CC BY
75
А бдура^монова Диловар Гуфронцоновна,
аспиранти ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров
МУРУРЕ БАР АШЪОРИ БОЗМОНДА АЗ ДЕВОНИ ФОРСЙ-ТОЧИКИИ БОХАРЗЙ
Абулхасани Бохарзй (ваф.468х./1076м.) дар таърихи адабиёти арабизабони форсу точик хдмчун адиб, мунаккид ва шоири «зуллисонайн»-и карни панчуми хичрй маъруф аст, ки таваччух ба осори бокимонда аз у хакикати ин амрро ба субут мерасонад. Мурур ба вазъияти адабиёт дар рузгори Бохарзй бозгуи он аст, ки аксарияти адибони даврони у дар Хуросону Мовароуннахр дар таълифи назму наср ба ду забон- форсиву арабй дасти тамом доштанд. Бохарзй низ майорату истеъдоди фитрии худро дар сурудани ашъор ба ин ду забон ба таври комил зохир намуда, дар баробари ин бо таълифи тазкираи маъруфи «Думят-ул-каср ва усрату ахл-ил-аср» дар таърихи адабиёти арабизабони асри XI маком ва манзалати шоистаро касб кардааст.
Яке аз фазилатхои Абулхасани Бохарзй нисбат ба бисёр шоирони замонаш ин аст, ки вай на танхо дар шеър дасти к;авй дошт, балки ба сифати як адибу донишманди аз анвои илмхо бахраманд ном бароварда буд. Рочеъ ба маъруфияти Абулхасани Бохарзй дар иншои хам осори манзум ва хам мансур дар «Лубоб-ул-албоб»-и Авфй чунин таъкид шудааст: «...Назми у аз низоми айёми чавонй хуштар ва насри у аз таровати ахди шабоб дилкаштар, дар майдони баён - собик ва бар фузалои чахон - фоик» (1,68). Аз ин суханони сохиби тазкира аён аст, ки у на танхо дар назм, балки дар наср низ хунари воло доштани Бохарзиро ишора намуда, ашъорашро аз рузхои нотакрори чавонй хуштар ва насрашро аз латофату айёми зебои чавонй дилкаштар хисобидааст. Илова бар ин, Бохарзй осори хешро дар ду забон офаридааст ва дар ин чода анъанахои адибону шоирони зуллисонайни асри чахоруми хичрй - дахуми мелодиро пайравй намудааст. Ба дузабонагии у дар як катор сарчашмахои адабй ва тахкикоти илмй ишорахо рафтааст. Аз чумла, Авфй чунин фармудааст: «Дар хар ду калам дар олам алам гашта ва ба хар ду забон аз фузалои замон касаби сабак даррабуда...» (1, 68).
Мухаккики эронй, сохиби китоби «Таърихи адабиёт дар Эрон» Забехуллох Сафо низ макоми шоистаи Бохарзиро дар эчоди асархо ба хар ду забон - форсй ва арабй таъкид карда, навиштааст: «ал-Бохарзй, Абулкосим Алй ибни ал-Хасан ибни Абитаййиб аз шоирон ва нависандагони бузурги порсигуй ва тозигуйи Эрон дар карни панчум аст» (9,1037).
Аз навиштахои худи Бохарзй метавон мукаррар намуд, ки ба чуз у адибони дигари зуллисонайн аз кабили Абулфатх ал-Хотамй, Ахмад ибни ал-Хусайн, Абунаср ал-Ч,амилй, Абунаср ал-Баксоргй, Махдй ал-Хавофй,
Абдулчаббор ал-Ч,амхй ва дигарон анъанаи зуллисониятро дар асри мазкур идома бахшидаанд (3, 1626).
Дар аксари сарчашмахо ва таъриххои муосири адабиёти форсй-точикй аз Абулхасани Бохарзй бо ибораи «донандаи забони форсй» ё ин ки «бо забонхои арабй ва ачамй харф мезанад» ёд кардаанд. Зуллисоният ва дар забони арабй ва форсй забардаст будани Абулхасанро ба чуз аз сарчашмахо худи таълифоти у, аз чумла тазкираи маъруфи «Думят-ул-каср ва усрату ахл-ил-аср» ва осори манзуми вай, яъне девонхои ашъори арабй ва форсии у, собит менамоянд. Абулхасани Бохарзй хамчунин муаллифи мачмуае бо номи «Тарабнома» буд, ки он рубоиёти форсии Бохарзиро фарогир будааст (6,135;4,192). Мутаассифона, девони форсии Бохарзй аз миён рафта ва танхо чанд шеър аз он имруз дар даст аст. Аз “Тарабнома” низ теъдоде рубой бокй мондаасту бас, ки дар ин хусус поёнтар сухан хохад рафт.
Девони арабии вай, ки дар тазкирахо бештар бо номи «ал- Ахсан фи шеъри Алй ибни ал-Хасан» зикр шудааст, то даврони мо омада расидааст ва теъдоди абёти он аз хазор байт изофа мебошад. Ин девон бо эхтимоми Мухаммад ал-Тунчй дар Бенгозй соли 1973 ба чоп расидааст (2). Баррасии ашъори арабии Бохарзй хорич аз хавсалаи ин макола буда, инчо сухан аз ашъори бозмондаи девони форсии у меравад.
Дар маъхазхои адабиву таърихй дар мавриди девони форсии Бохарзй маълумоти мушаххас зикр наёфта, балки танхо ба таври умум сохиби чунин як девон будани у ба кайд омадааст. Масалан, Ризокулихони Хидоят дар кисми дуввуми чилди аввали китоби хеш «Мачмаъ-ул-фусахо» кайд кардааст, ки «...уро девони арабй ва форсй будааст...» (10,1262). Маълумот дар бораи сохиби девони форсй будани Бохарзй дар “Донишномаи чахони ислом” низ зикр шудааст (6,135). Хамзамон аз девони форсии Абулхасан дар чилди аввали китоби “Донишномаи забон ва адаби форсй”, ки бо сарпарастии Исмоили Саодат ба нашр расидааст, низ ёдоварй шудааст (5,668).
Лозим ба таъкид аст, ки дар китоби «Таърихи назм ва наср дар Эрон ва дар забони форсй» дар мавриди адабиёти карни панчуми хичрй - ёздахуми мелодй хеле маълумоти судманд чой дорад. Муаллифи ин китоб дар харду забон, яъне хам ба забони форсй ва хам ба забони арабй мохир будани Бохарзиро хеле ситоиш ва дар ду забон девон доштани уро кайд намуда, дар бораи девони форсии шоир навиштааст: «...вале аз девони форсии у ... чуз як касида ва чанд китъа чизе ба даст нест» (7,53).
Муаллифони сарчашмахо теъдоди гуногуни ашъори форсии Бохарзиро сабт кардаанд. Масалан, Мухаммад Авфй дар тазкирааш «Лубоб-ул-албоб» дар баробари ашъори арабии Бохарзй, аз эчодиёти форсиаш низ намунахоро зикр кардааст. Чунон ки каблан ишора шуд, Авфй хини дар Бухоро, дар китобхонаи «Сари пул» буданаш, девони форсии Бохарзиро мутолиа карда, он чй ки дар хотираш мондааст, дар китоби хеш кайд кардааст. Ин ашъори кайдшуда дар баробари 7 рубой аз “Тарабнома” хамчунин газали зеринро, ки аз 5 байт иборат аст, дар бар гирифтааст:
Чун ту, ёро, гузида ёр ки дид ?
Хамбари руи ту нигор ки дид ?
Мушк бар барги тозаи гул ки шунид?
Мох бар сарви цуйбор ки дид?
Садафе xурдак аз ацици Яман Сар ба сар дурри шохвор ки дид ?
В-уфтода нагун бар оташи тез Зангии сусту бецарор ки дид?
Наргисе ночашида харгиз xамр,
Рузу шаб монда дар xумор ки дид? (1,68)
Дар «Лyбоб-yл-албоб» хамчyнин дyбайтии зерини Бохарзй сабт шyдааст: Холи мошураи ту дидам, санамо,
Бизадам аз тарабу шоди сад наъра бар у.
Зан (н) чунон бурдам, к-аз голияи сунбули xеш Бичаконид сари зулфи ту як цатра бар у. (1,68)
Авфй дар тазкираи худ поёни рузгори Бохарзиро ба тасвир кашида, зимни он як байтеро ба кайд овардааст, чунончи: “...ва миёни у бо пайванди волии Абхоз, ки номи он Мох 6уд, бадви пайвандй афтод. Байт:
Ишц омаду кард xона xолй,
Бардошта теги лоуболи.
Ва он пайванд банди рохи офияти у шуд ва окибат сар дар кори дил кард ва теги он золим ба хуни у рангин шуд” (1,67).
Ин байтро Авфй чун шохиди холи Бохарзй дар поёни умраш овардааст, вале моли Бохарзй буданашро таъкид накардааст. Айни хамин кисса ва хамин байтро Амин Ахмади Pозй низ дар “Х,афт иклим”-и хеш ба накл аз Авфй зикр кардааст (8,680), вале у низ ба моли Бохарзй будани байти мазкур ишора накардааст. Бо вучуди ин, мухаккикони муосир, аз чумла Махмуди Мудаббирй байти мазкурро зимни осори бозмондаи Бохарзй зикр кардаанд (11,556). Х,ар ойина, далели котее барои моли Бохарзй донистан ё надонистани байти мазкур дар даст нест. Бино бар ин, интисоби байти мазкур ба Бохарзй алхол машкук бокй мемонад.
Амин Ахмади Pозй дар тазкираи худ «Х,афт иклим» дар бораи осори форсии Бохарзй сухан ронда, дар баробари зикри чанде аз рубоиёти форсии «Тарабнома», хамон газали панчбайтаро, ки онро Авфй дар «Лубоб-ул-албоб» накл кардааст, ба истиснои байти чахоруми он (яъне «В- уфтода нагун бар оташи тез/ Зангии сусту бекарор кй дид?») сабт кардааст (8,681). Х,амчунон ки каблан ишора рафт, Амин Ахмади Pозй байтеро, ки интисоби онро ба Бохарзй машкук донистем, низ накл кардааст.
Муаллифи китоби «Мачмаъ-ул-фусахо» Pизокyлихони Х,идоят дар китоби хеш, зимни шархи хол ва осори Абулхасани Бохарзй хафт рубоиро аз «Тарабнома»-и у, ки каблан онхоро Авфй низ дар «Лубоб-ул-албоб» зикр карда буд, овардааст. Х,амзамон Pизокyлихони Х,идоят як касидаи мадхияи зерини Бохарзиро, ки аз 18 байт иборат аст, бидуни зикри маъхаз овардааст, ки матлаъу мактаи он чунин аст:
%ар он гах, ки чун ман наёям, наxонй,
Чунон бошад эдун, к-оям, бирони.
Зи xулци xуши ту хаме буй дорад
Сахаргах насими гули бустони. (10, 1262-1263)
Дар “Фарханги Чдхонгирй” як байт аз ин касида бо иловаи байти дигар дар шакли зерин омадааст, ки бо ин теъдоди абёти касидаи мазкур ба 19 адад мерасад:
На чашмам чарогах кунад руи соци,
На гушам бидуздад хадиси нихони.
Зи мутриб суруд орзу хам наxохам,
Нагуям: фалони ту ё бохмони? (12, 220)
Лозим ба ёдоварист, ки касидаи мазкури Бохарзй танхо дар тазкира ва фархангхои мутааххир ба кайд омада, дар манобеи кадима ишорае ба он ба назар намерасад. Вале чун санади котее нест, ки моли Бохарзй будани касидаро инкор кунад, махсули калами махз хамин шоир будани он набояд боиси эчоди шубхае гардад.
Мухаккики осори Абулхасани Бохарзй, пажухишгари араб Мухаммад ал-Тунчй девони арабии уро аз хар чихат омухта, дар баробари ин дар мавриди осори форсии вай низ харф задааст. У рубоиёти Бохарзиро аз «Тарабнома» накл карда, инчунин аз ашъори форсии вай хамон газали панчбайтаро, ки Авфй зикр карда буд, овардааст (2, 217-218).
Ягона китобе, ки дар он хамаи абёти бокимонда, аз осори форсии Бохарзй сабт гаштааст, ин мачмуаи «Шархи ахвол ва ашъори шоирони бедевон дар карнхои III, IV , V-уми хичрии камарй» махсуб мегардад (11, 555-557). Дар ин китоб дар мачмуъ 50 байт шеъри Бохарзй, аз чумла 12 рубой (аз як рубой ду мисраи он афтидааст) аз «Тарабнома», хамон газали панчбайта, касидаи мадхияи нуздахбайта ва як дубайтиву як байти муфрад, ки дар бораи онхо каблан сухан рафт, зикр шудааст. Аз ин бармеояд, ки аз мачмуаи рубоиёти Бохарзй, ки бо номи “Тарабнома” маъруф буд, хамагй 11 рубоии комил ва як рубоии нокис, яъне 23 байт то замони мо расидааст. Аз девони ашъори форсии Бохарзй бошад, имруз танхо як газал (5 байт), як касида (19 байт), як дубайтй ва як байти муфрад, яъне хамагй 27 байт дар даст аст. Бо назардошти машкук будани интисоби як байти муфрад ба Бохарзй теъдоди ашъори бозмондаро аз девони шоир метавон 26 байт таъйин кард.
Албатта, теъдоди бисёр ками ашъоре, ки аз девони форсии Бохарзй бокй мондааст, имкон намедихад, ки чанбахои мухталифи шеъру шоирии у ба тафсили лозим мавриди баррасй карор гиранд. Дар мачмуъ, эчодиёти форсии Абулхасани Бохарзй дар нимаи аввали асри XI, дар он замоне ташаккул ёфтааст, ки услуби содданависии хуросонй маком дошта ва чун анъана аз давраи асосгузори ин сабк-устод Pyдакй давом мекард. Осори форсии Абулхасани Бохарзй дар замина ва равияи хамин услуб эчод шуда ва ба хаёти мукаррарй ва мардуми соддаписанд нихоят наздик карор гирифта буд. Тааммул бар ашъори бозмондаи шоир далолат бар он дорад, ки у хамчун шоири хунарманд ва борвар аз падидахои шеъри арабй дар сурудани шеър бо забони ачдодии хеш низ муваффак будааст.
Пайнавишт:
1. Авфи, Мухаммад. Лубоб-ул-албоб, ц. 1. Ба саъй ва эхтимоми Э. Браун. - Лайден, 1901-1903.
2. ал-Боxарзй, Али ибни ал-Хасан. {айотуху ва шеъруху ва дивонуху/Тащщ Му[аммад ал-Тунцй - Байрут: Дор Содир, 1994.
3. Боxарзй, Али ибн ал-Хасан ибн Али ибн Абитаййиб. Думйат-ул-цаср ва усрату ахл-ил аср, ц. 3. -Байрут: Дор Ч,айл,1414/1993.
4. Дехxудо, Алиакбар. Лугатномаи Дехxудо, ц. 9. - Техрон: Сирус, 1377.
5. Донишномаи забон ва адаби форси, ц.1./Ба сарпарастии Исмоили Саодат. -
Техрон: Фархангистони забон ва адаби форси, 1384.
6. Донишномаи цахони ислом, ц.1. - Техрон, 1375.
7. Нафиси, Саид. Таъриxи назм ва наср дар Эрон ва дар забони форси, ц. 1. - Техрон, 1363.
8. Рози, Амин Ахмад. Хафт ицлим, ц. 2. - Техрон: Суруш, 1378.
9. Сафо, Забехуллох. Таъриxи адабиёт дар Эрон, ц.2. - Техрон: Фирдавс, 1369.
10. Хидоят, Ризоцулшон. Мацмаъ-ул-фусахо, ц.1,ц.2./Ба кушиши Мазохир Мусаффо. - Техрон: Амири Кабир, 1386.
11. Шархи ахвол ва ашъори шоирони бедевон дар царщои III-IV-V хицрии цамари. Тасхехи Махмуди Мудаббири. - Техрон: Понус, 1370.
12. Шерози, Мирцамолуддин Хусайн ибни Фаxруддин Инцу. Фарханги Цахонгири. Зерофтаи дуктур Рахими Афифи. Дар 2 цилд. - Машхад, 1351/1972.
Абдурахманова Диловар Гуфронджановна,
аспирант ХГУ им. акад. Б. Гафурова
О сохранившихся стихах персидско-таджикского дивана Бохарзи
Ключевые слова: Aбулxасан Боxарзи, арабоязычная поэзия, двуязычие, персидско-таджикский, рубаи, «Тарабнома».
В статье предпринята попытка определить соxранившиеся стuxu персидско-таджикского дивана двуязычного поэта и известного антологиста XI века Aбулxасана Боxарзи. Изучение средневековье тазкире свидетельствует о том, что из персидско-таджикского дивана поэта соxранилось всего 27 бейтов, из которые атрибуция одного бейта вызывает сомнения. Боxарзи был также автором сборника nерсидско-таджикскиxрубаи под названием “Тарабнома”, из которые до нашиx дней соxранились 11 полные и одно неполное рубаи, т.е. всего 23 бейта.
D.G. Abdurakhmanova
On the Issue of the Extant Poems From Bokharzis Tajik-Persian Divan
Key words: Abulkhasan Bokharzi, poetry written in Arabic, bilingualism, Persian-Tajik quatrain (rubai), “Tarabnoma”
The author makes an endeavour to determine the extant poems from the Persian-Tajik divan belonging to the bilingual poet and well-khown anthologist of the Xl-th century Abulkhasan Bokharzi. The studies of the mediaeval tezkire bring to the light only 27 extant beyts from the poet's divan and even an attribution of one beyt causes doubts. Bokharzi was also the author of the collection of Persian-Tajik rubais titled “Tarabnoma” out of which only 23 beyts are available, 22 comlete ones and 1 incomplete.
