CC BY
298
Ф. Насриддинов
АШЪОРИ ФОРСЙ ДАР ТАФОСИРИ КУ^АН ВА МАКОМИ ОН БАР ТАКМИЛИ ТАЗКИРАВУ ДАВОВИНИ ШУАРО
Вожатой калидй: тафосири купаны К,уръон, усул^ои истифодаи и;итъа.\ои шеърй дар тафсирх,о, робитсш адабй, тасх,ех,и давовияи шуаро
Корбурди шеър дар тафосир бар аслу аркони фанни тафсир-нависй пайванд мегирад. Аз ин чост, ки Заркашй, Суютй ва устодони дигаре аз ин дониш шеърро чун манбаи мухими тафсирнависй ёд кардаанд (12, 2, 565-566). Зеро микдоре аз каломи араб, махсусан, вожаву таъбирхои мустаъмал дар ахди нузули оёт чуз аз шеъри он давра ба даст намеояд. Ба муфассир лозим аст, ки барои дастёбй бар маънии дакики матлаб ба ин навъ ашъор ручуъ намояд. Худ нигохе бар тафосири мумтози арабй аз кдбили «Ч^омеъ-ул-баён»-и Ибни Чдрири Табарй, «Мухаррар-ул-вачиз»-и Ибни Атияи Андалусй, «Кашшоф»-и Замахшарй, «ал-Ч,омеъ»-и Куртубй ва«Рух-ул-маонй»-и Олусии Багдодй санади кавие бар мак,оми шеър дар тафосир мебошад, ки дар хдр яке аз инвд хазорон байти арабй маври-ди истинщод карор гирифтааст. Корбурди ашъори арабй дар тафосири форсии асрхои X-XII низ хеле барчаста инъикос ёфта, ки баррасии онхо майдони фарохтареро металабад.
Масъалаи таърихи вуруди шеъри форсй бар тафосир ва чойгохи он дар ин гурухи мероси мактуб ба асри XI бозмегардад. Ин нукта бо тахаввули сабки насри форсй алокаи танготанг дорад. Мусал-лам аст, ки тамассул бар шеър дар насри байнобайн, ки зинаи нахустин бар татаввури насри форсй махсуб мегардад, ба вукуъ пайвастааст. Бар ахли тахкик равшан аст, ки дар ин замина аз орифону суханварони асри XI макоми Абусакид Абулхайр ва Абдуллохи Ансорй хеле назаррас мебошад.
Мавзуе, ки дар баррасиаш карор дорем, аз чанд пахлу кобили
тахкик. аст. Аз ин ру. масъаларо ба тарики чудогона бо зикри мушаххастарин нукот дар мабхасхои алохида баррасй менамоем.
I. Мархалахои рахёбии шеъри форси дар тафосир. Таърих ва заминахои вуруди шеъри форси дар тафосир бештар дар се мархала ба назар меоянд.
Мархалаи аввал. Дар тафосири кухан бештар аз иимаи дувуми асри XI ин хусусият инъикос ёфтааст. Дар чанд тафосири муътабари ин давра чун «Тарчумаи «Тафсири Табарй», «Тафсири Кур ьони пок», «Тафсири Кембрич», «Бахше аз тафсире кухан» ва иддае дигар, ки то ин давра ба калам омадаанд, хатто як байти форсй истифода наёфтааст. Бо чунбише, ки дар охирхои нимаи аввали асри XI ва огози нимаи дувуми он дар сабки наср падид омад, насри форсй кадаме фаротар гузошт. Яке аз хусусиятхои намоёни ин чунбиш, ки дар сабки насрй ба вучуд омад, дар тамассул ва истишход бар ашъори форсй инъикос ёфтааст. Аз байни тафосири кухани мавчуд «Тафсире бар ушре аз Кур ьони мачид»* нахустин тафсирест, ки дар он шеъри форсй мавриди корбурд карор гирифтааст. Тафсири мазкур такрибан дар миёнаи асри XI ба калам омадааст. Дар ин тафсир танхо дар як маврид се байти форсй ба ин сурат истифода ёфтааст:
«Андар ин маънй байте чанд ба тозй гуфта омадааст, ки маънии он ин порей аст:
Е динфуруш аз паи дунё ба душманон,
Хаццо, ки суд менакунй цуз маг ар зиён.
Монанд (ci)и чарогй, с^зандахештан,
Аз сузиши ту нафъ расида ба дигарон.
Огах, шавй, ки ме чй кунй ту ба хештан,
Он гах,, ки cap зи гур барорй ту он цах,он» (14, 325).
Андакии тамассул бар шеър аз хусусияти барчастаи насри ин мархала хисоб меёбад. Ин вижагй бо осори мансури дигар низ голибан тавофук дорад. Масалан, мебинем, ки дар «Табакот-ул-суфия»-и Абдуллохи Ансорй бо он хама бузургй танхо ба як байти форсй истишход шудааст. Мусаххехи тафсири мазкур устод Ч,алол Матинй дар мавриди байт навишта: «... се байти форсй овардааст, ки маълум нест аз худи уст ё дигаре» (103,16). Бо тафаххус равшан гардид, ки ин абёт дар «ас-Ситтин-ул-чомеъ лилатоифи-л-басотин»-и Ахмад ибни Мухаммад ибни Зайди Туей, ки аз донишмандони асри XII буда, таълифи мазкури худро дар киссаи
Юсуф (а) ба калам овардааст, дида мешавад. Ашъори манкул, ки сохтораш ибтидой ва зохидона аст, ба шоири орифе аз асри X Абубакри Бузчонй алокаманд мебошад (5, 17-18).
Мархалаи дувум. Аз поёни асри XI рахёбии шеъри форси дар тафосир андаке тахаввул мепазирад. Зеро мебинем, ки дар «Точ-ут-тарочим»-и Шохфури Исфароинй ба он хама густурдагй ягон байти форсй истифода иаёфтааст. Аммо дар тафосире, ки дар поёни ин аср ба калам омадаанд, то чое касрати истишход ба шеъри форсй дида мешавад. Дар ин замина «Тафсири Сурободй» намоёнтарин намуна мебошад. Муфассир дар чандин маврид аз ашъори форсй бахра чуста, ки поёнтар зикр меёбанд.
Мархалаи сеюм. Дар тафосире, ки таълифи онхо аз огози асри XII ба баъд сурат гирифтааст, корбурди шеъри форсй равнак шрифта, насри онхоро фасохату дилнишиниихоса бахшидааст. Дар ин замина, макоми тафсирхои «Кашф-ул-асрор»-и Майбудй, «Латоиф-ул-ирфон»-и Дарвочакй, «Равз-ул-чинон»-и Абулфутухи Розй ва «Басоири Яминй»-и Мухаммади Нишопурй хеле пурарзиш мебошад. Дар ин тафосир бештар аз 1300 байти форсй истифода гардидаанд. Аз байни ин тафосир «Кашф-ул-асрор»-и Майбудй аз арзиши бештар бархурдор буда, аксари абёти истишходии ин давра ба он нисбат дорад. Хусусияти мазкур бештар ба бахши таъвилии тафсир алока-манд аст. Муфассир дар аксари ин гуна бахшхои тафсири худ аз шеъри форсй бахра чустааст. Гохе дар ин бахшхо истифода аз шеър ба даххо байт мерасад. Масалан, нахустин намуна аз ин бахш, ки дар 13 сафха ба калам омадааст, аз 21 байт ва як мисраи форсй истифода сурат гирифтааст.
Лозим ба тазаккур аст, ки хамчунин ба майдон омадани ду тарчумаи тафсирии мавзун дар ин давра низ хаки кат и ин нуктаро таъйид менамояд. Оханги шеърй ва порахои вазндори ин ду таълиф худ нуфузи инхусусиятро дартафосири асрхоиХП бори дигар собит месозад.
II. Шеваи истифодаи шеър ва фавоиди адабии он.
Нигохе бар матни тафосир равшан месозад, ки бахрабардорй аз шеъри форсй бештар дар самти таъйиди назар ва таквияту равнак-бахшй бар мазмун сурат гирифтааст. Ахли тафосир дар ин гуна мавридхо ашъореро, ки бо мавзуи баррасиёбанда мувофик аст, зикр намудаанд. Гур^хе аз ашъори суханварони асрхои X-XII ба хамин васила дар дили тафосир рох ёфта, то имруз махфуз мондаанд.
Аксари абёти форсии истифодашуда, ба хамин манзур дар тафосир корбурд ёфтаанд. Ин чо чун намуна шавох,идсро накд менамоем:
«... навмед набош, ки хамин чарх як-ду гардиши дигар бигардаду боз паймонаи ту пур кунад ва руи ту ба боло нихад. Хсшегардад айём х,оле ба х,оле, Худояст, к-уро набошад заволе» (10, 377). «Гуфтанд: «Тааддй макунй дар аклу шурб аз манфиат ба мазар-рат. Яъне, то ба хадди худ бошад нофеъ бувад, чун аз хадди худ бигзарад, мазаррат орад ва агар хама доруи судкунанда бошад. Чунонки шоири порей гуфт:
Ки позаур зах,р аст чун афзун шавад, Аз андозаи хеш берун шавад» (18, 8, 175). Добили зикр аст, ки кдеме аз ин навъ истишходот дар лобалои ашъори арабие, ки чун мояи рангинии калом ва пуртаъсир сохтани он корбурд шудаанд, карор дода шудаааст.
Чунин мавридхо аз ахамияти бештари адабй бархурдор буда, метавонанд дар тахкими равобити адабии арабу форс ва баррасии мазомини муштараки ин ду адабиёт чун сарчашмаи пурбор хидмат намоянд. Зеро тахкикоте, ки то хол дар ин замина ба анчом раси-даанд, ба такмил ниёз дошта, метавон абёти фаровонеро аз дили тафосир бар онхо илова намуд.
Чун муште аз хирвор намунахоеро иктибос меоварем: «Ва ахли ишорат гуфтаанд: Чун Марямро гуфтанд: «Ва хуззй илайки бичизъи-н-нахлати (Яъне: Эй (Марям): Танаи дарахти хурморо ба суи худ битакон (6,19, 25). Гуфт: Бор Худоё, пеш аз ин, ки тандуруст будаму ранчур набудам, рузии ман мерасонидй бе он ки маро саъйе боист кардан, акнун мефармой, ки дарахт бичунбон, то хурмо биюфтад. Гуфт: Бале, он вакт мучаррад будй, дилат бакуллй ба Ман буд, акнун гушаи дилат ба Исо мутааллик аст, чун баъзе аз дил дар фарзанд бастй, Mo рузии ту ба гушаи дарахт бозбастем, саъй кун, то ба ту расад. Ва шоир ин маънй хуш гуфт: Таваккал ъала-р-ра.умони фй купли уоцатин Ва лам татруканна-л-цидда фй шиддати-т-талаб, А лам тара анналло.уа цола лимарямин Ва ууззй бицизъи-н-нахли тассоцати-р-рутаб, Ва лав шоа ан тацниях;у мин гайри уаззатин Цанапщу валокин куллу шайин лах,у сабаб, Ва ин маънй низ ба порей касе гуфт:
Бархезу фишон дарахти хурмо,
То шод шавй расй ба борти.
К-он Марям то дарахт нсшфшонд,
Хурмо нафитод дар канораш» (18, 13, 70-71).
«Агар касе ба сабабе дар шак бошад, он айб бад-у музоф гардад. Ва май яку зо фамин муррин мариз, Яцид мурран бцх,и-л-моа-з-зулоло.
Хар киро бошад дах,ан талх аз малол, Талх ёбад лаззати оби зулол» (10, 26-25).
«Расул, алайхиссалом. гуфт: Дар чахон аз у батар набошад, бо ту ба руйе ва бо душманат ба руйе... Когазвор дуруй буданду каламвор дузабон... Пас чазои у он бувад, ки бо у муомила хам аз навъи шакли у кунанд дар дунёву охират. Дар дунё кдламвор бо TeFaui табох кунанд ва дар охират чу когаз руяш снёх кунанд: Ман кона ка-т-тирси зоващайни мин сафсщин Ва золисонайни фимо цола мин калами, Фасаввидан вацх;ах;у ка-т-тирси мух,тасибан Вазриб ъаловатауу би-с-сайфи ка-л-цалами».
Дар дунболи ин шеъри арабй чунин шеъри расой форсиро, ки комилан хаммаъност, накл менамояд:
«Хар кй чун когазу цалам бошад,
Дузабону дуруй гох,и су хан.
Хамчу когаз сиёх; кун руяш,
Чу цалам гардансии ба тег бизан» (18, 3, 153).
III. Чойгохи тафосир дар такмили тазкирахои шеърй.
Макоми тафосири кухани форсй дар такмили тазкирахое, ки аз шоирон ва сурудахои эшон маълумот медиханд, хеле назаррас мебо-шад. Ин нукта аз хама бештар дар симои сохибони тафсир омухта-нист. Иддае аз муфассирони асри XI-XII худ шоирони сохибдевон ва ё дорой ашъори баландпоя будаанд. Аммо тазкирахои форсй чуз дар мавриди як шахе аз эшон маълумот надодаанд.
Ин чо ба тартиби таърихй чандеро муаррифй менамоем:
1. Шохфури Исфароинй. Ин донишманд, ки муаллифи тафсири «Точ-yi -тарочим»* аст, ба адабу шеър инояте доштааст. Агар дар тафсираш байте форсй ба назар намерасад, чои шигифтй нест. Зеро сабки таълифие, ки гузидагуй ва тафсир ба шеваи миёна аст, мачоле намегузорад, ки ба ашъори форсй тамассул сурат гираду барраей тафеили бештар пайдо намояд. Корбурди ашъори арабй дар ин
тафсир низ назари мазкурро таъйид месозад. Зеро аз 51 байти арабй, ки дар тафсири у ба назари мо расид, аксар зимни вокеоти таърихй ва дар батни достон омада, ки опх,о аз сарчашмахои дигар ба тарик,и иктибос pax, ёфтаанд.
Сарчашмахои арабй аз хунари шоирии у сухан намудаанд. Довудй ба iiaici аз Абдулгофири Форси чанд байтеро аз забони у iiaici фармуда, ки намунаи зерин аз чумлаи orrxoci : Лайса-л-цаводу уува-л-базулу бимоли.уи, Инна-л-цавода уува-л-му.уащиру ли-н-надо. Мин гайри шукрин ябтагщи бицуди^и Калло ва ло маннун лизока ва ло азо (Яъне: Сахиву чавонмард на онест, ки бахшандаи молаш бошад. Балки сахй онест, ки ночизгирандаи бахшиш(и молии худ) буда, дар баробари карами хеш сипосеро чашм намедорад ва низ бо он миннату озореро дар cap намепарварад - Ф.Н.) (26,1,213).
Ин донишманд, ки чунин шеъри баланди арабй гуфтааст, хатман дар сурудани шеъри форси низ дасти тавоно доштааст. Аммо то хол дар хеч сарчашмаи адабй аз у ёде нашуда ва тазкирахо низ хама хомушанд.
2. Абубакр Атики Нишопурй. Тавоноии ин донишманд дар фанни бадеъ ва суханварй аз тафсираш, ки ба номи «Тафсири Сурободй»* машхур аст, комилан пайдост. Хднгоме ки у худ кабл аз шеър дакик аз ин хунари хеш харф мезанад, дигар чойи бахсе бокй намемонад.
Чунонки дар тафсири порае аз ояти чахоруми сураи Х,адид навишта: «Суммаставо ъала-л-ъарши:... Ва ман, ки мусаннифи ин тафсирам Бубакри Суриёнй тафсири ин оят ба назм гуфтаам: «Размену ъала-л-аршиставо» Куръон аст, Ицрор dejç, ицрор бад-он имон аст. Тафсир макун, ки илми он пинуон аст, Таъвил мацу, киро.уи беро.уон аст. Тспибе.у макун, ки кори нодонон аст, Бархону бидон, ки х;ар чй У гуфт, он аст. Мафзойу mcikojç аз он чй дар Куръон аст» (2, 4, 2529). Чои дигар бо сарохат бар исми худ чунин фармуда: «Аз ин чо гуфтаанд: Куллу сомитин нотик» (Яъне: Х,ар хомуше (ба ёди У ) гуёст - Ф.Н.). Чунонки Атик гуяд: Бар сунъи Илох; беадад бурбон аст, Дар барги гуле уазор дур (р) пинуон аст.
Руз арчи дарозу равшану тобой аст,
Онро, ки надида, рузу шаб яке он аст» (2, 1, 265).
HyôyFH у дар сурудани шеър сабаб гардида, ки пас аз чанд дахаи бошумор рубоии мазкур дар махофили ахли он рузгор pax ёфта, мавриди истифодаи мумтозтарин тафсирнависи форсизабон Абулфазли Майбудй карор бигирад (7, 8, 543).
Имкон дорад, он ду байти дигаре, ки болотар иктибос гардиданд, низ сурудаи худи Сурободй бошад. Сарчашмахо аз шоирии ин муфассир ва намунахои шеъри у маълумотеро арза надоштаанд. Вакте ки истифодаи Майбудй аз у равшан аст, дур нест, ки аз байни бештар аз 1200 байти мустафоди форсй дар тафсираш абёте чанд бар у мутааллик бошанд.
3. Имом Насафй*. Таълифи осоре чун «ал-Ишъор би-л-мухтори мина-л-ашъор» дар бист мучаллад, «Кайд-ул-авобид». «Манзумат-ул-хилофиёт» ва «ал-Муътакад» - манзумае дар хилоф, низ ба назм кашидани «Ч,оме ь-yc-cai и р» - Мухаммад Хдсани Шайбонй ва чанд таълифи дигар, ки хама ба назманд, дар исботи абкарияти f дар хунари шоирй бурхонест котеъ.
Аз ин чост, ки Суютй оварда: «... уро шеъри некуст» (13, 88). Самъонй фармуда: «... уро шеъри некуву дилнишин буд бар тарикаи фукахову хукамо» (4, 2, 6).
Ёкути Хдмавй дар «Муъчам-ул-удабо»-и хеш уро дар сафи адибу суханварон ёд намудааст. Он чо аз китоби «ал-Кднд фй зикри уламои Самарканд»-и у иктибосе оварда, ки шомили намунае аз шеъри у мебошад. Хулосаи он иктибос ба форсй чунин аст: «Myco ибни Абдуллохи Агмотй (нисбат ба минтакае аз Андалус - Ф.Н.) дар он хол, ки чавон ва фозилиаш кайхо пайдо буд, пеши мо омад. Назди мо рузхое бокй монду чизхои зиёде аз май китобат кард. Барои у китобе чамъ намуда, онро «Учолат-ун-нахшабй лизайфихи-л-магрибй» (Китоби зуднавишти Нахшабй бар мехмони магрибии худ) ном ниходам. Ва дар он фармудам: Лсщад талаа-ш-шешеу мин горбило Ъало хофицепцо ва авсоппщо Фсщулно: ал-К,иёмату цад сщбалат Ва цад цоа аввалу ашроппщо
(Яъне: Хуршед аз фурушудангохи худ бар тамоми дурахши-дангохаш битобид. (Бо дидани он, бидуни диранге) гуфтем: Киёмаг дигар руй овард ва нахустин нишонааш бирасид - Ф.Н.) (15,6,50).
Cr- ™ " ----- ^ _
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ jr 25 ~
Аз хама болотар тафсири мавзуни у, ки кулли Курьонро фаро гирифтаву то имруз сармашки даххо тарчумаи мусаччау манзуми Курьон ба забони форсй карор гирифтааст, санади муткане дар мавриди нубуги у бар шеъри форсист. Аз ин ру. маърифати у хамчун суханвар ва шоири тавонои форсигу хатмист.
4. Мухаммад ибни Махмуди Нишопурй. Ин донишманд, ки тафсири «Басоири Яминй»*- ро дар камоли фасохати забонй ба калам овардааст, аз суханварони сохибдевон мебошад.
Муаллифи «Лубоб-ул-албоб» аз у дар сафи шоирон ном бурда, рубоии зеринро чун намуна овардааст: Гар об дюçii, них,ол худ коштай, B-ар паст кунй, бино худ афроштай. Май банда х;амонам, ки ту пиндоштай, Аз даст маяфганам, чу бардоштай» (1,1, 282).
Авфй ба маъруфияти рубоии мазкури дар он рузгор тасрех фар-мудааст ( 1,1,281 ). Ин нукта аз тафсири «Кашф-ул-асрор», ки муаллифи он бо муфассири мавриди назар хамрузгор аст, боз бештар маълум мешавад. Зеро Майбудй дар таъвили ирфонии ояти 22-уми сураи Аъроф рубоии мазкурро айнан ба хамин сурат овардааст (7, 3, 589).
Манзумаи «Сахифат-ул-икбол»-и у, ки сарчашмахо аз он хабар додаанд, аз санадхои кавй бар шоирии уст. Муаллифи «Кашф-уз-зунун» аз манзумаи форсй будани ин таълифи у хабар додааст (17, 2, 349). Авфй аз ин асари у ин гуна ёд намуда: « Сахифат-ул-икбол», ки дар муоризаи тег ва калам аст, сохта ва пардохтаи уст» ( 1,1,281 ). Ч.Сторй аз манзумаи «Тир ва калам»-и у ёд намуда, ки, зохиран, номи дигаре аз ин таълифи муфассир аст (11,1,314).
Имкон дорад, баъзе аз он ашъор, ки аз тафсири у болотар иктибос гардиданд, ба худи у тааллук дошта бошад.
Алхол танхо бахши андаке аз тафсири у пайдост. Агар кисмати бозмонда низ ба даст биёяд, итминон дорем, ки аз намунахои гуногуни шеъри у ошной ба даст омада, макоми тафсирхоро дар такмили тазкираи шоирон муаккадтар хохад кард.
Ин чахор муфассир ашхосеанд, ки шоирии эшон комилан собит аст.
Аммо шоирии муаллифи матне бо номи «Пуле миёни шеъри хичой ва арузии форсй»* ва низ муаллифи «Кашф-ул-асрор»*-ро наметавон комилан инкор намуд. Он хама тавон дар насри мавзун ва офаридани матнхои охангину сохибвазн аз чунин хунари онон хабар медихад.
Хдмин гуна нисбати ин назар дар мисоли орифони суханваре чун Абубакри Бузчонй, Юсуфи Арузй ва нафароне дигар имконпазир аст.
Лозим ба тазаккур аст, ки дар батни тафосир садхо абёти форсии муаллифаш мачхул ба назар мерасад. Имкон дорад, ки бо мукобалаву тафаххус ва таваччух бар мундарича, вазну кофия ва сабки онхо гуяндагонаш пайдо гардида, макоми тафосир дар такмили давовини шуаро бештар чехра боз намояд.
IV. Тафосири кухан ва тасхехи девони шоирон.
Хдводиси рузгор, махсусан, вахшигарихои мугулону турктозихо гурухи зиёде аз мероси хаттии адабиёту фарханги моро ба нобудй кашидааст. Танхо шумори андаке аз ин газанд эмин монда, ки тафосири кухани форсй бахши мухиме аз онхоро фаро мегиранд. Аз ин сабаб, дар хилоли матолиби тафосири кухан абёте махфуз монда, ки наметавон онхоро аз манобеи дигар ба даст овард.
Аз суи дигар, ба сабаби хамзамонй ва такоруби даврони таълиф дар тафосири асри XI-XII абёти фаровоне аз суханварони ин фосилаи таърихй ба сурати асл ё наздик ба асл, ки камтар мавриди дастхуши котибону носихон карор гирифтааст, махфуз мондаанд.
Чунин хусусиятхо макоми тафосири форсии асрхои XI-XII-po дар тасхеху такмили девонхо ба хубй намоён месозад. Дар тафосири ин давра аз ашъори Рудакй. Унсурй, Абдулвосеъ Чдбалй, Фирдавсй, Саноии Разнавй ва чанде дигар борхо бахрабарй сурат гирифтааст. Хдмчунин ашъори фаровоне ба сабки хуросонй, ки ба шеъри Рудакй ва хамасронаш шабохати комил дорад, бисёранд.
Аз он чо, ки баррасии хар яке аз онхо тахкике густурда ва майдони фарохтарро такозо дорад, ин чо танхо дар мисоли ашъори Рудакй ба тахкик мепардозем.
Аз таърихи таълифи мухимтарин тафосир равшан аст, ки онхо такрибан сад сол пештар аз хучуми хонумонсузи мугулхо навишта шудаанд. Дар чанде аз онхо намунахои шеъри Рудакй ба сурати дурусту чолибтар ва наву ноомухта ба назар меояд.
Дар мавриде мебинем, ки Абулфутухи Розй дар «Равз-ул-Чинон»*-и худ пораи маъруфе аз шеъри Рудакиро ба сурати то хол омухтанашуда накл намудааст.Чунонки оварда: «Расул, алайхис-салом, гуфт:... Дар он кас манигаред, ки болои шумо бошад, дар он нигаред, ки фуруди шумо бошад, ки он авлотар бувад, ки неъмати Худой бар худ хакир надорй. Ва ин маънй шоири порей
дар байте чанд гуфтааст ва наку гуфтааст. Шеър: Замона панде озод (а) вор дод маро, Замонаро чу наку бингарй, х;сша панд аст. Забон бубанд маро гуфту чашми дил бикшой, Киро забон на ба банд аст, пой бо банд аст. Бад-он касе, ки фузун аз ту, орзу чй кунй, Бад-он нигар, ки ба х,оли ту орзу манд аст» (18,13,198-199).
Чунонки Сайд Нафисй дар «Фехристи сарчашмахои ашъори Рудакй» оварда, тазкирахое чун «Лубоб-ул-албоб», «Оташкада», «Х,афт иклим», «Х,абиб-ус-сияр», «Арафот-ул-ошик,ин» ва чанде дигар, хамчунин даххо осори таърихй, адабй ва тахкикй. ки дар мачмуъ мухимтарин манобеи ашъори Рудакй ва рудакишиносй махсуб мегарданд, шеъри мазкурро хама ба сурати зерин овардаанд: Замона панде озодвор дод маро, Замона чун нигарй, сарбасар х;ама панд аст. Ба рузи неки касон, гуфт, то ту гам нахурй, Басо касо, ки ба рузи ту орзуманд аст. Замона гуфт маро: «Хашми хеш дар нигох;», Киро забон на ба банд аст, пой дар банд аст»(%, 167-170,186).
Бо тааммуле равшан хохад буд, ки таълифи тамоми манобеи ёд-шуда дертар аз «Равз-ул-чинон»-и Абулфутухи Розй сурат бастааст. Аз ин ру. тафсири «Равз-ул-чинон» дар маърифати шеъри мазкури Рудакй аз хама сарчашмаи кухантар махсуб мегардад. Намунаи ин шеър дар «Равз-ул-чинон» илова бар ин ки аз кидмати таърихй бархурдор аст, ба сурате омада, ки дар хеч сарчашмае то хол ба назар нарасидааст. Тафсири мазкур дар мавриди ин шеъри устод манбаи мунхасир ба фард буда, дар симои худ чойгохи тафосири кухани форсиро дар такмили девони Рудакй ошкор месозад.
Лозим ба таъкид аст, ки дар тахкикй ин мавзуъ аз байни тафосири кухан макоми «Кашф-ул-асрор»-и Майбудй аз хама болотар аст. Чои шакку тардид нест, ки Абулфазли Майбудй дар хангоми таълифи тафсири худ девони Рудакй ва бисёре аз шоирони асрхои Х-ХП-ро дар ихтиёри хеш доштаву аз онхо истифода ба амал овардааст. Аз нигохи асолат ва кадимй будан тафсири Абулфазли Майбудй дорой ахамияти хоса мебошад.
Муаллифи тафсир дар хангоми баёну таъвили сурахои Оли Имрон (ояти 16), Fouihh (ояти тасмият), Зухо (оёти 1-3), Баййина (ояти 2), Фотир (ояти 24) ва чанде дигар аз ашъори Рудакй исти-
— 28 -Ç НОМАИ донишгох _}
фода кардааст. Маъмулан, Абулфазли Майбудй бо насри диловезу латиф, ки назираш дар адабиёти форсу точик камёб аст, матлабро баён намуда, дар фароварди он аз ашъори Рудакй барои боз хам чозибае дигар хосил кардани суханони хеш кумак мечуяд. Чунончи, дар таъвили ояти дуюм аз сураи «Баййина» навиштааст: «Бузарри Рифорй фарёд хамекард, ки:-Боди Цуи Мулиён ояд %аме, Буи ёри меурубон ояд %аме» (7, 573-574). Бояд дар ин чо кайд намоем, ки кадимтарин сарчашмаи ин шеъри машхури Рудакй хамин китоби «Кашф-ул-асрор» аст. Албатта, шеъри болой дар китобхои дигар, аз кабили «Чахор макола»-и Низомии Арузии Самаркандй, «Мирсод-ул-ибод»-и Начмиддини Розй, «Таърихи Вассоф»-и Фазлуллохи Шерозй, «Таърихи гузида»-и Хдмдуллох Муставфии Кдзвинй. «Бахористон»-и Чомй, «Миръот-ул-хаёл»-и Шерхони Лудахй, «Оташкада»-и Озар ва чандин китоби дигар низ сабт шудааст. Аммо нусхаи сабткардаи Абулфазли Майбудй аз бисёр чихат бар сарчашмахои дигар афзалият дорад. Аввал, он ки Майбудй нисбат ба муаллифони хамаи китобхои зикр-шуда ба замони зиндагии Рудакй наздик буд. Чунонки дар боло зикр кардем, дар он ахц девони Рудакй аз байн нарафта ва миёни ахли илму адаб нусхаи асли он истифода мешуд. Ин фазилати дуюми муаллифи «Кашф-ул-асрор» мебошад, ки асли девонро истифода кардааст. Сеюм он аст, ки дар ахци Майбудй тагйир ёфтани матни шеър, иваз шудани калимахои чудогона, афзудани байтхои илхокй аз эхтимол дур буд. Дигар аз сарчашмахои кадимаи ин шеъри Рудакй китоби «Номахои Айнулкузот» - мачмуаи муросилоти Айнулкузоти Хдмадонй, орифи машхури асри XII мебошад, ки дар он низ айнан хамон варианти китоби «Кашф-ул-асрор» сабт ёфтааст. Шояд бо назардошти хамин сарчашмахои муътабар бошад, ки адабиётшино-сони точик Расул Х,одизода ва Ансор Афсахов ( 16,29), донишманди гурчй Чамшед Гиунашвили (3,3), мухаккикони эронй Чдхонгири Мансур (9,134) ва Мухаммадамини Риёхй (9,134) байти Рудакиро ба шакли:
Боди Цуи Мулиён ояд %аме, Буи ёри меурубон ояд уаме - навиштаанд. Х,оло дар байни дустдорони ашъори Рудакй байти болой дар шакли: Буи Цуи Мулиён ояд %аме, Еди ёри мех;рубон ояд %аме -
шухрат дорад. Бигзор чунин бошад, зеро бо гузашти солхову асрхо микдорс аз байтной машхур ба тагйирот дучор мешаванд, ки ин як ходисаи мукаррарии лугавй ва завкист, аммо донистани асли нусхахои муътабар ва кадима аз ахамият холй нахохад буд.
Чунонки тазаккур ёфт, дар ин тафсир боз дар чахор мавриди дигар аз ашъори дилчаспи Рудакй истифода шудааст. Ин байтхо аз шеъри машхури «Х,ар бод, ки аз суи Бухоро ба ман ояд» мебошанд. Дар тафсири ояти 16-уми сураи Оли Имрон байти зерин сабт шудааст:
«Бо х;ар кй сухан гуям, агар хох,аму гар не, 3-аввалсуханам номи ту андар дах;ан ояд» (7, 2, 55). Хдмчунин дар тафсири бисёр хам дилчаспи ояти 1 -3-уми сураи Зухо (7, 10. 530-531) байти:
Хар шаб нигаронам ба Яман, то ту барой, Зеро ки Сух;айливу Сух,айл аз Яман ояд -барои таквияти матлаб истифода гардидааст.
Абулфазли Майбудй бо сабки зебову шевои худ дар таъвили ояти тасмият - «Бисмиллохи-р-Рахмони-р-Рахим»-и сураи Fouihh бори чахорум ашъори Рудакйро чунин иктибос кардааст:
«Туъма созем чони хеш он бозеро, ки парвоз кунад дар фазой талаби ту, фидо кунем дили хеш он муфлисеро, ки ох кунад аз дарди ноёфти ту, нисор кунем дидаи хеш он мунтазиреро, ки бувад дар орзуи дидори ту:
Хар шаб нигаронам ба Яман, то ту барой, Зеро ки Сух;айливу Сууайл аз Яман ояд. Кушам, ки бипушам, санамо, номи ту аз хсшц, То номи ту кам дар давани анцуман ояд» (7, 10, 473). Чунонки мушохида мешавад, байти дар таъвили сураи Зухо иктибосшуда дар ин маврид низ ба кор рафтааст, аммо бо илова шудани боз як байти дигар аз шеъри дилпазири Рудакй.
Дар сураи Фотир ду байти Рудакй бо микдоре фаркият аз нусхахои маъмули имруза истифода шудааст. Дар ин маврид Абулфазли Майбудй чунин оварда:
«Эй Мухаммад, дил дар Бучахл чй бандй, у на аз он асл аст, ки тинати вай накши нигини ту пазирад. Дил дар Салмон банд, ки пеш аз он ки ту кадам дар майдони беъсат ниходй, чандин сол гирди олам саргардон дар талаби ту мегашту нишони ту мечуст, ва лисонулхоли якулу (ва забони хол мегуфт):
Гирифт хох,ам зулфайни анбаринатро, Зи мушк нсщш кунам, барги ёсуминатро. Ба теги х;индй, дасти маро чудо накунанд, Агар бигирам як рах;, сари остинатро» (7, 8, 181).
Метавон хадс зад, ки муаллифи «Кашф-ул-асрор» ашъори дигари Рудакиро низ мавриди истифода карор додааст. Зеро ашъори рудакивор дар матни тафсир хеле зиёд мебошанд. Тахкику баррасии онхо фурсати мусоиди дигар мехохад.
Баррасихои андомгирифта ба ин натида мерасонад, ки тахкики тафосири асрхои Х1-Х11 дар мавзуи матрахшуда дар чандин мехвархо хеле арзишманд мебошад:
а) Маърифати тахаввули насри форсй ва макоми тафосир дар он;
б) чойгохи тафосир дар рушди осори насрии махлут ба назм, ки «Гулистон»-иШайхСаъдй, «Ни1 ористон»-и Чувайнй. «Бахористон»-и Абдурахмони Ч,омй ва таълифоти Кошифй баъдан ба ин сабк иншо шудаанд;
в) макоми тафосир дар тасхеху такмили девони шоирон;
г) огохй аз шоирони тоза ва ношинохтамондаи адаби форсй, ки тафосири куханро чун манобеи пурарзиш барои такмили тазкирахои шеърй муаррифй менамояд;
г) тахкику тавсиаи робитаи адабии адабиёти арабу форс;
д) тасхеху такмили кисме аз девонхо, ки ба шоирони асрхои Х-Х1 ва огози асри XII тааллук дорад.
Тавзехот:
*сах. 19. Ин тафсир кисмате бозмонда аз тафсире кухан буда, замони таълиф ва шахсияти нигорандааш номаълум мебошад. Аз забони китоб равшан аст, ки рузгори таълифи он ба замоне, ки хануз забони гуфтугуй аз забони навишторй чудо нашуда буд, пайванд мехурад. Равшан аст, ки ин хусусият то нимаи авали асри XI мусаллат буд. Дар бахши бозмондаи тафсир андаке камтар аз се чузъи К,уръон тафсир ёфтааст.
*сах. 22. Тафсири мазкур таълифи Абулмузаффар Шохпур ибни Тохири Исфароинй буда, дар байни солхои 451-471 Х-/Ю59-1078 м. навишта шудааст. Тафсир бар мабнои мухимтарин унсурхои илми тафсирнигорй ба калам омадааст. Муфассир нахустин гомхоро дар тахаввули тарчумаи форсии К,уръон бардошта, ин донишро аз шеваи тахтуллафзй фаротар бурдааст.
*сах.23. Муаллифи тафсир Абубакр Атик ибни Мухаммад Хиравии Сурободй (ваф.494 х./ПОО м.) аст. Дар мукаддима аз суи муаллиф
унвони «Тафсир-ут-тафосир» бар ин тафсирномаи форсй баргузида шудааст. Тафсири мазкур савумин тафсирномаи форсии кухан аз нигохи таърихи китобат ва чомеият мебошад.
*сах.24. Манзур Абухафс Начмиддин Умар ибни Мухаммади Насафй (468-538 вд./1075-1143 м.) мебошад. У аз донишмандони бузурги ханафиёни Мовароуннахр буда, бештар аз сад китобу рисола таълиф намудааст. Тафсири форсии у, ки бо номи «Тафсири Насафй» маъруф аст, аз мумтозтарин тарчумахои мавзуни Куръони мачид мебошад.
*сах. 25. Тафсири «Басоири Яминй» ба калами Мухаммад ибни Махмуди Нишопурй тааллук дошта, дар худуди 555 х./1160 м. навишта шудааст. Ба сабаби бахшида шудан ба Яминудцавла Бахромшохи Базнавй тафсир «Басоири Яминй» ном гирифтааст. Муфассир ба шеваи мутавассит ба тафсири оёт пардохта, бо канорагирй аз итолаи калом ва густурдани майдони бахсхои печидаи тахассусй бо такя бар оёту аходис, шавохиди шеърй, акволи пешвоёни тафсир, гуфтори орифону устодони номвари хуросонй ва накди киссаву ривоёти дилчасп бар тавзехи матолиб пардохтааст.
*сах.25. Ин унвонест бар тарчумаи пайдоомадаи кухане аз Куръони мачид, ки шомили ду чузъ аз матни мукадцас мебошад. Му-саххех бо такя бар охангнокй ва корбурди вожахои кухану нодир чунин номро бар ин матн баргузидааст. Мусаххех бо далоили зиёд кушидааст, то замони ин матнро дар асрхои огозии ислом ба исбот бирасонад. Аммо кароини мухталифи забонй ва вежагихои имлоии тарчума замони таълифи онро дар огози XI нишон медихад. Тарчума аз нигохи забон, шеваи наср ва вожахои ноб аз манобеи арзишманди адабй мебошад.
*сах.25. «Кашф-ул-асрор»-и Абулфазли Майбудй аз мумтозтарин тафосири кухани Куръони мачид буда, муаллиф дар соли 520 Х-/1126 м. ба тахрири он шуруъ намудааст. Майбудй «Кашф-ул-асрор»-и худро бар мабнои тафсири мухтасари Хоча Абдуллохи Ансорй ба калам овардааст. Дар ин китоб оёти К,уръон дар се бахш тарчумаву тафсир ёфтаанд. Дар бахши аввал порае аз оёт интихоб гардида, танхо тарчума пазируфтаанд. Ин бахш аз нигохи лугавй хеле пурмоя буда, нафистарин калимаву таркибхои ноби форсиро дар дили хеш гунчонидааст. Дар бахши дуюм пораи дар бахши аввал тарчума гардида, бар асоси кавоиди илми тафсирнигорй - асбоби нузул, тахлили лугавиву решашиносии алфоз, ахком, носиху мансух, мухкаму муташобех, касас ва гайра тафсир меёбад. Дар бахши саюм хамин гурухи оёт аз нигохи ахли ирфон бар машраби суфиён таъвил мепазирад.
*сах. 26. Номи пурраи тафсир «Равз-ул-чинон ва равх-ул-чанон» буда, бештар бо исми «Тафсири Абулфутухи Розй» шухрат пайдо
намудааст. Тафсир ба калами Ч,амолуддин Абулфутух Х,усайн ибни Алй ибни Мух,аммад ибни Ахмад ибни Х,усайн Адмади Хузой, ки аз донишмандони номвари асри XII аст, тааллук дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Авфй, Мухаммад. Лубоб-ул-албоб / Мухаммад Авфй; ба кушиши Мухаммади Аббосй. - Техрон: Мумтоз, 1361, иборат аз ду чилд.
2. Атики Нишопурй, Абубакр. Тафсири Сурободй / Абубакр Атики Нишопурй; тасхехи Саидии Серчонй. - Техрон: Фарханги нашри нав, 1381, иборат аз панч чилд.
3. Гиунашвили, Ч,. Як байти устод Рудакй / Ч,. Гиунашвили // Садои Шарк. -Душанбе, 1983. № 9.
4. Довудй. Табакот-ул-муфассирин / Довудй. - Копира: Дору Вахба, 1994, иборат аз ду чилд.
5. Имодй, Сайид Мухаммад. Кухантарин нусхаи мутарчами К,уръон. Оинаи Мерос (замимаи 19) / Сайид Мухаммад Имодй. - Техрон: Нашри мероси мактуб, 1389. - 88 с.
6. ал-К,уръон-ул-карим. Мусхаф-ул-мадина ал-мунаввара, 1421. - 606 с.
7. Майбудй, Абулфазл. Кашф-ул-асрор / Абулфазли Майбудй; тасхехи Алиасгари Хикмат. - Техрон: Амири Кабир, 1376, иборат аз дах чилд.
8. Насридцин, Абдулманнон. Рудакй (нусхашиносй ва накду баррасии ашъори бозмонда) / А. Насридцин. - Хучанд: Рахим Чалил, 2000. - 396 с.
9. Насриддинов, Абдулманнон. Рудакй - устоди суханварони ачам/ А. Насриддинов Ф. Насриддинов. - Хучанд: Ношир, 2008. - 208 с.
10. Нишопурй Мухаммад ибни Махмуд. Басоири Яминй / Мухаммад ибни Махмуди Нишопурй; тасхехи А. Равокй. -Техрон: Бунёди фарханги Эрон, 1358.
11. Стори, Ч. А. Персидская литература: библиографический обзор / Ч. А. Стори; перевел с английского, переработал и дополнил Ю.Э. Брегель: ч. 1-Ш. - Москва: Наука, 1972. - 1884 с.
12.Суютй, Чалолуддин Абдуррахмон. ал-Иткон фй улуми-л-куръон / Чалолудцин Суютй Абдуррахмон; [Тарчумаи форсй ба калами Сайид Махдй Хоирии Казвинй]. - Техрон: Амири Кабир, 1384. - ч. -■
13. Суютй, Чалолуддин. Табакот-ул-муфассирин / Ч- А. Суютй. -Копира: Мактабату Вахба, 1976,- 188 с.
14. Тафсире бар ушре аз Куръони мачид / Тасхехи Чалол Матинй. -Техрон: Бунёди фарханги Эрон, 135,2т '
15. Хамавй, Екут. Муъчам-ул-удабо / Е. Хамавй. - Бейрут: Муассиса ал-маориф, 1999, иборат аз шаш чилд.
16. Х,одизода, Расул ва Ансор Афсахов. Х,азор мисраи Рудакй. -Душанбе. 1984. - 191 с.
17. Х,очй Халифа. Кашф-уз-зунун/ХочйХалифа. - Бейрут: Дор-ул-кутуб ал-илмийя, 2008, иборат аз се чилд.
18. Ч,омеъ-ут-тафосир: Мавсуъатун куръонийя (бахши «Равз-ул-чинон»- и Абулфутухи Розй) [манбаи электронй]. - Техрон: Ширкати Hyp, 1390. - (DVD).
Персидская поэзия в древних тафсирах и её значение в совершенствовании тезкире и диванов поэтов
Ф.Насриддинов
Ключевые слова: древние тафсиры Корана, способы цитирования стихотворных отрывков в тафсирах, «Кашф-ул-асрор», литературные связи, корректирование диванов поэтов
Статья посвящена анализу способов использования стихотворных цитат в древних комментариях и выявлению значения комментариев в совершенствовании и дополнении тезкире и диванов поэтов. Автор на основе изучения многочисленных комментариев Корана осуществляет периодизацию проникновения персидских стихов в тафсиры Х-Х11 вв. Подчеркивается значение тафсиров в сохранении творческого наследия поэтов эпохи Саманидов, Газневидов и Сельджукидов.
Persian Poetry in Ancient Tafsirs and its Importance in Perfection of Poets' Tezkires and Divans
F. Nasriddinov
Key words: ancient tafsirs of the Koran, ways of citing poeticalfragments in tafsirs, "Kashf-ul-Asror", literary ties, corrections of poets' divans
The article dwells on the way of the usage of versified citations in ancient commentaries and elicit at ion of the latter s' significance in the perfection and addenda of poets' tezkires and divans. Proceeding from numerous commentaries to the Koran, the author establishes a periodization concerned with penetration of Persian poems into the tafsirs of the X-th - ХП-th centuries. The author lays an emphasis on the importance of tafsirs in the preservation of the creative legacy of the poets who lived in the epochs of Samanides, Gaznevids, Seldjukides.
