CC BY
13
УДК-8Т1 Н.Р. ШАМСИДДИНОВА
ББК-83.3(0)
ЗИНДАГИНОМА ВА ОСОРИ ЛАЧ^МИ НАРОЙИН ШАФИЦ
Дар шибхи ;ораи Х,инд, дар баробари он ки бо бахонаи чиходу интишори дини мубини ислом лашкаркашихои пайдарпайи Султон Махмуди Газнавй сурат гирифт, забон, адабиёт ва фарханги форсу-точик нашр шуд. Хдрчанд робитаи кавмхои тонику хинду таърихи хеле пеш аз юришхои Султон Махмудро дорад, аммо баробари чангхои султони мазкур, ки дар мулозимати амирон хамвора шоирону олимон ва орифону фозилонро хамрох дошт, забон ва фарханги форсу точик нуфузе фавкулодае дар ин сарзамин пайдо кард. Агар як сабаби интишори забону адаб ва фарханги форсй-точикиро дар сарзамини Х,инд ба воситаи нашри дини мубини ислом бидонему аз накшу нуфузи орифон дар ин самт далоиле масбут оварем, самти дигари пахншавии маданияти эрониро ногузир хдмон равобити тичоратй ва гайрисиёсие, ки байни ин аквом аз замонхои пештар буд, мешуморем. Азбаски тайи чандин аср забони форсй-точикй дар ин минтака тасаллут доштаву аз сулолахои хукмрон сар карда, то хокимону волиёни махалхои хурди он маншури худро ба забони мазкур менавиштаанд, дар сохоти гуногуни илму адаб ва ирфону хунар дар шибхи ;ораи Х,инд осоре гаронкадре руи кор омад. Аз ин ру, ганчинахои зиёди адабиёти форсизабон дар ин хитта нухуфта ва то хол ба таври боиставу шоиста аз тарафи мухаккикон омухта нашудааст ва осори пурбори адабиёту фарханги форсу точик дар хазинахои номакшуфи ин минтака хануз нокушода бокй мондаанд. Мухаккиконеро, ки пайи омузиши адабиёти форсизабони Х,инд хастанд, мебояд камари химмат устувор банданд, то ганчхои нухуфтаи он берун биёяд.
Адабиёти форсу точик дар минтакаи Х,индустон ва атрофу акнофи он хануз дар замони салтанати Газнавиён пайдо ва ривоч ёфта буд ва замони хокимияти Темуриёни Х,инд ба авчи аълои худ расид.
Дар канори осори мухталифи илму адабу ирфон аз накши шоирон дар тарвичи забони форсй-точикй набояд фаромуш кард. Махз тавассути шеър забони форсй-точикй ба зехни мардуми тахчой, аз омй сар карда, то хокимон чо шуд ва дар хонакоххо, ки аксар таълими динй мегирифтанд, таълиму тадрис ба форсй буда, шеър дар чараёни таълими суфия макоми махсусеро доро буд. Аз ин хотир, барои дарку фахми шеър, ки дар шакли китобхои девон, маснавй ва достонхо буруз мекард, агар аз як су кутуби лугату шархи зиёд навишта шуда бошад, аз суи дигар китобхои тазкира, ки як бахши умдаи сарчашмаи мухими сухансанчиву наккодй махсуб меёбад, бо теъдоди чашмгир иншо шуданд.
Дар катори шоирони зиёде, ки пас аз асри XVI ба Х,индустон, ки ба як маркази рушди илму адаб ва ирфону фарханги форсй табдил ёфта буд, аз Хуросону Мовароуннахр меомаданд, шоирон, олимон ва орифоне хам буданд, ки бархоста аз худи ин сарзаминанд. Дар ин миён зикри номи Фонии Кашмирй, Гании Кашмирй, Биндробан Доси Хушгу, Носиралии Сархиндй, Бедили Дехлавй, Фаредуни Ганчшакар, Низомуддини Хучандй, Барахман, Рой Тик Чанд Бахор, Гуломалихон Озоди Балгиромй ва шоирони номие, ки пештар аз инхо дар ин хитта тавлид шудаву рушд кардаанд, мисли Абулфарачи Рунй, Масъуди Саъди Салмон, Амир Хусрави Дехлавй, Хдсани Дехлавй, Ч,амолии Дехлавй ва дигарон бачо хохад буд. Дар миёни силсилаи мазкур зикри макоми баланди яке аз шоирон, муаррихон, нависандагон ва тазкиранигорони ин хиттаи зархез - Лачхмй Наройин Шафик, ки бо осоре ганй забону адаби форсй-точикиро ташвик мекард, дурусту савоб хохад буд.
Номи пураи у Мотхар Лачхмй Наройин буда, "Шафик" тахаллуси адабии уст, (8, 439) аз кабилаи Кехтарй-Капур будаанд (2, 1518). Ба истиноди тамоми сарчашмахое, ки рочеъ ба аслу насаби Шафик маълумот додаанд, бобояш Бхавонй Дос ном дошта, аслаш аз Лохур будааст (3,395; 9,235; 8,439). Факат ихтилоф дар баёни зодгохи бобояш дар маълумоти Хусайнкулихони Азимободй ба назар мерасад, ки онро бар хилофи дигар сарчашмахо, ки Лохур медонанд, Панчоб навиштааст (1,847). Зохиран, муаллифи "Донишномаи адаби форсй" хам дар ин истинод ба у татаббуъ карда, зеро чадди Шафикро панчобй нигоштааст (2, 1518).
Умуман хар сарчашмае, ки рочеъ ба Шафик маълумот зикр кардааст, аз сабти исми пураи падар ва чадди у дурй начустааст, зеро чунин маълумотро дакикан Мансо Ром -падари Наройин Шафик дар китоби "Маосири Низомй", ки ба гумони аглаб ба калами худи у тааллук дорад, сабт мекунад. Бо истиноди ин сарчашмаи мухим номи падари шоир Мансо
Ром, чаддаш Бхавонй Дос Гозиюддинхонй ва падари Кишан Обидхонй будааст (8, 439). Аз ин маълумот бармеояд, ки гузаштагони шоир бо ахли дарбори хамон замон робитаи зиче доштаанду падари шоир мустакиман ба таърихнигорй хам шугл варзидааст. Шояд ба сабаби он ки бобои Наройин Шафик хамрохи лашкари Аврангзеби Оламгир (1658-1705) ба Аврангобод барои нашру пахн кардани дини ислом ворид шуда буд, лакаби ифтихории "Гозиюддин"-ро ба исми у хдмрох, кардаанд. Пас зикр шудани бобои шоир дар катори мухимтарин гозихои исломй, ки хамрохи лашкари Аврангзеб ба сарзаминхои мухталифи Х,инд ворид шудаанд, аз нуктаи дигар хам дарак медихад, ки ин хам бошад макоми баланди бобои шоир аст. Яъне, аз сабаби макоми баланд доштани у дар ин дарбор, пас аз аз марги Бхавонй Дос чунин манзалат ба писари у Мансо Ром хам насиб шудааст (8,439; 3,395; 9,236; 2,1518; 1,847).
Бобои шоир ба ишораи сарчашмахо дар синни чавонй аз олам даргузашта ва дар ин рангом, ки у оламро падруд гуфта, падари Шафик хамагй дувоздах сол доштаву халос (3, 395; 1,847), вале ба сабаби зиракиву тезхушй Мансо Ром ба зудй ба умури давлатии яке аз хокимони Аврангобод - Наввоб Самсомуддавла Баходурхони Аврангободй чалб мешавад. Мир Озоди Балгиромй, ки минбаъд ба хдёт ва такомули шахсияти худи Наройин Шафик хам накши носутурданй пайдо кард, бо падари шоир низ муносибати дустонае дошта ва махз бо тавсияи у Мансо Ром ба мансабу вазифахои баландтари дарборй мерасад. Ин нуктаро муаллифи "Донишномаи адаби форсй" чунин ба калам оварда: "Мансо Ром пас аз марги падар тахти мурокибати яке аз хешони худ бо номи Лала Чдсванат Рой ва дар давраи Низомулмулки Осафчох - бунёдгузори давлати Осафчохиёни Дакан ба пешкории садорати шаш субаи (вилояти-Ш.Н.) Дакан маъмур шуд ва баъдхо низ Самсомуддавла Баходури мархуми Аврангободй (Шохнавозхон 1699-1758) дар айёми ваколати худ ба суфориши хазрати Озод, мадда зиллуху ал-олй, уро ба мансабе навохт ва пешкории бахшиюлмамолик Дакан иноят кард" (2, 1518). Падари Наройин Шафик, дар баробари ахли дарбор будан, чунонки ишора шуд, дар таърихнигорй хам дасти тавоное доштааст. Ахмади Мунзавй дар асари фехристи худ бо номи "Завобити дарбори Осафчох" ё "Завобити Осафчох" зикр мекунад, ки ба калами Мансо Ром Муншй - писари Бхавонй Дос тааллук дорад, ки дар роху усули идораи давлат ва хокимияти Низомшохиён буда, таърихи мухтасари рузгори онхоро хам фаро мегирад (4, 1391). Огози китоб ба таври зер аст:
Хамди Аллоду наъти Аумад, Ду цолабу цони воуид омад (4, 1391).
Китоби мазкур бо номхои "^онуни дарбори Осафчохй", "^онунча", "Маосири Осафй" ва "Маосири Низомй" хам шухрат дорад.
Умуман, дар кутуби тазкира рочеъ ба чараёни зиндагии худи Наройин Шафик маълумоти кофй вучуд надорад. Хдмин к;адар аст, ки маълумотхо Шафик дар шахри Аврангободи Дакан соли 1158/1745 чашм ба олам кушодаву исми пурра уро, чунонки ишора шуд, Алиризо Накавй "Мотхар" китобат карда, аслаш аз кабилаи Кехтарй-Капур каламдод гардидааст (8, 439). Аксари тазкиранигорон ба сабаби кам иттилоъ доштан аз зиндагонии у ба шархи баъзе никоти зиндагии падару чаддаш пардохтаанд. Масалан, дар тазкираи "Шамъи анчуман"чунин омадааст:
"Шафик, Муншй Лачхмй Наройини Аврангободй - шогирди Мир Озоди мархум буд. Ду тазкира дорад, яке номаш "Гули раъно"-ст ва дигар "Шоми гарибон"-и софгуи хушбандаш. Кехтарй буд, аслаш аз Лохур аст. Ч,аддаш Бхавонй Дос хамрохи лашкари Оламгирй вориди Дакан гашта, дар Аврангобод сукунат гузид.
Шафик дар силки мулозимони оличох - халафи аршади Низомалихони Баходур мунтазам гардид..." (9, 235-236).
Наройин Шафик писаре бо номи Роча Ром доштааст, ки у хам ба мисли падару бобоёнаш ба умури давлатй шугл варзида, хамчун "Муншй" ёд мешавад. Ахмади Мунзавй аз "Гузидаи "Шохнома"-и Фирдавсй" ёд мекунад, ки аз тарафи Роча Ром ибни Лачхмй Наройин интихоб шуда (4, 993), дар чои дигар бошад, чунин гузидаро ба калами худи Наройин Шафик нисбат додааст (4, 995), ки зохиран галат менамояд, зеро ягон сарчашмаи муътамаде рочеъ ба талхис шудани "Шохнома" аз чониби Шафик иттилоъ надорад ва зохиран ба иллати сабти номи Шафик - Лачхмй Наройин фехрастнигорон ин китобро мансуб ба ралами у донистаанд. Аммо чунонки ишора шуд, дар дохили ин гузида номи писари шоир, ки Роча Ром будааст, сабт мешавад. Мисол:
Роми Наройин зи басе орзу, Цомаи ин нома намуда руфу... (4,995).
Ч,ои дигар ин нукта возехтар таъкид мегардад:
Хонд варо цотифи фаррухпаём, "Мунтахаби Роми Нароин " ба ном.
Аммо чун таърихи китобати онро 1140/1727 донистаанд, ба калами падари Шафик Мансо Ром мутааллик будани он хам аз э^тимол дур нест (4, 995). Ба хар бобат ин масъалаи басо бахснокест, ки тахкики алохидаро такозо мекунад.
Дар мавриди омузиши улуми мутадовилаи замони Шафик; бошад, аксари сарчашмахои дастиаввал сукут ихтиёр кардаанд. Зохиран Шафик ин илмхоро дар назди устодон ва донишмандони дарбори Низомшохй фаро гирифта, зеро падару чадди у бо ин силсилаи хукмрон дар Дакан робитаи хуб доштанд. Агар маълумоти тазкиранигоронро рочеъ ба мансабу вазифаи падари Нароин Шафики Аврангободй ба назар гирем, у бояд аз хурдй бо хамрохи падар ба дарбори хокимони Дакану Аврангобод рафту омад медошт. Пас, донишмандони ин минтака дар такомули фикрии Шафик наккши носутурданй доранд. Махсусан ин таъсирро дар шахсияти Мир Гуломалихони Озод ба мушохида гирифтан дуруст аст, ки доир ба ишку иродати ин шоир ва тазкиранависи номй бо падари Шафик - Мансо Ром низ ишора рафт. Дар китоби "Донишномаи адаби форсй" дар зодгох касби улум кардани шоир ва забону адаби форсиро дар назди Шайх Абдулкодири Мехрубон фаро гирифтани у таъкид мешавад. Бо ишораи сарчашмаи мазкур ва чанд китоби дигар Шафик хануз аз чавонй ба шеър алокаи беандоза доштааст (2, 1518) ва аз тарафи устоди нахустини худ, яъне Шайх Абдулкодири Мехрубон дар шеъри форсиву урду "Сохиб" тахаллус ёфтааст (2, 1518). Сипас ба силки мулозимону муътакидони Шайх Озоди Балгиромй даромада, худуди соли 1186/1772 тахаллусашро "Шафик" намудааст, ки ин хам ба дастури худи Мир Гуломалихони Озод буд (8, 440). Аммо шеъри урдуро ба эхтироми устоди нахустинаш то охири умр бо тахаллуси "Сохиб" суруд.
Дар бораи сафар кардан ё накардани шоир сарчашмахои адабй ва хам осори илмй чизеро ишора намекунанд. Аз осораш ва фарогирии мавзуии он хам ба хубй метавон пай бурд, ки Шафик то охири умр аз худуди вилояти Дакан берун нарафтааст, аммо азбаски осори шоир ба тавзехи баъзе минтакахои Дакан, ихтисос доранд, метавон чунин хулоса кард, ки у ба баъзе манотики ин вилоят, ки аз вилоёти бузурге буд, сафар кардааст. Масалан, китобхои "Миръоти Х,инд", "Васфи Хдйдаробод" ва г. далели гуфтахои мо шуда метавонанд.
Шафик бо хамасрон ва намояндагони бузурги замонааш робита ва дустие дошт, ки дар саргахи ин бузургон Мир Озоди Балгиромй меистад. Шафик ба хадде ба Мир Озод ихлос дошт, ки дар тазкираи "Шоми гарибон"-и худ худуди 29 сахифаро ба шархи ахвол ва гулчини ашъори ин донишманд ихтисос додааст (10, 289-318). Дар ин шарх у мухимтарин никоти зиндагонии Озоди Балгиромиро баён дошта, бо овардани микдоре чашмгир аз ашъораш як андоза гулчини бисёр зебоеро аз он пешоруи хонанда карор медихад. Дар баробари забти шеърхо, Наройин Шафик аз сабти порае аз насри фаннии устодаш низ худдорй накарда, бад-ин васила уро ба хайси носири тавоно хам муаррифй мекунад (10, 315316). Гузашта аз ин бо таъкиди худи муаллиф у китоби "Ч,авохири завохир"-ашро дар наъту манкабати пиру муршид ва устоди шоириву носириаш Мир Озод навиштааст: "...бар ин хотимаи ин китоб тарчумаи воло карор дорам ва даре аз абвоби саодат бар руи худ кушодам. Махфй намонад, ки бандаи Шафик "Чдвохири завохир" ном китоби мустакил (дар) панч хазор байт дар манокиби он чаноб (Озоди Балгиромй.-Н.Ш.) ба кайди китобат овардам" (10,289).
Вафоти уро аксари сарчашмахо 1113/1702 гуфтаанд (3, 400; 9,236; 4,48), вале ба исрори Алиризо Накавй (8,440) ин сана дуруст нест. Ба назари нигоранда чунин мерасад, ки муаллифони тазкирахои "Шамъи анчуман" ва "Натоич-ул-афкор", ки нахуст дар мавриди бобоёну падари шоир маълумот овардаанд, шояд ба галат санаи вафоти яке аз онхоро дар поён китобат карда бошанд, ё ин амал аз тарафи котибон нохудогох сурат гирифтааст. Ба хар бобат замони зиндагонии Шафик бо санаи мазкури вафоти у дуруст намеояд ва муаллифи тазкираи "Наштари ишк" ба ин маънй ишорат карда, нигоштааст: "...Фавташ ба дарёфт нарасид" (1, 847). Ба истиноди Алиризо Накавй у такрибан соли 1223/1808 дар Х,айдаробод аз олам даргузашта (8, 440) ва ин санаро у аз руйи чилди китоби "Гули раъно" (чопи сангии Хдйдаробод), ки дар он "таълифи Шафик, мутаваффо 1123х." омада буд, гирифтааст.
Наройин Шафик аз худ мероси адабй ва илмии пурборе бокй мондааст, ки омузиши ин осор то хол ба таври бояду шояд аз чониби ягон мухаккикон сурат нагирифтааст. Аксар олимон ва фехрастнигороне, ки пиромуни осори пурбори Шафик хадс задаву бахс кардаанд,
бо зикри унвони он осор ва мавзуи шомили он кифоят кардаанд ва дар натича чунин тахкикот як андоза такрори хамдигар хам шудааст.
Аввалин нуктае, ки дар бораи осори ин адиби тавонгар метавон зикр кард, ин аст, ки он ба чанд даста таксим мегардад:
1. Осори адабй;
2. Асархои назарии адабиётшиносй;
3. Осори илмии таърихй.
Чунин таксимбандии осори шоир як андоза омузиши онро осон мекунад, зеро баъзе сарчашмахо номи як асари шоирро, ки ба таври гуногун такрор шудааст, осори чудогона гумон кардаанд, ки дар зимн ба он ишора хохад шуд.
Осори адаби. Лачхмй Наройин Шафик асосан ба ду забон эчод кардааст: форсй ва урду. Аз ин ру осори адабии шоир хам бештар бо ин ду забон дида мешаванд, чунончи дар фехрасти осори муаллиф хам "Девон"-и форсй ва хам урду мушохида шуд. Дар баробари девонхои шоир метавон аз маснавихои "Аксом-ун-нисвон" (ба урду) ва манзумаи "Ч,авохири завохир" (ба форсй) ном бурд, ки дуюмй васфи пиру муршиди шоир - Миргуломалихон Озоди Балгиромиро шомил мебошад (4, 49).
Дар бораи нусхахои хаттии девони шоир аксари фехрастнигорон иттилоъ додаанд - аз он чумла Чарлз Рё, Херман Эте, Ахмади Мунзавй ва дигарон. Услуби у дар газал бо услуби Фигонй, Назирй, Зухурй ва дигарон шабохат дошта, ашъори у, ба мисли ашъори аксари шоирони хамасраш аз ихомгароихои бедилона, ки дар сабки хиндй нуфузи бисёр пайдо карда буд, холй аст ва аз ин ру, Шафщро метавон ба катори пайравони равияи осонбаёни сабки хиндй шомил кард. Бо вучуди ин вижагихо, шеърхои Шафик комилан аз тасвироти парадоксй ва мубхамбаёнй орй нест, ки поёнтар ба тафсили бештаре ба ин нукта бозмеистем. Ин чо барои субути сабки баёни осони шоир газали дилписанде аз девони у иктибос мешавад:
Гарчи, эй дуст, надидам чамани руи туро, Доим аз боди сабо мешунавам буи туро. Хар ки он цо биравад, бознагардад уаргиз, Хаст хосияти гулзори Ирам куи туро. Бар замин омада аз дур заминбус кунад Моуи нав гар нигарад гушаи абруи туро. Сунбули тозаву тар дуд шавад бар чашмам, Гар набинам ба чаман сунбули гесуи туро. Хоуад аз гушаи чашмат нигауи лутф Шафик,, Орзуе ба цуз ин нест дуогуи туро (10, 319).
Газали мазкур ва аксар газалхои дигари шоир хам бо хамин зарабон ва гирумон -содаву бетакаллуф иншо шудаанд. Дар ин росто, бештар таъсири Назирй ба шоири мавриди назари мо чашмрас аст ва у то хадде пайрави мактаби адабии Назирй бокй мондааст. Дар баробари ин таъсири услуби мутакаддимон низ дар ашъори у махсус мешавад. Яъне, шоир бо истифодаи касири ирсоли масал ва бахусус мисолияхои гайричашмдошт, шеъри худро ба силки шуарои пайрави Бедил наздик мекунад. Мисол: Фуруги цилваи у сели гиряи моро Тулуи моу кунад пеши об дарёро (1, 848).
Ё ин ки:
Хаёли наргиси у суйи дил мастона меояд,
Худо уофиз, сияумасте ба минохона меояд (1, 849).
Дар баробари истихдом аз тасвироти маъмули шеър, ки маъмулан ашъори хамасрони Шафикро ба ин вижа шинохтаанд, тааммули бештар нишон медихад, ки шеъри шоирони ин давра аз хосияти ачибе хам бархурдор аст. Масалан, худи ашъори Шафик, ки баробари сода баён шуданаш, чазаботе латиф дорад, аз тасвироти хоссаи чадид ва ё вижагии дар либоси чадид баён кардани тасвироти кухан холй нест. Ин чо ба хайси мисол боз хам ба санъати мисолияи шеърхои шоир таваччух мекунем:
Холи ту дили маро харошад, Ин зог чи ков-ков дорад? (1, 849).
Дар адабиёти форсу-точик ба ташбехи абру зогро зиёд дидаем, вале холи махбуб хам, ки ба ранг сиёх аст, ба зог ташбехи зебоест ва вижаи харошидани дил, ки ташхис хам хаст, ба тасвири мазкур хусни дигаре ато намудааст.
Дигар нукта, ки барои хушомад ва зебо шудани ашъори Шафик накш дорад, ин таносуби кавии калом мебошад. Таносуби калом ва ба хамдигар вобаста будани ибороту
калимот ва таркиботи шоирона дар байти сабки хиндй аз аввалиндарача бошад хам, баъзан ихомгарой ва вижаи нозукхаёлй боис шуда, то шоирони ин сабк ба ибхомбаёнй ру биёранд. Аммо ашъори Шафик, ки хусусияти мазкурро камтар дорад, дар абёти мушкилфахм хам ба риояи таносуби баён имтиёзманд аст. Масалан:
Даме, ки шури цунун ошкор хоуам кард, %азор цайб ниёзи бауор хоуам кард (1, 849).
Маънии байт он аст, ки вакте ман "шури чунун"-и хешро ошкоро баён мекунам, чайбро медарам. Пас, чайб тимсоле аз ошкор шудани чунун аст ва "бахор", ки намое аз бедор шудани табиат асту дар шеъри ирфонй хулули ошик бо дарди маъшук ва тачаллиёти уст, тимсоле аз бедории рухии ошик шуда метавонад ва бахор, ки дар он гунчахо "чайби худро медаранд", шоирро ба вачд оварда, у низ чун гунчахои бахорй хазор чайбро ниёзи бахор кардан мехохад.
Дар тазкирахо абёти латиф ва дилписанди шоири мавриди тахкики мо зиёд накл шудааст, ки асоси тахкики моро хам дар бораи шеъри у аз сабаби зери даст надоштани девонаш, хамин мавод ташкил мекунад. Аз мухимтарин вижагих,ои шеъри уро метавон дар овардани ороияхои маънавии шеър, аз кабили санъати ташбех, истиора, ташхис, талмех, ирсоли масал шинохт, ки аз хар чихат шеъри уро таквину такмил кардаву риояи таносуби калом ва истихдоми забони софу зиндаи мардум шеъри уро боз хам дилнишинтар намудааст. Дар поёни тахкик дар мавриди ашъори Шафик барои исботи андешахои худ яке аз хотирмонтарин байтхои уро накл мекунем:
Кашад ни гуна мусаввир тамоми шакли туро?! Ки дар кашидани нашми ту маст мегардад (1, 401).
У дар баробари шоири тавоно будан ва дар ин чода сахми муассир доштан, нависандаи хубе хам буд ва кушидааст, то дар ин чода хам услуби шоирони мутакаддимро идомат бахшад. Аз ин лихоз, ба "Гулистон"-и Шайх Саъдии Шерозй асари чавобияе бо номи "Нахлистон" навишт, ки ба ишораи муаллифи "Донишномаи адаби форсй дар Шибхи кораи Х,инд" "аз чумлаи осори зикимат" (2,1516) аст. Ногузир коил мешавем, ки аз сабаби дар даст надоштани асари мазкур, рочеъ ба услуб ва забону тарзи баёни он чизе илова намуда наметавонем. Дар мавриди хамин асари Шафик, ки нусхахои онро аз фехрастномахо пайдо накардем, факат ишорахои мухаккикон, аз кабили Алиризо Накавй, муаллифи "Донишномаи адаби форсй" ва дигарон мавчуд асту халос. Умуман, осори Лачхмй Наройин Шафик, ба чуз аз тазкираи "Шоми гарибон" хеч як ба зевари табъ ороста нагардидааст ва ин вижа киммати асархои уро якдарача меафзояд.
Асари дигари у "Хиркаи садпора", ки мухаккикони киром ба гурухи осори таъдимй итлок кардаанд (2, 1518), бештар масоили панду андарз ва ахлоки каримаро дарбар мегирад. Шояд аз хамин дидгох мухаккикон онро ба зумраи осори таълимй нисбат дода бошанд, аммо он китоби дарсй нест. Ин китоб, ба ишораи Ахмади Мунзавй аз панду андарз иборат мебошад (4, 1357) ва нависандаи он яке аз мухимтарин анъанах,ои адабиёти форсу-точик ва хам адабиёти арабро, ки аз чамъу интишори панду андарз дар мавзуоти гуногун иборат мебошад, риоят кардааст.
Асарх,ои назарии адабиётшиносП. Дар мавриди тазкирахои Шафик хам бахсхое мавчуданд. Масалан, муаллифи тазкираи "Ахтари тобон" "Ч,авохири завохир"-ро, ки манзумаи Шафик аст, ба галат тазкира гумон карда, вале Ахмад Гулчини Маонй дар китоби "Таърихи тазкирахои форсй" ин акидаро комилан рад мекунад (4, 418). Аз ин ру, ба катори се тазкираи Шафик: "Чаманистони шуаро", "Гули раъно" ва "Шоми гарибон" дар баъзе тахкикот ба галат тазкираи чахорум -"Чдвохири завохир" рох ёфтааст, ки дуруст нест. Шояд ба сабаби дар манкабати Озоди Балгиромй навишта шудани асари мазкур, ки хусусияти тазкиравй хам ба асар додааст, онро бархе тазкира гумон карда бошанд, вале нуктаи дуруст он аст, ки "Ч,авохири завохир" манокиби манзум мебошад. Нусхае аз китоби мазкур дар китобхонаи шахри Карочии Х,индустон тахти шумораи 193 ва чопи сангии он дар китобхонаи Музейи миллии Бритониё, бо шумораи 530 нигахдорй мешавад (6, 1891; 7,278).
Дар "Фехраствора"-и Ахмади Мунзавй китоби "Тухфат-ул-ахбоб", ки тазкираи муосирону хамрузгорон аст, ба калами Шафик нисбат дода шудааст (6, 2045), ки ин нукта тахкики бештареро такозо дорад. Наройин Шафик дар тули хаёташ ба таълифи се тазкира даст ёфтаасту халос, ки хар се хам тазкирахои хусусиянд.
Нахуст рочеъ ба тазкираи "Шоми гарибон", ки шомили ахвол ва намунахои осори шуарои мухочири эрониюласл аст ва дар он такрибан 480 тан аз ин шоирон зикр шудаанд, бояд истода гузарем. Ин тазкира бо сабку саликаи хосса иншо шудааст. Китоби мазкур ба Осафуддавла Амирулмамолик бахшида шудааст. Нусхахои ин китоб дар китобхонахои
Индия-Оффис (№ 468), Музейи Бритониёи (№1085/3) Лондон (876), Хайдаробод (172), Музейи Солор (433/5) ва г. нигахдорй мешавад. Ногуфта намонад, ки нусхаи чопи санги он соли 1977 дар Хайдаробод нашр шуда, аммо аз аглоти матнй ва мантикй орй нест.
Тазкираи дигар тазкираи "Чаманистони шуаро" дар зикри шуароест, ки бо забони урду кору эчод мекарданд, вале худи тазкира ба забони форсй иншо шудааст. Дар мавриди ин асар бояд таъкид кард, ки он бо забони урду навишта шудааст ва камтар мавриди истифодаи адабпажухони форсизабон карор гирифтааст. Ба истиноди Ахмади Мунзавй асари мазкур соли 1204/1928 чоп шуда, нусхахое аз он дар китобхонаи Осафия тахти шуморахои 146/4 ва 230 мавчуд мебошанд (6, 1897).
Тазкираи севум тазкираи "Гули раъно" ба шархи хол ва осори шуарои форсизабони дар минтакаи Хинд нашъунамоёфта махсус аст. Муаллиф онро, чунонки худ дар пораи шеъре ишора мекунад, соли 1181/1767 шуруъ ба тадвин карда, соли 1182/1768 ба итмом расонидааст. Дар бораи соли итмоми он дар поёни китоб чунин дарч шудааст: Ин китоби маноциби шуаро, Ба чи услуби тоза шуд марцум. Аз пайи хатми ин сщифа, Шафиц, Гуфт таърих: "номаимахтум"(10, 360).
Ба хисоби абчад ибораи "номаи махтум" ба соли 1182/1768 баробар мебошад.
Тазкира аз "Дебоча" ва ду фасл иборат аст. Дар «Дебоча»-и китоб муаллиф ба устоду муршиди худ Гуломалихон Озоди Балгиромй (1704-1786) ишора мекунад, ки ба гумони голиб у дар пайравии устоди худ ба таълифи тазкира пардохтааст. Огози тазкира:
Ё Раб, ту кабул соз иншои маро
В-аз хушсуханон баланд кун чои маро.
Бар наззорагиёни сухан ва тамошоиёни ин чаман...(10,16)
«Гули раъно» аз ду фасл иборат буда, фасли аввал «Дар сухантирозони исломиён» ва дувум «Дар нуктапардозони асномиён» ном дорад. Фасли аввал бо Гуломалихони Озод огоз шуда, бо Мирюсуфи Балгиромй итмом мешавад. Фасли дувум бо зикри Эчилдос ном шоире огоз гардида, бо зикри Хунар - Гиён Рой хатм мешавад. Дар бораи микдори умумии шуаро дар тазкираи «Гули раъно» мухаккикон Алиризо Накавй ва Ахмад Гулчини Маонй сукут варзидаанд, зеро кисмати аввали (фасли) тазкира то кунун нопайдост.
^исмати дувуми он шомили 45 шоир буда, дар Хайдарободи Дакан чопи литографй шудааст. Тазкиранигор аксар ба зикри мухтасари ахволи шуаро иктифо варзида, вале шархи холи бархе шоиронро батафсил накл кардааст. Чунончи, дар мавриди Озоди Балгиромй, Хушгу, Акбар ва г. муфассалтар таваккуф намудааст. Тазкиранавис факат дар шархи холу осори муосирони худ батафсил сухан меронаду халос. Ё мавридхое, ки ашъори шоирон мушкилфахм бошад. Шафик аз тазкирахои «Яди байзо», «Хизонаи омира», «Сарви Озод»-и Озоди Балгиромй, «Миръот-ул-хаёл»-и Шерхони Лудй, «Каламот-уш-шуаро»-и Сархуш, «Хамешабахор»-и Ихлоси Дехлавй, «Риёз-уш-шуро»-и Волехи Догистонй, «Мачмаъ-ун-нафоис»-и Сирочиддин Алихони Орзу, «Хаёт-уш-шуаро»-и Мухаммадалихони Кашмирй ва чанде дигар дар таълифи тазкираи «Гули раъно» истифода кардааст.
Нусхахое аз тазкира дар китобхонахои Бонкипур (№ 701/8), Индия - оффис (№ 468, 682), Осорхонаи Бритониё (British Museum) (№ 977/3, 978) ва Осафия (№ 162/3), Анчумани тараккии Урду, Донишгохи Панчоб (№ 137), Донишгохи Атхари Алигарх (№ 177), Донишгохи Озоди Алигарх (№ 139), Бомбай (№ 161), Хайдаробод (№ 172, 530), Башир Хусайни Шеронй (№ 79/1), Музейи Солор (№383/1, 384) ва г. мавчуд мебошад (6, 1934).
Омузиши ин китоби судманд дар шинохти ахвол ва осори шуарои зиёд, ки то имруз шинохта нашудаанд, мавкеи махсус дорад ва тахкики он барои кашфи уфукхои тозаи шеъру адаби форсй дар Шибхи кораи Хинд мусоидат хохад кард.
Осори илмии таърихи. Калонтарин бахши осори Шафикро таърихнигорй ташкил медихад, ки ба ин кисмат гурухи бузурги кутуби муаллиф шомил аст. Китоби "Хакикатхои Хиндустон" яке аз мухимтарин навиштахои таърихии Шафик мебошад. Муаллиф пас аз зикри дебочаи он, ки бо номаи "Макола" асту бо фармоиши Вилям Патрик ном корманди харбии бритониёй китобат шудааст, баррасихое аз молиёти кишварро дар бар дорад. Китоби мазкур аз чор кисмат иборат буда, мухимтарин бахши он шархи вилоятхои Хиндустон, аз кабили Дакан, Дехлй, Агра, Аллахобод, Бихор, Бангола ва гайраро шомил мебошад. ^исмати охири китоб таърихи мухтасари салотини мусалмони Хинд - аз Муизиддини Сом то Шохи Олам (Шохичахон) мебошад. Нусхахои китоб дар китобхонахои машхури олам, аз кабили китобхонаи Лондон (№ 477/1, 1310), Осафия (№ 98/4), Индия-Оффис (№ 426, 427, 428) ва г. нигахдорй мешаванд.
"Танмики шигарф" хам аз чумлаи кутуби таърихист, ки рочеъ ба хукуматдории сулолаи Бахмания ва сулолахои дигар, ки пас аз он ба сари хокимият омадаанд, ба мисли Одилшохиён ва ^утбшохиён мебошад. Ин китобро низ Шафик бо дархости англисхо навишта, ба Ричард Ч,онсон ном корманди харбии англис эхдо кардааст. Мавзуи асосии асари мазкур таърих ва чугрофиёи музофоти Дакан буда, он соли 1200/1786 иншо шудааст. Нусхахои китоб дар китобхонахои Лондон (№ 738), Ганчбахш (№ 200/5), Индия-Оффис (№ 447), Бонкипур (№ 19/7), Музейи Бритониё (№ 859/2), Музейи Солор (№ 383/1, 348) ва г. мавчуд аст.
"Маосири Осафй" хам аз чумлаи кутуби таърихии Шафик; буда, дар он рочеъ ба хонадони Осафчохй маълумот оварда шудааст. Дар он, хамчунин шархи шуришхои табакахои гуногуни хинду ва ахволи марои замон ва рочахои хинду ва бархурди хиндухо ва мусалмонон оварда шудааст. Ч,оиз ба зикр аст, ки аксари кутуби таърихии муаллиф ба зикри умарову хукамои хаволии Дакан ихтисос дошта, шомили ахволи табакахои гуногуни ахолии он низ хаст. Бар замми ин маълумоти у барои хонанда хакикати истилои англисхо ва окибатхои он истилоро боз менамояд. Китоб дар чилд иншо шуда, бояд худуди солхои 1200 то 1208/1786 то 1794 иншо шуда бошад, зеро мувофики нигошти Ахмади Мунзавй вакоеи худуди хамин солхо дар китоб дарч ёфтаанд (6,1330).
Наройин Лачх,мй Шафи; осори дигари таърихии мухдм аз нигохи фарогирй мабсутеро хам ба калами тахрир дароварда, ки баррасихои чудонгонаи хар яки он аз имкон берун аст. Аз ин ру, мухимтарин маълумот рочеъ ба кутуби мазкур, ки нигоранда ба он даст ёфт, ин чо ироа мешавад. "Маосири Х,айдарй" низ аз зумраи китобхои таърихии Наройин Шафик мебошад, ки шомили таърихи салтанати Султон Х,айдаралй - Султон Майсурро дарбар мегирад. "Х,олоти Хдйдаробод", ки бо номхои "Ахволи Х,айдаробод", "Васфи Хдйдаробод" ва "Ахволоти Хдйдаробод" низ маъруф аст, соли 1214/1799 иншо шуда, ба мавзуи таърих ва чугрофиёи шахри Х,айдарободи Дакан ихтисос дорад. Нусхахои ин китоб дар китобхонаи Лондон (№ 750/1), Музейи Бритониё (№ 326/1), Ганчбахш (№ 200/5) нигахдорй мешавад. "Бисот-ул-ганоим" давоми мантикии асархои дигари таърихии Шафик мебошад, ки дар мавриди таърих ва чугрофиёи Дакан иншо шудаанд. Он шомили таърихи фармонравоён ва бузургони шахри Дакан аст. Огоз:
"Аллах;, Аллами ин нидо омад ба гуш, Мерасонад муждаи тоза ба гуш.
Дар ин авкоти хумоюн ва ахёни масаррату махшун, ки аз шухури санаи 1214 (1799)..."(8,801). Китоби мазкур хамрохи "Тазкираи нармил" соли 1322/1904 чопи сангй шудааст.
Мутобики навиштаи Ах,мади Мунзавй дар мукаддимаи чопи китоби "Х,акикатхои Х,индустон" номгуи 22 асари Шафик оварда шуда (5, 1261) ва у ба хайси пуркортарин шоирон ва нависандагони замонааш шинохта шудааст. Аз ин миён китобхои "Хулосат-ул-Х,инд" ва "Миръот-ул-Х,инд" низ дар доираи хамин мавзуотанд. Лозим ба зикр аст, ки ба калами Шафик боз як таърихномаи дигареро бо номи "Акбарнома" низ нисбат медиханд (5, 1135), ки аз ихтилоф холй нест. Ин китоб пура дар таърихи Темуриёни Хинд буда, аз тарафи нафаре дигар китобат шудааст, зеро никоте собит мекунанд, ки Шафик бо ин хонадон алокаи мустаким надоштааст. Дигар ин ки мавзуи дигар китобхои таърихии у хам аз ин дидгох бо китоби мавриди бахси мо кариб нест. Ба калами Шафик хамчунин китобхои "Тазкираи Бобо Гаравнок", ки аз шумори тазкирахои умарост, нисбат дода мешавад, ки рочеъ ба он такрибан ягон маълумот вучуд надорад.
Рочеъ ба зиндагинома ва осори Нароин Лачхмй Шафик хулосахои худро дар никоти зайл метавонем чамъбаст кунем:
1. Дар мавриди зиндагонии Лачх,мй Наройин Шафи; дар сарчашмахо маълумоти хеле кам вучуд дорад, аз ин хотир тазкиранигорон бештар бо зикри ному насаби бобоёну ачдодони у кифоят кардаанд;
2. Шафик аз хурдсолй бо дарбори Низомшохиёну хокимони Дакану Аврангобод робита дошта, дар такомули шахсият ва андешахои у донишмандони ин дарборхо сахми назаррас доранд. Махсусан чунин таъсирро дар шахсияти Мир Озоди Балгиромй ба хубй мушохида карда метавонем;
3. Осори Лачхмй Наройин Шафик нихоят серпахлу ва гуногунчабха буда, баррасии пурраи он никоти чолиберо рочеъ ба адабиёт ва фарханги форсй дар Х,инд боз хохад намуд. Дар ин замина, осори сирф адабии Шафик хам, ки ба забони форсиву урдуянд, мавкеи назаррасе доранд;
4. Дигар чихати фаъолияти адабии уро тазкиранигорй тахсис медихад, ки кутуби тазокири у аз нигохи мавзуй бемислу адил хастанд ва хар яке дар макоми худ кимати арзишманд доранд. Чоиз ба зикр аст, ки тамоми тазкирахои иншонамудаи Шафик хусусй буда, у огохона ба баррасии сохахои махсуси суханварй даст задааст;
5. Осори таърихии у низ киммати баланди адабй ва таърихй доранд. Бо вучуди ривочи забони урду дар замони зисти шоир ва паст рафтани сатхи забони форсй у тамоми кутуби таърихии худро махз ба форсй иншо намудааст.
То кунун ахвол ва осори Шафик дар адабиётшиносии точик омухта нашуда буд ва аз ин ру баррасии мухтасари зиндагонй ва осори уро кадами нахустин шуморидан мумкин аст. Азбаски осори шоир пахлухои гуногун дорад, пиромуни хар як асар муфассалан баррасй кардан нихоят мушкил буда, аксари нигоштахои у низ ба зевари табъ ороста нагардидаанд ва ин кори пажухишгаронро душвортар месозад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азимободй, Хусайнкулихон. Наштари ишк /Хусайнкулихон Азимободй// Бо тасхех ва мукаддимаи Асгари Чонфидо. -Душанбе: Дониш, 1983. -С. 783-1179.
2. Ануша, Х,асан. Донишномаи адаби форсй дар Шибхи ^ора. (Х,индустон, Покистон, Банглодеш). -Ч. 4. / Хдсан Ануша -Техрон, 1380 х. -С. 923-1749.
3. ^удратуллохи, Гупомуй, Мухаммад. Натоич-ул-афкор. -Бамбей: Чопхонаи Султонй, 1336х. -800 с.
4. Маонй, Ахмад Гулчин. Таърихи тазкирахои форсй. -4,2. -Техрон: Ахуро, 1363х.
5. Мунзавй, Ахмад. Фехриствораи китобхои форсй/ Ахмад Мунзавй. Ч. 2. -Техрон: Маркази доиратулмаорифи бузурги исломй, 1382х. -1566 с.
6. Мунзавй, Ахмад. Фехриствораи китобхои форсй/ Ахмад Мунзавй. Ч. 3. -Техрон: Маркази доиратулмаорифи бузурги исломй, 1382х. -С. 1567-2571.
7. Мунзавй, Ахмад. Фехриствораи китобхои форсй/ Ахмад Мунзавй. Ч. 7. -Техрон: Маркази доиратулмаорифи бузурги исломй, 1382х. -812 с.
8. Накавй, Алиризо. Тазкиранависии форсй дар Х,инду Покистон/ Алиризо Накавй. -Техрон, 1964. -873 с.
9. Сиддикхасан, Мухаммад. Шамъи анчуман/Мухаммад Сиддикхасан.-Бахупол: матбааи Шохичахонй, 1296х. -586 с.
10.Шафик, Наройин Лачхмй. Шоми гарибон.- Хайдаробод, 1977.-378 с.
REFERENCES:
1. Azimobodi, Huseynqulikhon. Knives of love / Huseynqulikhon Azimobodi // Introduction of Asgari Jonfido. Dushanbe: 1983.- p. 783-1179.
2. Anusha, Hasan. The Avenues of Persian Literature in Peninsula Continent. (India, Pokiston, Banglodesh)/ Hasan Anusha. - V. 4.- Tehron, 1380 h.- P.923-1749.
3. Qudratulloh Gupomui, Muhammad. Thought Results.-Bumbey: House publication Sultoni, 1336h. - 800 p.
4. Maoni, Ahmad Gulchin. The History of Persian Antology. - V.2. Tehron: Ahuro, 1363h.
5. Munzavi, Ahmad. Catalogue of Persian Books./ Ahmad Munzavi. - V.2. - Tehron: The Centre of Great Islamic Encyclopedia, 1382h.-1566 p.
6. Munzavi, Ahmad. Catalogue of Persian Books / Ahmad Munzavi. - V.2. - Tehron: The Centre of Great Islamic Encyclopedia, 1382h.-1567- 2571 P.
7. Munzavi, Ahmad. Catalogue of Persian Books./ Ahmad Munzavi. - V.2. - Tehron: The Centre of Great Islamic Encyclopedia, 1382h.- 812 p.
8. Naqavi, Alirizo. Persian Antology in India and Pakistan / A.Naqavi. - Tehron, 1964.-873p.
9. Siddiqhasan, Muhammad. The Forum's Light./ Muhammad Siddiqhasan. - Bahupol: Shohijahoni Publication, 1296h, - 586 p.
10. Shafiq, Narayan Lachhmi. Night of Strangers / N.Shafiq.-Haydarobod, 1977.-378p.
Зиндагй ва осори Наройин Лачхмй Шафик
Вожа^ои калиди: Адабиёти форсу тоцик, адабиёти форсизабони урду,тазкира, Лащмй Наройин Шафиц
Хадаф аз мацола дар бобати уаёт ва осори шоир, нависанда, тазкиранигор ва таърихнигори бузурги адабиёти тоцик Наройин Лануми Шафицравшани андохтан аст, ки дар адабиётшиносии тоцик маълумоте дода нашудааст. Эцодиёти адабии Наройин Лануми Шафиц инкишоф ва ташаккули фаруанг ва адаби форсизабони Хиндро дар асруои XVII-XVIII инъикос мекунад. Муаллиф дар асоси манбащои илми ва тауцицоти макони таваллуди нависандаро дар Аврангобод ишора намуда, алоцаи уро бо салтанати Низомшоуиён таъкид менамояд. Иннунин, дусти доштани шоирро бо яке аз шоирони уамасри худ Озоди Балгироми зикр менамояд. Мероси гаронбауои Шафиц кутуби илми ва адаби, тазкирауоро, ки уам бо забони урду ва уам бо забони форси таълиф шудаанд, дар бар мегиранд.
Жизнь и творчество Нараяна Лачхма Шафика
Ключевые слова: персоязинная литература Индии, Ланхми Нараян Шафик, антология
Статья посвящена жизни и литературному творнеству известного поэта, писателя, составителя антологии и историка Нараяна Ланхми Шафика, которые не были исследованы в таджикском литературавидении. Творнество Ланхми Нараяна Шафика открывает нам развитие персидской литературы и культуры в Индии XVII-XVIII веков. На основе наунных работ и надежных истонников автор описывает место рождения писателя в Аврангабаде и его отношения работы с королевством Низамшахи и известным поэтом и писателем его времени Озодом Балгирами. Творнеское наследие Шафика вклюнает историнеские наунные книги, теоретинеские и антологии, которые были написаны на урду и на персидском языках.
The Life and Creative Work of Narayan Lachhmi Shafiq
Key words: Persian Literature of India, Lachhmi Narayan Shafiq, antology The goal of research paper is to introduce the life and literary works of a famous poet, writer, anthologist and historic Narayan Lachhmi Shafiq, which haven't been done any analysis in Tajik literature. The creative work of Lachhmi Narayan Shafiq opens us the development of Persian literature and culture in India of XVII-XVIII centures. On the basis of scientific works and reliable sources the author describes writer's birthplace in Avrangobod and relationships with Nizomshohiyan's court and well-known poet and writer of his time Ozod Balgiromi. Shafiq's creative work includes historical scientific books, theoretical literary books and anthologies which were written in Urdu and in Persian languages.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шамсиддинова Назира Ра^имовна, сармуаллимаи кафедраи забони англисии факултаи забощои шарц, унвонцуи кафедраи забон ва адабиёти форсу тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров (Цумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Шамсиддинова Назира Рахимовна, старший преподаватель кафедры английского языка факултета востонных языков, соискатель кафедры персидско - таджикского языка и литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республикиа Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected] Information about the author:
Shamsiddinova Nazira Rakhimovna, Senior Lecturer of English chair of Oriental Languages Department, researcher of chairPersian and Tajik literature of Khujand State University named after B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
