлакатлари ахолиси таътилла-рини асосан Урта эр денгизи мамлакатларининг курортларида утказадилар, жанубий иссик, мамла-катларнинг ахолиси эса чанри курортларида дам олишни афзал куришади. Ижтимоий-маданий соха ва туризмнинг иктисодий макони жахон иктисодиётининг куп кисмини камраб олади. Куплаб ривожланган мамлакатлар туризм ва хиз-мат курсатиш сохасини иктисодий ривожланиши-нинг устувор йуналиши деб хисоблашади, чунки бу саноат инвестициялар жихатидан жуда жози-бали. Бундан ташкари, бу минтака ёки мамлакат инфратузилмасини ривожлантиришга, валюта маблаFлари кириб келишига ёрдам беради.

Узбекистан Республикасида туризмни ривожлантириш буйича аник максадли дастурларнинг мисоли уларнинг амалга оширилишининг бево-сита самарасини курсатмокда: мехмонхоналар, ресторанлар, тоF чанFи курортлари, йуллар ва бошкалар. Аммо ушбу дастурларни амалга оширишнинг узи халк хужалигининг бошка тармок,ларига: курилиш, ишлаб чик,аришга инве-стицияларни талаб килади. Ушбу дастурларни амалга оширишнинг мультипликатив сама-раси турли хил хужалик юритувчи субъектларни (реклама агентликлари, савдо корхоналари, умумий овк,атланиш, кунгилочар муассасалар, транспорт компаниялари ва ушбу турдаги давлат бюд-жетига пул окимларини таъминлайдиган) жалб килишни англатади.

Шундай килиб, халкаро туризм иктисодий пасайиш хавфига карамай ривожланишда давом этади, чунки туризмнинг узига хос хусусиятлари бор. Туризм сохасидаги халкаро тенгсизликнинг ахамияти катта. Дунёда тенг муваффакиятларга эришиш учун туризмни ривожлантиришга янги ёндашувлар халкаро хамкорликка асосланиши керак. Бинобарин, халк,аро хамкорлик ва туризмнинг асосий таркибий кисмлари (мехмонхоналар, транспорт, сайёхлик компаниялари) уртасидаги келишувлар соханинг келажакдаги ривожлани-шини кафолатлаши керак. Сайёхлик - ижтимоий ва маданий фаолият тури хамда саёхат жараё-нида юзага келадиган эхтиёжларни кондириш учун зарур хизматларни ишлаб чикарадиган тармок сифатида иктисодиётнинг мухим сохаси булиб, уни янада ривожлантириш ва такомил-лаштириш давлат даромадларини купайтиришга ёрдам беради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

Фойдаланган адабиёт руйхати:

1. Узбекистон Республикасини 2030 йилгача интеграциялашган ижтимоий-иктисодий ривожлантириш концепцияси лойих,аси. ID-8839.

2. Узбекистон Республикасининг Солик кодекси, 30.12.2019.

3. Узбекистон Республикасининг 2019 йил 18 июлдаги УРК-549-сон «Туризм тyFрисида» ги Конуни.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 3 февралдаги "Узбекистон Респу-бликаси туризм салох,иятини ривожлантириш учун кулай шароитлар яратиш буйича кушимча ташкилий чора-тадбирлар тyFрисида"ги ПФ-5326-сон Фармони.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 28 майдаги "Коронавирус панде-миясининг салбий таъсирини камайтириш учун туризм сох,асини куллаб-кувватлашга доир кечиктириб булмайдиган чора-тадбирлар тyFрисида"ги ПФ-6002-сон Фармони.

6. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 январдаги "Узбекистон Респу-бликасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тyFрисида"ги ПФ-5611-сон Фармони.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 2 декабрдаги "Узбекистон Республикасининг туризм сох,асини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тyFрисида"ги ПФ-4861-сон Фармони.

8. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 13 августдаги "Узбекистон Респу-бликасида туризм сох,асини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тyFрисида"ги ПФ-5781-сон Фармони.

9. Александрова А.Ю. География туризма как научная дисциплина // География туризма / Под ред. А.Ю. Александровой. — М.: КНОРУС, 2010.

10. Биржаков М.Б. Введение в туризм: Учебник. — СПб.: Невский фонд, 2011.

11. Боголюбов В. С., Орловская В.П. Экономика туризма. — М: Академия, 2010

12. Брашнов Д.Г. Гостиничный сервис и туризм: Учебник. — М.: Инфра-М, 2011.

13. Зорин И.В. Менеджмент туризма: Учебник для студентов. — М.: РМАТ, 2009.

14. Ирэни Н. Туризм, развитие и независимость в Кабо-Верде. Исследования мира и безопасности / Недель, Факультет экономики, Университет Коимбры, № 4, 2010.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

15. Основы туризма: Учебник. — М.: КНОРУС, 2011.

16. Leiper N. The framework of tourism: towards a definition of tourism, tourist, and the tourist Industry // Annals of Tourism Research. — 1979. — Vol. 6. — P. 390—407.

17. Theobald W.F. The meaning, scope, and measurement of travel and tourism // Global tourism / Ed. by W.F. Theobald. — Burlington, MA: Butterworth-Heinemann, 2005. — P. 5—24.

18. Морозов М.А. Экономика и предпринимательство в социально-культурном сервисе и туризме: учебник для студентов. - М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 288 с.

19. Abdullayev Z.S. /Taxes on the financial stability of the subjects of tourist activities. Nat Sci 2020;18(x): ISSN 1545-0740 (print); ISSN 2375-7167 (online). http://www.sciencepub.net/nature. x. doi:10.7537/marsnsj17xx19xx

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 4(136)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.