Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИ БОЗОРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИ БОЗОРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
366
75
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
диверсификация / тадбиркорлик / стандарт / хамкорлик / тажриба / хуқуқий асослар / хавфсизлик / хуқуқий-иқтисодий база / мувофиқлик / таъсир этиш. / диверсификация / предпринимательство / стандарт / сотрудничество / опыт / правовые основы / безопасность / нормативно-правовая база / координация / влияние.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Худояров Анвар Аиджонович

Мазкур мақолада Ўзбекистоннинг халқаро ташкилотлар ва хорижий давлатлар билан туризм соҳасида алоқалар ўрнатиши ва ривожлантириши, мамлакатимизга туристлар оқимининг кириб келишини кўпайтириш, туристларга хизмат кўрсатиш учун барча шарт-шароитларни яратиш, хизмат кўрсатиш сифати ва маданиятини ошириш, туристлар хавфсизлигини таъминлаш, туристик индустрияни ташкил қилиш ва ривожлантириш, соҳа бўйича кадрлар тайёрлаш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи тизимли ёндашув тавсия этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОСЫ И ОСОБЕННОСТИ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА В РАЗВИТИИ ПАЛОМНИЧЕСКОГО ТУРИЗМА В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье обсуждается то, что международный туризм в современном мире является частью мировой экономики и сформировавшейся индустрией. Для того, чтобы туристическая сфера Узбекистана достойно представляла нашу страну в мировом туризме необходимо внедрить системный подход в её развитие с целью соответствия всем международным требованиям в области международного права.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИ БОЗОРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Худояров Анвар Аиджонович,

Узбекистон халкаро ислом академияси "Ислом иктисодиёти ва молияси, зиёрат туризми" кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

УЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИ БОЗОРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 338.48

ХУДОЯРОВ А.А. УЗБЕКИСТОНДА ЗИЁРАТ ТУРИЗМИ БОЗОРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ МАСАЛАЛАРИ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Мазкур маколада Узбекистоннинг халкаро ташкилотлар ва хорижий давлатлар билан туризм сох,асида алокалар урнатиши ва ривожлантириши, мамлакатимизга туристлар окимининг кириб келишини купайтириш, туристларга хизмат курсатиш учун барча шарт-шароитларни яратиш, хиз-мат курсатиш сифати ва маданиятини ошириш, туристлар хавфсизлигини таъминлаш, туристик инду-стрияни ташкил килиш ва ривожлантириш, сох,а буйича кадрлар тайёрлаш билан боFлик муноса-батларни тартибга солувчи тизимли ёндашув тавсия этилган.

Таянч иборалар; диверсификация, тадбиркорлик, стандарт, хамкорлик, тажриба, хукукий асос-лар, хавфсизлик, хукукий-иктисодий база, мувофиклик, таъсир этиш.

ХУДОЯРОВ А.А. ВОПРОСЫ И ОСОБЕННОСТИ СИСТЕМНОГО ПОДХОДА В РАЗВИТИИ ПАЛОМНИЧЕСКОГО ТУРИЗМА В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье обсуждается то, что международный туризм в современном мире является частью мировой экономики и сформировавшейся индустрией. Для того, чтобы туристическая сфера Узбекистана достойно представляла нашу страну в мировом туризме необходимо внедрить системный подход в её развитие с целью соответствия всем международным требованиям в области международного права.

Ключевые понятия; диверсификация, предпринимательство, стандарт, сотрудничество, опыт, правовые основы, безопасность, нормативно-правовая база, координация, влияние.

XUDOYOROV А.А. SYSTEM APPROACHES TO THE DEVELOPMENT OF PALOMNICAL TOURIZM MARKET IN UZBEKISTAN AND ITS FEATURES

There is discussed in the article the fact of international tourism in the modern world became the part of the global economy and a rapidly growing industry. Also the tourism sector of Uzbekistan is switching to the global scale and adequately representing our country in the world tourism. At the same time, it should to meet all international requirements in the field of international tourism.

Key words: diversification, entrepreneurship, coordination, standards, cooperation, experience, regulation, systematical concepts, compliance, impacts.

Кириш.

Зиёрат туризм бозори узига хос жихатлари, хусусиятлари билан боFланган элементлар маж-муидан иборат тизим хисобланади. Шу жихатдан халкаро туризмда, хусусан, зиёрат туризмида жахон бозорлари талаблари масалалари чукур илмий изланишни, улар шаклланиши ва ривожла-нишининг конуниятлари ва асосий тенденцияла-рини очиб беришни талаб этади. Зиёрат туризми бозори ривожланишига тизимли ёндашув, тури-стик фаолиятнинг комплексли хусусиятидан, унга миллий иктисодиётнинг турли хил буFинлари доирасидаги узаро ижтимоий-иктисодий муно-сабатларнинг хослигидан, колаверса, унинг улкан ташкилий-иктисодий, ижтимоий-маданий жихатлари каби макротизимнинг таркибий кисми эканлиги юзага келади.

Зиёрат туризми бозорининг хусусиятлари, авваламбор, узаро муносабатлари ва таъсири оркали бирликдаги ва узаро мувофикликдаги харакатлари натижасида тизимга хос булган хусу-сиятини намоён этади. Айнан шу хусусият жахон туризми бозори каби тизимнинг мавжудлиги ва унинг самарали фаолиятини мустахкамлайди. Зиёрат туризми бозорининг тизими сифатидаги эле-ментлари, бизнинг фикримизча, тизимли наза-рия ва тизимли тахлилга хос назарий-методологик карашлардан юзага келади. Дунё олимларининг "тизим" мохиятини талкин этиш оркали тизим-лар назарияси хамда ик,тисодий ходиса ва жара-ёнларни тизимли ёндашув асосида бир катор илмий-назарий тахлилари урганилган.

Хусусан, Л.Берталанфи, А.А. Богданов. У.Эшби. Г.Саймон. П.Друкер, А.Чандлер1 каби олим-лар тизимлар назариясининг шаклланиши ва ривожланишига салмокли хисса кушганлар. Жа,он иктисодиёти таълимотида тизимли ёндашув ва тизимли карашларнинг вужудга келишида ва ривожланишида 1950 йилда ташкил топган "Янги бошкарув илми мактаби" вакилларининг (Л.Берталанфи, А.Рапопорт, Р.Акоф, Р.Калман, М.Месарович, С.Бир. В.Леонтьев ва бошкалар2) хиссаси бекиёсдир.

1 Богданов А.А. Всеобшая организационная наука: текстология в 2 кн А.А.Богданов. - М., 1905 - 1924:

Берталанфи Л. фон. Общая теория систем - обзор проблем и результатов. Системные исследования. Ежегодник. - М.: «Наука», 1969 - 203с . С.34-35., Эшби У.Р. Общая теория систем как новая научная дисциплина В кн.: Исследования по обшей теории систем. Сборник переводов. М : «Прогресс», 1969. с.125-142.

2 Рапопорт А. Замечания по поводу обшей теории систем В кн. Общая теория систем. Пер. с англ

Тизимлар назариясининг шаклланиши ва ривожланиши даврида "тизим" тушунчаси-нинг мохиятини белгилаб берувчи таърифлар-нинг тахлили натижасида тизимга хос куйидаги холатларни белгиладик;

- тизим маълум бир яхлитликдаги фаолияти натижасида аник, мак,садларни амалга оширувчи элементлар йиFиндисидан таркиб топган;

- тизим узига хос элементлар уртасидаги тизимлиликни юзага келтирувчи методлар, воси-талар ва алгоритмлар мажмуидан иборат;

- тизим маълум бир омиллар таъсири натижасида шаклланади ва ривожланади;

- тизим узига хос тузилмавий таркибдан иборат (ташкилий, ик,тисодий, ижтимоий, ишлаб чикариш ва х.к.).

Шуни таъкидлаш керакки, аник, бир бутунликни ташкил килувчи элементлар ва аник умумий хусу-сиятларга эга элементларнинг хамжихатлиги тизим тушунчасининг мохиятини очиб берувчи хамда унинг ривожланиш холатларини акс этти-рувчи хусусиятини намоён этади.

Мавзунинг долзарблиги.

Халкаро бозорларда, туризмда, хусусан, зиёрат туризмида жахон бозорлари талаблари масалалари чукур илмий изланишни, улар шаклланиши ва ривожланишининг конуниятлари ва асосий тенденцияларини очиб беришни талаб этади.

Назарий конуниятга кура ташки мухитнинг узгариши тизимнинг мослашишига, хамда бутун тизим фаолиятининг ва натижавийлигининг узгаришига олиб келади. Тизимнинг очиклиги эса, уз навбатида унинг ташки мухитга акс таъ-сирида намоён булади. Халкаро туризм бозо-рида мавжуд ижтимоий-иктисодий муносабат-лар бутун дунё глобаллашув жараёнлари асосида шаклланиб ва ривожланиб бормокда. Фикримизча, бундай шароитда туризм бозорида амал-даги ижтимоий-иктисодий муносабатлар урни,

В.Я.Алтаева и Э.Л.Налпельбаума. М.: «Мир», 1966, сс. 179-182.; Акофф Р.Л. Общая теория систем и исследование систем как противоположные концепции науки о системах. В кн.: Общая теория систем. Пер. с англ В.Я. Алтаева и Э.Л. Наппельбаума. - М.: «Мир», 1966, сс.66-80; Калман Р., Фалб П., Арбиб М. Очерки по математической теории систем Пер. с англ. / Под ред. Я.З.Цыпкина. Предисл. Э.Л.Наппельбаума. Изд. 2-е, стереотипное. — М.: Едиториал УРСС, 2004. - 400 с.; Месарович М. Общая теория систем: математические основы / М.Месарович, Я.Такахара. Пер. с англ. Э.Л.Наппельбаума, под ред. В.С.Емельянова.- М.: «Мир», 1978; Бир С.Т. Кибернетика и менеджмент. Перевод с англ. В.Я.Алтаева / Под ред. А.Б.Челюсткина. Предисл. Л.Н.Отоцкого. Изд. 2-е. - М.: «КомКнига», 2006. - 280 с.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

ахамияти таъсир даражасига караб белгилана-диган турли хил экстенсив ва интенсив, экзоген ва эндоген, ижобий ва салбий, статик ва динамик, шунингдек, айнан мазкур бозорга хос булган мавсумий омиллар таъсири натижасида шаклла-нади ва ривожланади. Бугунги кунда кечаётган глобал иктисодий жараёнларда туризм бозори-нинг ривожланиш хусусиятларини ва тенденция-ларини очиб бериш ва уни самарали ривожлани-шини такомиллаштириш нуктаи назаридан мазкур масаланинг методологик-услубий ва амалий жихатларини тадкик этиш хозирги кунда долзар-блиги билан намоён булади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Хар кандай иктисодий тизим сингари туризм индустрияси бозори ва унинг объект-лари уртасидаги узаро муносабатлар бозор иктисодиётининг тартибга солувчи механизм-лари оркали мувофиклаштирилиб боради. Шун-дай килиб, зиёрат туризми бозорини ривожлан-тириш механизми туристик махсулотнинг истеъ-молчиси ва туристик махсулот сотувчиси билан ижтимоий-иктисодий муносабатларни яратиш ва мувофиклаштириш функциясини узаро яхлитлик-даги тизимли боFликлиги ва алокалари оркали амалга оширувчи иктисодий, ижтимоий ва таш-килий тузилмаси хамда институционал мазмуни билан белгиланадиган усуллар, узига хос элемент-лар, шакллар ва воситалар мажмуи хисобланади.

Бирок туризм индустрияси бозори канчалик ривожланган ва мукаммал булмасин, унинг тартибга солувчи иктисодий механизми туризм индустрияси тармоклари учун малакали етук кад-рларни тайёрлаш, тарихий-маданий меросни саклаш ва химоя килиш, транспорт логистик тизи-мини модернизация килиш, сайёхлар хавфсизли-гини таъминлаш, атроф мухитни мухофаза килиш каби самарали ривожлантириш механизмларини тулаконли к,амраб олиши кийин. Мамлакатимизда туризм индустрияси бозорини, хусусан, зиёрат туризми бозорини ривожлантириш механизми узига хос мураккаб ташкилий-институционал, ижтимоий-иктисодий алокалар мажмуини уз ичига камраб олади. Биламизки, XX асрнинг 90-йилларидан бошлаб Ватанимизда чукур сиё-сий, иктисодий ислохотлар амалга оширила бош-ланди. Бунда: иктисодиётни либераллаштириш, ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохаларни хусусийлаштириш жараёни, халк хужалигининг барча тармокларидаги туб ислохотлар, нарх-ларнинг эркинлашуви, глобаллашув жараёнига

хамоханг булиш жараёнлари кузатилмокда. Бун-дай иктисодий, ташкилий узгаришларнинг барчаси туризм индустриясида хам уз аксини топмокда, хусусан, юртимизда узига хос тарзда туризм индустрияси бозори шаклланди ва тизимли ривожла-ниб бормокда.

Зиёрат туризми бозорини такомиллаштириш механизми тизимнинг турли буFинлари: тура-гентлар ва туристик махсулот истеъмолчилари; туроператорлар ва уларнинг контрагентлари; туроператорлар ва турагентлар, туризм бозори субъектлари ва давлат уртасидаги ижтимоий-иктисодий алокаларни ривожлантириш шак-ллари, усуллари ва воситаларида уз ифодасини акс эттирди. Мазкур механизм сайёх,лик бозори-нинг ривожланишини таъминловчи иктисодий бозор мух,итни яратиш оркали талаб ва таклиф уртасидаги ижтимоий-иктисодий муносабатларни ривожлантиришга каратилган. Шу билан бир каторда маъмурий-хукукий, ташкилий-иктисодий, ижтимоий-психологик, ижтимоий-иктисодий механизмлар йиFиндисидан иборатдир.

Мазкур масала юзасидан, бизнинг фикримизча, туризм индустриясида зиёрат туризми бозорини самарали ривожлантириш механизми таркибий элементлари, усуллари ва воситаларини ривожлантириш оркалигина бугунги глобал иннова-цион иктисодий ривожланиш шароитида кутил-ган натижа ва самарага эришиш мумкин. Нати-жада зиёрат туризми бозорини ривожлантириш механизми ана шундай инновацион ёндашувлар негизида таркиб топган тузилма асосида такомил-лаштирилиши максадга мувофик булади. Зиёрат туризми бозори узига хос жих,атлари, хусусият-лари билан боFланган элементлар мажмуидан иборат тизим х,исобланади.

Тадцицот мацсади.

Жах,он иктисодиётининг глобал узгаришлари ва ракобат мух,итининг кескинлашувида миллий иктисодиётимиз таркибий кисми булган зиёрат туризми бозорини самарали ривожлантиришнинг ташкилий- иктисодий механизмини куйидаги элементлар ва методлар оркали такомиллаштиришни максадга мувофик деб хисоблаймиз. Туризм индустриясида зарурий конунлар, карорлар ва бошка норматив-хукукий х,ужжатлар яратиш ва ташкилий-институционал дастаклар ёрдамида мос ижтимоий-иктисодий шароитларни барпо этиш билан соха самарали ривожланади. Бундай мухим стратегик вазифаларни амалга оширишда тегишли даражадаги давлат бошкарув органлари ишти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

рок этиб, туризм индустриясининг тармок,лараро комплексини бошкаришда турли хил ташкилий метод ва методологиялардан фойдаланишни талаб килади.

Бизнинг фикримизча, бундай метод ва мето-дологиялар негизида республикамиз худудларида сайёхлик кластерларни шакллантиришнинг зару-рий норматив-хукукий асосларини яратиш ва уни ривожлантириш буйича чора-тадбирлар дасту-рини ишлаб чикиш туризм бозори ривожлани-шининг асосий харакатлантирувчи кучи сифа-тида намоён булади. Мазкур тадбирлар туризм индустриясида зиёрат туризми бозорини ривож-лантиришнинг институционал асосларини тако-миллаштириш оркали зиёрат туризмни тизимли ривожлантириш концепцияси негизида амалга оширилиши максадга мувофик булади. Жахон бозорларида зиёрат туризми фаолият юри-тишнинг мос ташкилий-иктисодий мухитини вужудга келтириш самарали ривожланишнинг асосий катализатори булиб хизмат курсатади. Туризм индустриясида зиёрат туризм бозори-нинг ривожланишини таъминлашда, бозор меха-низмлари мажмуидан самарадорли фойдаланиш-нинг оптимал йулларини ишга солиш билан эри-шиш мумкин. Мазкур масала юзасидан, бизнинг фикримизча, зиёрат туризими бозорини тар-тибга солишнинг иктисодий-ташкилий тузилма-сига: сайёхлик сохасидаги бошкарувнинг барча буFинларида (мамлакат мик,ёсида, худуд даража-сида, туристик ташкилот микёсида) интеграция-лашган маркетинг концепциясини ишлаб чикиш ва амалга ошириш лозим. Туризм индустриясида зиёрат туризми бозорининг ахборот таъ-миноти танкислиги масаласининг ечими сифа-тида сайёхлик ахборот тизимини ва унинг инно-вацион таркибий элементи сифатида фаол ахбо-ротлар тизимини шакллантириш; сайёхлик бозор ривожланишини прогнозлаштириш имкония-тини берувчи сайёхлик махсулотга булган талаб ва таклифни аниклаш усулини ишлаб чикиш; сайёхлик махсулотларнинг замонавий турла-рини ва уларни реализация килишнинг инно-вацион йуналишларини ишлаб чикиш; зиёрат туризми бозорига ички ва хорижий инвестиция-ларни жалб килиш механизмларини такомиллаш-тиришнинг инновацион йуналишларини урганиш; сайёхлик индустриясида хорижий истеъмолчи-ларни ахборотлар билан оптимал таъминлаш методини ишлаб чикиш хамда сайёхлик амали-ётига тадбик этиш каби механизмлар камраб оли-

нади. Туризм индустриясида зиёрат туризми бозорини ривожлантиришнинг ташкилий-иктисодий механизмига юкорида келтирилган услуб ва воси-таларнинг киритилиши ушбу механизмнинг самарали фаолиятини таъминлаб беради.

Юк,оридаги мулохозаларга таянган холда, мазкур тадкикотнинг мак,сади куйидагича акс этади: зиёрат туризми бозори ривожланишининг асосий динамик ва таркибий ривожланиш тенден-цияларини урганиш, очиб бериш билан мазкур бозорга интеграциялашган маркетинг концеп-циясини жорий этиш оркали марказлаштирил-ган туристик ахборотлар тизимини шакллантириш, шунингдек, зиёрат туризми бозорида коо-перацияли алокаларнинг инновацион услуби сифатида туристик кластерларни шакллантириш ва ривожлантириш оркали халкаро туризмда зиёрат туризми бозорини самарали ривожлантиришнинг ташкилий-иктисодий механизмини такомиллаштирилиши натижасида туристик оким хажмининг купайиши, туристик ташкилот-лар даромадларининг ошиши, зиёрат туристик махсулот ракобатбардошлигининг усиши ижти-моий- иктисодий ривожланишни таъминлайди.

Туризм индустриясида зиёрат туризми бозори ривожланишининг тизимли хусусиятларидан келиб чиккан холда, куйидаги хулосаларни кел-тиришимиз мумкин:

- зиёрат туризми бозорининг самарали ривожланиш стратегияси мазкур бозорнинг ривожланиш тенденциялари ва хусусиятларига таянган холда ишлаб чик,илиши максадга мувофик булади;

- халкаро туризмда зиёрат туризми бозорининг барча элементлари хамда ундаги мавжуд жараёнлар ва муносабатларни интеграциялаш-ган комплекс тузилма оркали бошкариш максадга мувофик булади;

- туризм индустриясида зиёрат туризми бозорининг самарали ривожланиши, туризм сохасига ички ва хорижий инвестицияларни жалб килишда давлат ва хусусий бизнес сектор-лари хамкорлигини жадаллаштириш максадга мувофик булади;

- мамлакатимизда зиёрат туризми соха-сига кулай иктисодий мухитнинг яратилиши билан бирга зиёрат туризми бозори субъектлари уртасида хамкорлик муносабатларининг институционал асосларини ривожлантириш максадга мувофикдир;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

- туризм индустриясида зиёрат туризми бозори самарали ривожланишининг асосий му,им омилларидан бири ундаги ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг зарурий ахборотлар билан етарли таъминланганлик даражаси хисо-бланади.

Зиёрат туризмининг очик тизимга мос булган "коммутативлик" хусусияти ташки му,ит билан тизим орасида чегараларнинг узгариши ,амда узаро элементлар алмашинувига сабаб булади. Натижада тизимнинг узини-узи ривожланти-риши ва такомиллашувига олиб келади. Глобал ривожланиш жараёни, илмий-технологик ривож-ланиш, транспорт логистикасининг усиб бориши зиёрат туризми бозорини такомиллаштириб уни тизимга мос "коммутативлик" хусусиятини намоён этмокда.

Зиёрат туризми бозори тизимига хос булган "эмержентлик" хусусияти бошка тизимлардан фарк килишини курсатади. "Эмержентлик" хусусияти тизимнинг элементларига хос булмаган ва факатгина ушбу элементларнинг ягона тизимда яхлитликдаги ,аракатларида вужудга келадиган хусусиятидир. Туризм бозорининг ривожланиши ушбу бозорда мураккаб ижтимоий-иктисодий муносабатлар катнашчилари ,исобланган бир катор иктисодий тармок ташкилотларининг ,ам иктисодий ,олатига таъсир курсатади ва шу оркали мультипликатив самарани хосил килади. Зиёрат туризми бозори яхлит тизим сифатида комплекс тавсифига эга туристик ма,сулотни истеъмолчига етказиб беришга ихтисослашган турли ташкилотларнинг узвий алок,алари ва яхлитликдаги ,аракатларини мажмуасини ташкил этади. Ушбу ташкилотлар шартли равишда:

- бирламчи тегишли туристик ташкилотлар гуру,ига сайё,ларга хизмат курсатувчи, яъни, сайё,лик ма,сулотини яратиш, шакллантириш ва реализация килиш билан шуFулланувчи корхона-лар киритилади;

- иккиламчи тегишли гуру,га мансуб корхо-наларнинг иктисодий фаолияти сайёхларга хизмат курсатишга ихтисослаштирилганлигига карамай, ушбу корхоналар томонидан яратилган товар ва сервис хизматлардан ма,аллий а,оли ,ам фой-даланади;

- учламчи тегишли гуру,га киритил-ган корхоналарнинг иктисодий фаолияти ма,аллий а,олига сервис хизмат курсатишга каратилганлигига карамай, яратилган товар ва хизматлардан сайё,лар ,ам фойдаланадилар.

Зиёрат туризми бозори тизим сифатида "иерар-хиклик" хусусиятини ,ам уз ичига олади. Тизимнинг "иерархиклиги" унинг ,ар бир таркибий эле-ментларини камраганлиги жи,атидан бир тизимнинг миллий туризм бозори, халкаро туризм бозорининг асосий кисмлари, тизимлари сифатида куринишга асосланган. Бу борада, зиёрат туризми бозорининг таркиби ва куламини, хамда унинг субъектлари доирасини аниклаш э,тиёжи вужудга келади.

Илмий моцияти.

Узбекистонда туризм бозори, хусусан зиёрат туризми бозори ривожланишига тизимли ёнда-шув, туристик фаолиятнинг комплексли хусу-сиятидан, унга миллий иктисодиётнинг турли хил буFинлари доирасидаги узаро ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг хослигидан, колаверса, унинг улкан ташкилий-иктисодий, ижтимоий-маданий жи,атлари каби макроти-зимнинг таркибий кисми эканлиги юзага келади. Тизимли ёндашув урганилаётган объектни яхлитликдаги элементлар йиFиндиси ва улар уртасидаги узаро алокалар мажмуи сифатида, яъни, уни тизим сифатида куриб чикишга асосланган тадкикот методологиясининг йуналиши ,исобланади.

Та,лилларимиз натижалари шуни курсатадики, ривожланаётган мамлакатлар уз иктисодий сиё-сатларини ишлаб чикишда халкаро туризмга устувор со,а сифатида эътибор бермокдалар. Юртимизда халкаро туризмни ривожланти-риш учун кулай шарт-шароитлар юзага келаёт-ганлиги, туризмнинг республика иктисодиётига янада интеграциялашуви мамлакат иктисодиётида му,им урин эгалламокда. Ватанимизда мавжуд булган сиёсий, иктисодий, ижтимоий баркарорлик халкаро туризмни ривожлантиришда ,ам му,им урин касб этмокда. Бундай иктисодий, ташки-лий узгаришларнинг барчаси мамлакатимизда туризм индустриясида ,ам уз аксини топди, хусусан, юртимизда узига хос тарзда туризм инду-стрияси бозори шаклланди ва тизимли ривож-ланиб бормокда

Таъкидлаш жоизки Бирлашган Миллатлар Жа,он Сайё,лик Ташкилоти (United Nations World Tourism Organization (UNWTO)) маълумотларига кура, бутун жа,он ялпи ички ма,сулотининг 10,4% зи (2017 йилда унинг ,ажми 8,3 трлн. АК.Ш дол-ларига тенг булди), дунёдаги инвестицияларнинг 7%зи, солик тушумларининг 5%зи, жа,ондаги истеъмолчилик харажатларининг 11%зи ва ,ар 16 та янги яратилаётган иш уринларининг биттаси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

айнан туризм ва мехмондустлик индустрияси-нинг хиссасига TyfpM келмокда. Мазкур тармокда ахолини иш билан бандлик даражаси 2016 йилга нисбатан 103% га усди ва 2017 йилда туризм ва сайёхлик сохасида бевосита 118,4 миллион киши (жахондаги умумий бандларнинг 3,8%) иш билан банд булган булса, билвосита (туризмга хизмат курсатадиган тармок,лар билан бирга) 313,2 миллион киши фаолият курсатмокда1.

Узбекистан жуда катта туризм ва рекреация салохиятига эга, унда жами 7,4 минг мада-ний мерос объектлари мавжуд, улардан 209 таси туртта музей шахарлар — «Хива шахридаги Ичан-калъа», «Бухоро шахрининг тарихий мар-кази», «Шахрисабз шахрининг тарихий маркази», «Самарканд шахри» худудида жойлашган булиб, ЮНЕСКО бутунжахон мероси руйхатига киритил-ган2.

Натижада буларнинг барчаси уз навбатида чет эллик сайёхлар эътиборини узига жалб этади. Юртимизнинг тарихан Буюк ипак йули чоррахасида жойлашганлиги хам кадимдан бизда туризм ривожланганлигини курсатади. Маълу-мотлар шуни курсатадики, бугунги кунда мам-лакатимиздаги тарихий обидалар ва маданий ёдгорликлар билан танишиш истагида булган чет эллик сайёхлар сони йилдан-йилга ортиб бормокда. Бугунги кунда зиёрат туризми бозо-рининг ривожланиш хусусиятларини ва тенден-цияларини очиб бериш ва уни самарали тако-миллаштириш нуктаи назаридан мазкур масала-нинг методологик-услубий ва амалий жихатла-рини тадкик этиш хозирги куннинг долзарб маса-лаларидан деб хисоблаймиз.

Тадк,ик,от методлари. Илмий ишда тахлил ва синтез усулларидан фойдаланилган.

Асосий натижалар.

Глобал иктисодий узгаришлар, инновацион янгиликлар даврида мамлакатимиз туристик ташкилотлари халкаро туризм бозорида юкори тажриба ва улкан салохиятга эга булган кудратли ракобатчилар билан бирга, ёнма-ён уз туристик

1 Travel & Tourism Economic Impact 2018 world. -https://www.wttc.org/7media/files/reports/economic-impact-research/regions-2019/world2019.pdf

2 2019-2025 йилларда Узбекистон Республикасида

туризм сохасини ривожлантириш Концепцияси.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил

5 январдаги "Узбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тутрисида"ги ПФ-5611-сонли Фармонига илова. -https://lex.uz/docs/4143188

фаолиятларини олиб боришмокда. Ракобат дара-жалари юкори булган жахон бозорларида зиёрат туризми таpмоFини ривожлантиришга каратилган тизимли стратегия, авваламбор, мамлакатда туристик ракобатбардошлигини ошириш ва ривожлантиришга йуналтирилиши максадга мувофик булади.

Шуни таъкидлаб утиш жойизки, жахон иктисодиётида туризм индустриясининг тезкор ривожланишида мамлакатимиздаги мавжуд бой тарихий ва маданий мерослар, узига хос нодир табиий ресурслар юртимизда туризм сохаси ривожланишини таъминловчи ягона ва етарли асос була олмайди. Жахон ик,тисодиётининг гло-баллашуви шароитида зиёрат туризми сохасининг ривожланиши нафакат тарихий-маданий ва табиий ресурсларнинг мавжудлигига, балки зару-рий инфратузилма, малакали кадрлар, илмий-ишлаб чикариш ташкилотлари, янги, замонавий информацион технологиялардан унумли фойдала-нишга асосланган рак,обатбардош туристик инсти-тутларнинг етарли даражада ривожланганлигига боFлик деб хисоблаймиз.

Узбекистон халкаро туризм индустриясида зиёрат туризмининг ракобатбардошлигини оширишга каратилган замонавий назарий-амалий ёндашувларни ишлаб чикишга булган эхтиёж дунё тажрибасини урганиб чикишни такозо этмокда. Соха буйича тупланган наза-рий ва амалий тажрибаларни тахлил киладиган булсак, туризм бозорларида инновацион ёнда-шувларга асосланган тизимли кластерлар зиёрат туризмининг ракобатбардошлигини оши-ришнинг энг самарали шаклларидан бири хисобланади. Халкаро туризм индустриясида бундай холатнинг юзага келиши тасодифий эмас. Халкаро туристик бозорда бир неча гурух таш-килотлар ракобатбардошликни кулга киритгач, узларига географик жихатдан якин жойлашган турисистик махсулот ва хом-ашё етказиб берувчи корхоналар, ракобатчи ташкилотлар ва бошка хамкор ташкилотларнинг иктисодий-ташкилий фаолияти ва холатига тизимли таъсир кила бош-лайдилар. Шу билан бир каторда, иктисодий конуниятлар асосида уларнинг ютуклари бошка ташкилотлар ракобатбардошлигининг ошишига туртки булади ва ижобий таъсир курсатади. Натижада "кластер", яъни, бир-бири билан боFланган, хамда ракобатбардошлигини усишига узаро кумаклашувчи корхоналар бир-лашмаси вужудга келади. Узбекистонда олиб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

борилаётган ислохотлар натижасида соха уз каддини кутармокда. 2002-2018 йиллар тахлили шуни курсатадики, чет эллик фукароларининг Узбекистонга ташрифи бу даврда 14,5 марта ёки 2002 йилдаги 442,1 минг кишидан 2018 йилда 6433,0 минг кишигача ортган. 2017 йилда 2847,9 минг кишини ташкил этган булса, бу курсаткич 2018 йилда 2,3 мартага ортган1.

Узбекистан Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёев раислигида утказилган туризмни ривожлантиришга баFишланган баFишланган видеоселектор йиFилишида мамлакат туризм сохасида улкан салохиятга эга була туриб, узок йиллар бу имкониятдан тулик ва самарали фой-даланилмагани, туризм ривожи учун кулай иктисодий ва ташкилий-х,укукий шарт-шароитлар яратилмагани, хамма уз билганича фаолият юри-тиб келгани кайд этиб утилган2.

Сунги йилларда Узбекистан Республикаси Президентининг туризмни ривожлантириш учун куйидаги хужжатлари кабул килинди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 2 декабрдаги «Узбекистон Республикасининг туризм сохасини жадал ривожлантиришни таъ-минлаш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-4861-сонли Фармони. Унга мувофик,, сайёхлик мамлакат ик,тисодиётининг стратегик тармоFи сифатида белгиланди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 августдаги ПК-3217-сонли карори. У билан "2018-2019 йилларда туризм сохасини ривожлантириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар дастури" тасдикланди.

2018 йил февраль ойида туризмга доир 4 та мухим хужжат кабул килинди.

Ушбу хужжатлар билан сохада йиFилиб колган муаммоларни хал этиш, туризм салохиятини оши-риш буйича устувор вазифалар белгиланди, ички туризмни янада ривожлантиришга куплаб имти-ёзлар, енгилликлар яратилди3.

1 "Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати (2018 йил январь-декабрь)" йил-лик статистик туплами. - Т.: 2019.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида утказилган туризмни ривожлантиришга баFишланган баFишланган видеоселектор ЙИFИЛИШИ. - https://kun.uz/59329392?q=%2F59329392

3 2019-2025 йилларда Узбекистон Республикасида

туризм сохасини ривожлантириш Концепцияси. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил

5 январдаги "Узбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар

Юртбошимиз ва хукуматимиз ташаббус-лари билан бугунги кунга кадар мамлакати-мизда халк,аро туризмни ривожлантириш буйича салмокли ишлар амалга оширилди ва бу ишлар макроиктисодий курсаткичларда як,к,ол кузга таш-ланади. Рак,амларга эътибор к,аратадиган булсак, 2010-2017 йиллар давомида туризм хизматлари экспортининг хажми икки баравар ортди ва 2017 йилда 546,9 миллион АКШ доллари, 2018 йилда эса 1041 миллион АКШ долларини ташкил этди.

2016 йилгача хорижий ташриф буюрувчилар сонининг усиш суръати уртача йиллик 8 фоизни,

2017 йилда 7 фоизни ташкил к,илиб, 2,69 миллион нафардан ошди4.

Бинобарин, 2019-2025 йилларда амалга оши-риш кузда тутувчи Узбекистон Республикаси тури-стик махсулотини ички ва ташки туризм бозор-ларида илгари суриш, унинг саёхат ва дам олиш учун хавфсиз мамлакат сифатидаги имижини мустахкамлашга каратилган чора-тадбирлар бел-гилаб олинган5.

Хулоса ва таклифлар.

Туризм индустриясида зиёрат туризми бозори ривожланишининг тизимли хусусиятларидан келиб чиккан холда, куйидаги хулосаларни кел-тиришимиз мумкин:

- зиёрат туризми бозорининг самарали ривожланиш стратегияси мазкур бозорнинг ривожланиш тенденциялари ва хусусиятларига таянган холда ишлаб чик,илиши максадга мувофик, булади;

- халкаро туризмда зиёрат туризми бозорининг барча элементлари хамда ундаги мавжуд жараёнлар ва муносабатларни интеграциялаш-ган комплекс тузилма орк,али бошкариш максадга мувофик;

- туризм индустриясида зиёрат туризми бозорининг самарали ривожланиши, туризм сохасига ички ва хорижий инвестицияларни жалб

туFрисида"ги ПФ-5611-сонли Фармонига илова. -https://lex.uz/docs/4143188

4 2019-2025 йилларда Узбекистон Республикасида туризм сохасини ривожлантириш Концепцияси. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 январдаги "Узбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПФ-5611-сонли Фармонига илова. -https://lex.uz/docs/4143188

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5 2019-2025 йилларда Узбекистон Республикасида туризм сохасини ривожлантириш Концепцияси. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 январдаги ПФ-5611-сонли Фармонига илова.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

килишдa дaвлaт вa xycycий бизнec ceктopлapи x1aмкopлигини жaдaллaштиpилишигa бoFлик;

- мaмлaкaтимиздa зиëpaт тypизмини coxa-cигa кyлaй иктиcoдий мух,итнинг яpaтилиши билaн биpгa зиëpaт тypизми бoзopи cyбъeктлapи Уpтacидa x1aмкopлик мyнocaбaтлapининг инcти-тyциoнaл acocлapини pивoжлaнтиpиш мaкcaдгa мyвoфик;

- тypизм индycтpияcидa зиëpaт тypизми бoзopи caмapaли pивoжлaнишининг aco^ мух,им oмиллapидaн биpи yндaги ижтимoий-иктиcoдий мyнocaбaтлapнинг зapypий axбopoт-лap билaн eтapли тaъминлaнгaнлик дapaжacи x1иcoблaнaди.

Шyндaй экaн мaмлaкaтимиз минтaкaлapининг узига xoc тaбиий, иктиcoдий, тapиxий-мaдaний имкoниятлapидaн кeлиб чикиб, тypизмнинг кyйидaги шaкллapини pивoжлaнтиpиш, инвecти-ция жaлб этиш, эpкин иктиcoдий x1yдyдлap яpaтиш зиëpaт тypизми тох^нинг ycишигa тypтки бул^н бyлap эди:

• зиëpaт тypизми. Юpтимизнинг диний o6^ дaлapгa бoйлиги, тapиxaн иcлoм дини pивoжлaн-ган минтaкaлapдaн биpи бyлгaнлиги тypизмнинг ушбу шaклини мyвaффaкият билaн pивoжлaнти-pиш имкoниятини бepaди. Бугунги кyндa Maлaй-зия, Индoнeзия, Пoкиcтoн, Cayдия Аpaбиcтoни, АфFoниcтoн, Тypкия, Биpлaшгaн Аpaб Амиpли-клapи кaби мycyлмoн мaмлaкaтлapидaн тaшpиф

бyюpaëтгaн кyплaб тypиcтлapнинг acл мaкcaди pecпyбликaмиздa мaвжyд диний oбидaлapни зиë-paт килишдaн, тaнишишдaн ибopaт;

• этник вa нocтaльгия тypизми. Билaмизки, кyплaб илгapи Узбeкиcтoндa яшaгaн ëw aвлoд-лapи яшaгaн кишилap бугунги кyндa дyнëнинг тypли мaмлaкaтлapидa ^удия Аpaбиcтoни, Typ-кия, MДX мaмлaкaтлapи, Иcpoил вa бoшкaлapдa) иcтикoмaт килмoкдaлap. Бу x1oлaт pecпyбликa-миздa тypизмнинг ушбу [^клини pивoжлaнти-pиш учун кyлaй шapoит яpaтaди, янги caйëx1лик мapшpyтлapи oчиш имкoнлapини яpaтaди;

• эгс^^я вa ypгaниш (тapиxий) тypизми. Caйëx1ликнинг мaзкyp тypини мaмлaкaтимиз-нинг ^димий шax1apлapи - Toшкeнт, Бyxopo, Caмapкaнд, Хивa, Шaxpиcaбз кaби шax1apлapидa pивoжлaнтиpиш мумкин. Бу epдa aco^ эъти-6op тypиcтлapни мoнyмeнтaл apxитeктypa c^eia-лapи, тapиxий ëдгopликлap билaн якиндaн тaниш-тиpишгa кapaтилмoFи лoзим;

• apxeoлoгик тypизм. Maзкyp caйëx1лик шaклини Tepмиз, K^a, Хopaзм ^би шax1apлapдa pивoжлaнтиpиш мaкcaдгa мyвoфик булиб, yндa тypиcтлapни apxeoлoгик тoпилмaлap ôkmaM la^m-тиpиш, pecтaвpaция ишлapигa ^т^шишими тaъ-минлaш caëx1aтнинг мaзмyнли утишини тaъмин-лaйди.

AgaÔMëT^ap pyuxaTM:

1. Y36eKucïOH Pecny6nuKacuHMHr 2019 Mum 18 u^ngaru "Typu3M TyFpucuAa"ru YPK-549-coH KoHyHu - KoHyH xyxxarnapu MatnyMornapu MunnuM 6a3acu, 19.07.2019 M., 03/19/549/3446-coh.

2. Y36eKucïOH Pecny6nuKacu npe3ugeHTMHUHr 2017 Mum 7 ^eBpangaru "Y36eKucïOH Pecny6nu-KacuHu AHaga puBOxnaHTupuw 6yMurna XapaKarnap Crpaïeruflcu ïyFpucufla"ru nO-4947-coHnu OapMOHu. - Y36eKucïOH PecnyônuKacu K,OHyH x,yxxarnapu ïynnaMU, 2017 M., 6-coH, 70-Mogga.

3. Y36eKucïOH Pecny6nuKacu npe3UfleHïUHUHr 2019 Mum 17 AHBapgaru "2017-2021 Murnnapfla Y36eKucïOH Pecny6^MKacuHu puBOxnaHTupuwHuiHr 6emïa ycïyBop MyHanuwu 6yMurna XapaKarnap cïpaïeruflcuHu «Oaon MHBecïu^umnap Ba uxtumoum puBOxnaHuw aManra owupuwra oug ^aBnaï gacrypu TyFpucufla"ru nO-5635-coH OapMOHU. - https://lex.uz/docs/4168749

4. Mup3uëeB Ü.M. MummuM ïapaK,K,uëï MynuMM3HU K,arbUflT 6urnaH gaBOM эïïupu6, AHru 6ocK,urnra KyïapaMU3. - TomKeHï: "Y36eKucïOH", 20592 6.

5. Tania Kapiki, Nikoletta Tatari. Quality Management in Tourism Accommodations: The European Flower. Technological Educational Institution of Thessaloniki School of Adminstration and Economics Department of Tourism Management. 20112 p. Ammosov Yu

6. -HeH^yK y.B, BnacKUH r.A. KnacrepHbiM nogxog B crpaïeri/m UHHOBauuoHHoro pa3BUïUfl 3apy6exHwx crpaH. // XypHan "npo6neMb nporHO3upoBaHiufl". №2010r.C.38-51.

7. Богданов А.А. Всеобшая организационная наука: текстология в 2 кн А А. Богданов. -М.: 1905 - 1924:

8. Берталанфи Л. фон. Общая теория систем — обзор проблем и результатов. Систем-ние исследования. Ежегодник. — М.: «Наука», 1969 — 203 с.

9. Эшби У.Р. Общая теория систем как новая научная дисциплина В кн.: Исследования по обшей теории систем. Сборник переводов. - М: «Прогресс», 19

10. Рапопорт А. Замечания по поводу обшей теории систем В кн. Общая теория систем. Пер. с англ В.Я.Алтаева и Э.Л.Налпельбаума. - М.: «Мир», 1966.

11. Акофф Р.Л. Общая теория систем и исследование систем как противоположные концепции науки о системах. В кн.: Обшая теория систем. Пер. с англ В. Я. Алтаева и Э. Л. Нап-пельбаума М.: «Мир», 1966.

12. Калман Р., Фалб П., Арбиб М. Очерки по математической теории систем Пер. с англ. / Под ред. Я.3.Цыпкина. Предисл. Э.Л.Наппельбаума. Изд. 2-е, стереотипное. — М.: Едито-риал УРСС, 20

13. Месарович М. Обшая теория систем: математические основм / М. Месарович, Я.Такахара. Пер. с англ. Э.Л.Налпельбаума, под ред. В.С. Емельянова. - М.: «Мир», 19

14. Бир С.Т. Кибернетика и менеджмент. Перевод с англ. В. Я. Алтаева / Под ред. А. Б. Челюсткина. Предисл. Л. Н. Отоцкого. Изд. 2-е. - М.: «КомКнига», 2006.

15. Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Ибодуллаев Н.Э, Амриддинова Р.С. Туризм асослари: укув кулланма. - Самарканд: СаимИСИ, 2010

16. Уокер Д. (перевод В.Н. Егорова). Введение в гостеприинство. М.: ЮНИТИ, 20-735 с.

17. Узок,ов А., Носиров Э., Саидов Р., Султанов М. "Инвестиция лойихаларини молиялаш-тириш ва уларнинг мониторинги". Укув кулланма, - Т.: "1д^о^тоПуа", 20- 377 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.