CC BY
40
Ф. Насриддинов
СУРОБОДЙ ВА «ТАФСИР-УТ-ТАФОСИР»- И У
Вожатой калидй: Тафсири К,уръон, тарцимаи К,уръон, Абубакр Атщ ибн Му^аммад Сурободй, «Тафсир-ут-тафосир» чун сарчашмаи ада бй
Аз Сурободй бо вучуди бузургии мацом ва ар^мандии тафсираш танх,о цисме аз сарчашмах,о хеле мухтасар сухан намуда, ки метавон бар мабнои маълумоти онх,о андаке аз шахсияти муфассирро бозшинохт. Дар «Кашф-уз-зунун» (12, 1, 452; 460), « X а д и й ят-у л - < ) р и ф и и >> (5,1, 583), «Таърихи гузида» (ниг. 10, 2) ва чанд сарчашмаи дигар куния ва ному насаби у Абубакр Ат1щ ибни Мух,аммад сабт шудааст. Дар манобеъ то 40e дар мавриди куния ва ному насаби у мувофицат дида мешавад. Аммо дар масъалаи нисбати муфассир сарчашмах,о забти ягона надоранд. Хубайши Тифлисй, Х,амдуллох,и Муставфй, Х04Й Халифа, Исмоилиошшои Багдодй ва манобеи муосир х,ама Сурободй навиштаанд. Дар «Китоб-ус-сиёц»- и Абдулгофири Форсй ба шакли «Сурбонй», «Мифтох,-ун-на^от»- и Шайх Ах,мади Ч,ом «Суроёнй» (ниг. 8, 13), дар «Таърихи 1>айх,ак,п» «Сурвонй» (ниг. 10, 2) ва дар баъзе нусхаи хаттии тафсир «Суриёнй» к,яйл шудаанд. Ба ни сабаб, дар мавриди нисбати муфассир назари муттафик, дар даст надорем. Дар «М^ъ^ам-ул-булдон»- и H кути Х,амавй ва манобеи дигар шах,ру царяеро бо номи Суробод наметавон ба даст овард. Самъонй гумон намуда, ки Суриён аз дсх,ях,ои Нишоиур бошад (1, 3, 358). Муаллифи «Муъ^ам-ул-булдон» аз Абусаъд, ки х,я\шп Самъонй аст, айнан матлаби мазкурро нацл менамояд (4, 3, 279). Ях,ё Мах,давй менависад: «Эхдимол меравад, ки тадовули хатми асомии нуког ба лафзи «обод» боиси табдили «Суриён» ё «Суробон» ба
«Суробод» шуда бошад. Ба хусус, ки «Суробонй» ва «Суро-боз(д)й» дар китобат ба якдигар иаздикаид. Аммо ин низ мухдамил х,ясг, ки номаъруф будани номи «Суробод» барои баъзе аз котибони баъд му^иб шуда бошад, ки Абубакри Лппфо ба мах,алле, ки барои эшон маъруф буда, яъие «Суриён» ё «Суробои» иисбат дода бошанд» (8, 15). Ба х,ар х,ол, масъалаи нисбати муфассир то '(ос бах,сангез аст.
Дар мавриди мадрои х,аёти у он чй метавон ёд намуд, ин аст, ки муфассир дар Нишопур ва Х,ирот зиндагй намудааст. Зикри махсуси Нишопур ва Х,ирот дар матни тафсир, ки борх,о ба назар мерасад, санади мутцине дар ин маврид мебошад. Чунонки навишта: «...на раво мебошад, ки номае расад аз подшох,ба ахди Нишобур ва эшон маънии тугрои он бинадонанд...» (2, 1, 260), «...чунонки гуянд фалон амир аст дар Х,ирот ва Найсобур...» (2, 1, 636), «... барои он ки К,урыш дар китоб навишта бувад, водиб наёяд, то дар он до мавдуд бувад. Чунонки касе х,азор дин ори нишобурй бар каф бинависад, водиб наёяд то х,азор динори нишоиурй бар кафи вай бувад» (ниг. 8, 15). Хамчупип нисбати муфассир ба «х,иравй», ки дар манобеъ омада, низ муайиди ин назар аст. Дар «Таърихи гузида» чунин омада: «ас-Сурободй Абубакр Атив; ибни Мух,аммад ал-Х,иравй» (ниг. 8, 4), муаллифи «Кашф-уз-зунун» низ ин нисбатро зикр намуда (12, 1, 452), дар мавриде дигар аз тафсири у ба сурати «Тафсири Х,иравй» (12, 1, 460) ёд кардааст. Дар « X а д и й ят- у л - < ) р и ф и и >> низ омада: «Атик; ибни Мух,аммад ас-Сурободй, Абубакр ал-Х,иравй» (5, 1, 583). Санади мух,ками дигар маълумоти «Кигоб-ус-сиёц» аст, ки дар он чунин омада: «Л гик; ибни Мух,аммад ас-Сурбонй Абубакр, шайху тоифати Абиабдиллох, фй асрих,и бинайсобур» (ниг. 8,13). Низ дар «Таърихи 1>айх,ак,» дар мавриди К,осим ибни Х,асан ибни Алй омада: «Алй иадараш сокини Нишобур буд ва аз фухули шогирдони устод Абубакр Атик; ибни Сурвонй буд, сох,иби тафсир» (ниг. 8, 2).
Аз ин санадх,о равшан мегардад, ки муфассир шояд зодаи ин сарзаминх,о набошад, аммо муддатх,о дар ин ду шах,р, махсусан, Нишопур малому 1(ойгох,и волои илмй доштааст. Аз маълумоти «Китоб-yc-cnërç», ки цаблан иак,л ёфт, маълум шуд, ки у дар рузгори хеш иешвоии мактаби Абуабдуллох,ро бар у\(а дошт. Ин Абуабдуллох, кунияи Мух,аммад ибни Карроми Сидистонй,
шайхи фирман карромия дониста шудааст (8, 13). СуробоДн аз иарх,езгорону му^тах,идон буда, дар ин замина тавсифоте аз у дар сарчашмах,о ба назар мерасад. Абдулгофири Форсй (мут. 527х,./ 1132м.) дар зимни муаррифии у навишта: «саввомун би-н-нах,ори iyiiiiioviyn би-л-лайли, ъобидун, му^тах,идун, фозил» (ниг. 8, 13). Х04Й Халифа дар муаррифии «Тафсири Сурободй» муфассирро бо чунин унвону авсоф сутуда: «Шайху-л-Имом аз-зох,ид» (12, 1, 460). Аз х,ама болотар матолиби тафсири у чех,раи илмй ва ирфониашро та^ассум намуда, ки худ мутолиае аз он ин x,arçnrçai -ро ошкор месозад.
Бо такя бар санадх,ои зикрёбанда метавон гуфт, ки бештари умри муфассир дар нимаи дувуми асри иан^уми х,и1фй гузаш-тааст. Зеро Хамдуллох,и Муставфй уро муосири Алб Арслони Сал^у^й навишта (8, 14), Х04Й Халифа низ бар ин нукта шпора намудааст (12, 1, 452). Алб Арслон писари Чугрибек буда, пас аз фавти амуи худ Тугралбек бо кумаки Низомулмулк соли 455х,./ 1063м. ба тахт иишаста, соли 465х,./1072м. кушта шудааст (9, 5, 169-170). Мух,имтар ин ки аз матни тафсир низ ин назар таъйид меёбад. Дар мавриде хос аз ин сарварон ёд мекунад. Он 40, ки менависад: «Савол: Меиурсад, ки дар х,икмат раво бувад, ки мехдаре ба кехдарони хеш номае фнрнстад ва эшон баъзе аз он бинадонанд? Ч,авоб гуем: На раво мебошад, ки номае расад аз подшох, ба ах,л и Нишобур ва эшон маънии тугрои он бинадонанд ва маънии номи малик дар он тугро бинадонанд, чун Тугралу Чугриву Алб Арслон...» (2, 1, 260).
Дар мавриде дигар аз таърихе ёд мекунад, ки он низ метавонад ин назарро таъйид намояд. Он гуна, ки навишта: «Савол: Чаро гуфт: «сариъ-ул-х,исоб» баъда мо, ки аз он вак/i боз, ки Худой таоло ин сухан гуфт, наздик понсад сол аст ва х,ануз х,исоб набудааст. Агар ин суръат бувад, пас му^чач кадом аст?» (2, 1, 378) Х,амин гуна соли даргузашти муфассир, ки дар идома зикр меёбад, ин нуктаро кувват мебахшад.
Аз ин санадх,о маълум мешавад, ки муфассир бештари зиндагй, махсусан, давраи камолоти илмии хешро дар нимаи дувуми асри XI гузаронидааст.
Аз соли даргузашти муфассир аксари манобеъ хомушан, (. Дар «Х1адийят-ул-орифин» тапх,о навишта шуда, ки- «ал-мутаваффо санати...» (Яъне: даргузашта соли..,-Ф.Н.) (5, 1, 366). Аммо,
чунонки мушох,ида мешавад, х,еч таърихе зикр наёфтааст. Мусах,х,ех,они «Тод-ут-тародим» уро то соли 526х,./1131м. дар к,айди х,яс! ёд кардаанд (6, 1, 12), ки добили цабул намебошад. Иддае ба сабаби санаде надоштан чизе баён накардаанд. Аммо маълумоти « К и т о б - у с - с и ё к;»- и Абдулгофири Форсй аз сари ин ибх,ом иарда бардоштааст. Ин манбаъ шояд сарчашмаи ягонае бошад, ки дар ин маврид санади дак,пк,ро зикр намудааст. Он гуна, ки менависад: «...тувуффия фй сафар саната арбаин ва тисъина ва арбаимиа» (ниг. 8,13). Аз ин санад бармеояд, ки Абубакр Атик; ибни Мух,аммад Сурободй (ё Суриёнй) дар мох,и сафари соли 494х,./ 1100м. даргузаштааст.
Тафсири у дар байни тафосири кух,ани форсй эътибори хоса дорад. «Таърихи гузида», «Кашф-уз-зунун» ва чанд сарчашма сох,иби тафсири форсй будани Атив; ибни Мух,аммадро зикр намудаанд. Аммо дар ин гурух,и сарчашмах,о бештар чун «Тафсири Сурободй», «Тафсири Абубакр», «Тафсири Х,иравй», «Тафсири Суробонй» ва гайра аз ин тафсир ном бурда шудааст.
Назди ах,л и тах,к, и к, мусаллам аст, ки яке аз суннатх,ои дебоча-нигорй зикри унвони китоб дар он буд ва ин хусусият дар гузашта ах,амияти хоса дошт. Аз ин сабаб, барои огох,й аз унвони аслии китобх,ои кух,ан мутолиаи дебочаи онх,о бисёр мух,им мебошад. Дар дебочаи «Тод-ут-тародим», «Кашф-ул-асрор», «Басоири Яминй» ва гайра равшан унвони аслии тафосири ёдшуда сабт ёфтааст. Тафсирх,ои мазкур бо номи аслии худ маъруфанд, аммо тафосире низ вудуд доранд, ки исми аслии онх,о дар аксари х,ол ноошно мондааст. Чун «Тафсири Зох,идй (ё Дарводакй)», «А булфу гух,и Розй» ва чанде дигар. Тафсири Сурободй низ аз х,амин зумра мебошад. Нигох,и омузанда бар дебочаву огози тафсир номи аслии тафсирро ошкор месозад, ки он «Тафсир-ут-тафосир» будааст. Ин ном аз суи худи муаллиф гузида шудааст. Он гуна, ки навишта: «...ва ном них,ода омад ин тафсирро «Тафсир-ут-тафосир» (2, 1, 8).
Забти поёнии яке аз нусхах,ои к,ала\ши тафсир, ки соли 704х,./ 1304м. китобат ёфтааст, низ инро таъйид менамояд. Дар ин нусха, ки шомили рубъи чах,оруми мусх,аф буда, бо номи нусхаи Х,азрати Холид Абуайюб маъруф аст, чунин омада: «Тамма Тафсир-ут-тафосир...ва х,ува мин...ал-устоз ал-Имом Абибакр Атик; Мух,аммад ибни Мансур ас-Сурободй» (8, 9).
Таърихи таълифи тафсир ба поёнтари р^згори муфассир рост меояд. Х04Й Халифа таълифи тафсирро дар р^згори Алб Арслои цайд иамуда (12, 1, 452), ки танх,о аз нигох,и тацриби замонй мувофик; меиамояд. Аммо таълифи тафсир пас аз даргузашти ин малики салдуцй, ки соли 465х,./1072м. рух додааст, сурат гирифтааст. Чаид далоил низ ин назарро таъйид менамоянд. Яке ин ки дар тафсири ояти 199-уми Оли Имрон, чунонки болотар ицтибос оварда шуд, таърихро «наздик ионсад сол аст» (2, 1, 378) кдйд менамояд. Дигар ин ки дар тафсири ояти «Барои мардум (замоин) х,исобашон наздик омадааст- 7, 21: 1) дар яке аз нусхах,о чунин таърих баён ёфта: «Савол: Агар касе гуяд чах,орсаду х,афтоду анд сол аст, то ин сурат вах,й омадааст ва х,ануз к, и с via г наёмадааст, агар он наздик буд, пас дур кадом аст?» (8, 17). Сураи Анбиё дар цисмати огозии нимаи дувуми Куръон кдрор дорад. Барои таснифи тафсире бо ин х,ама диктат, х,агго бар устоди фан х,адди акдл 5-6 сол умр лозим аст. Аз ин 40, метавон тахмин намуд, ки муаллиф дар худуди соли 470х,./1077м. пас аз чанд соли даргузашти Алб Арслон ба таълифи тафсираш шуруъ намудааст. Таърихи наздик ба ионсад сол, ки ба тарной умум бар чах,оряке охири садсола гуфта мешавад, низ ин назар таъйид меёбад. Чун дар зимни таълифи каме бештар аз нисфи К,уръон таърих «чах,орсаду х,афтоду анд» бошад, имкон дорад, ки тафсир тахмин то соли 480х,./1087м. аз даст берун омада бошад. Ба ин мудиб, тафсири мазкур пас аз «Тарчумаи Тафсири Табарй» ва «То^-ут-гаро^и\[»-и Исфароинй сеюмин тафсири таърихдори комилест, ки то х,ол пайдо омадаанд.
Тафсири Сурободй аз эътибори баланде бархурдор будааст. Шайх Ах,мади Ч,ом (Жандаиил), даргузашта соли 536х,./1141м. дар таснифи «Мифтох,-ун-на1(от»-и худ аз «Тафсири Сурободй» бах,ра дус гаас г. Чунонки менависад: «.. .Дар тафсири устод Имом Абубакр Суроёнй рах,матуллох,и ъалайх,и дидам, ки оварда буд...» (ниг. 8, 13).
Дар китоби Хубайши Тифлисй бо номи «Будучи К,уръон», ки соли 558 х,./1162 м. тасниф шудааст, чун сарчашмаи 1ах,к,ик, истифода ёфтани тафсир низ ин назарро таъйид менамояд.
Чунонки навишта: «... хостам, ки дар вудух,и Куръон китобе созам комилу муфид, ки он чи дар китоби Тафсири Саълабиву Тафсири Сурободиву Тафсири Наношу Тафсири Шоиуру
Тафсири Возех, ва дар китоби «Мушкил»-и Кутайбаву китоби «1-'ариб-ул-к;уръои»-и Узайрй дар вучух,и К,урьон баён кардааст, бар тарной ихтисор он чу мл а дар китобам мав^уд бошад» (11, 1).
Афзунии нусхах,ои гуногуни тафсир дар китобхонах,ову марокизи мероси хаттй низ аз малому манзалати тафсир назди ах,ли илм ва изболи чомеа аз он гувох,й медих,ад. Устод Ях,ё Махдавй, ки китоби «К,асаси К,уръони ма^ид баргирифта аз тафсири Абубакр Атици Нишоиурй»-ро бар асоси нусхаи турбати Шайхи Чом гах,ия намудаанд, наздик ба бист нусахи муътабарро муаррифй карда, ки чанде аз цадимтарини оих,о аз ин ь^абиланд:
1) Нусхаи «Девони Х,инд», ки тахди разами 3840 rçapop дошта, дар рабеъ-ул-охири соли 523х,./1129м. навишта шудааст.
2) Нусхаи «Музеи Британия» дар шумораи 11311, ки дар мох,и рамазони соли 535х,./1140м. китобат ёфтааст.
3) Нусхаи Хусайни Чалапй, ки дар 22-уми шаъбони 574х,./ 1178м. китобаташ поён ёфтааст.
4) Нусхаи «Китобхонаи умумии MaFHiico» дар шумораи 168, навишташуда дар зилцаъдаи соли 612х,./1215м.
5) Нусхаи Бодлиён, ки дар сафари соли б84х,./1285м. навишта шудааст (8, 8-9).
Х,амчунин навишта шудани чандин талхис аз тафсир низ гуёи мацоми волои ин китоб дар байни ах,л и маърифат мебошад. Яке аз машх,уртарин талхисх,о «Ишорот-ут-тафсир фй башорот-ит-тазкир» аст, ки дар нусхаи китобхонаи К,ох,ира таърихи китобаташ мух,аррами соли 664х,./1265м. сабт ёфтааст (8, 18).
Матни тафсир бо тах,мидияе адабй ofo3 мегардад. Сипае муаллиф аз муцаддамоти зарурй бар фах,ми тафсир, ки онро чах,ордах,то ёд намудааст, сухан карда, дар чанд сафх,а х,ар яке аз онх,оро шарх, додааст. Он гох, бо номи «Ифтитох,» унвоне гузошта, дар он аз ангезаи навиштани ин тафсир ва ба забоин форей кардани он матолиберо баён доштааст. Он гуна, ки навишта: «Бидонед азизони май, ки мо ин тафсирро аз бахри он ба порей кардем, ки аз мо чунин дархостанд, то иафъи он омтар бувад ...» (2, 1, 7).
Пас аз зикри чанд матлаби дигар бевосита тафсири каломи илох,й шуруъ шудааст. Дар ин тафсир матни каломи илох,й бо усулу кдвоиди устувори илми тафсир ба цалам омадааст. Бо он ки цавоиди тафсир кардани К,уръон умумиятх,ои куллиро дорад,
дар сачп х,ое мадоли бах,су тах^икот ва ба кор бастани хусусиятх,ои инфиродй низ имкониазир аст. Дар «Тафсири Сурободй» низ хусусият х,ое ба назар мерасанд, ки чех,раи тафсири уро дар байни дигар тафосир ранги хоса мебахшад.
Яке аз хусусиятх,ои бардаста ва мутамайизи тафсир баррасй ва тахдили масоили мухталиф дар зери унвонх,ои саволу давоб аст. Албатта, ин хусусият дар «Тод-ут-тародим»-и Исфароинй, «Басоири Яминй»-и Мух,аммад ибни Махмуд и Нишоиурй ва чанд тафсири дигар низ ба назар мерасад, аммо дар онх,о гох,-гох, мушох,ида мегардад. Вале дар «Тафсири Сурободй» ин гуна Г)ях,сх,о чунон зиёданд, ки гуё дар х,ар сафх,ае дида мешавад. I "ох,с дар як сафх,а чанд навбат омада, матни онро пурра ба худ ихтисос медих,анд. Чунин хусусияти тафсир то 40e онро бар китобх,ои илмй ва осори пурбах,си каломй монанд сохтааст. Муфассир худ дар тафсири ояти тасмия аз усули тафсирии хеш сухан карда, дар зимни он аз ин хусусият чунин ёд намудааст: «.. .пандум дар савол ва ишколи он» (2, 1, 11).Ч,илди аввал, ки то поёни сураи Анъом буда, дар худуди чах,оряке аз Куръонро шомил аст, 628 (шашсаду бисту х,ашт) навбат ин гуна мабох,ис матрах, гардидаанд.
Ин навъ бах,сх,о бештар чанд мавзуъро дар мех,вари мубох,иса ь;арор дода, ки мух,имтарини онх,о аз ин цабиланд:
1. Мабох,иси каломй. Он гуна, ки пештар ишора шуд, муфассир дар замоин худ пешвои фи ркди Мух,аммад ибни Карром карромия буд. Дех,худо дар мавриди ин фир^а менависад: «Ч,амоате аз ах,ли суннат, ки аз исботкунандагони сифоти Худованд х,астанд. Ин гурух, сифоте ба унвони сифоти азалия мисли илму кудрачу х,аёту ирода ва самъу басар... исбот мекар-данд ва байни сифоти зоту сифоти феъл фарце намегузоштанд...» (3,11, 16071). Аз матни тафсир низ ин нукта пайдост. Дар мавриде бар карромй будани хеш чандин ишора менамояд: «... Ва гуфтаанд духудону тарсоён ин сухан дар мукобилаи мусалмонон гуфтанд бар мугойизаи мусалмонон, ки: Дини х,ак, дух,удй ва тарсой аст, ин дини мусалмонй боре чист? Чунонки мухолифони мо бар мугойизаи мо гуянд: Мазх,аби х,ак, мазх,аби фаргщайн аст, яъне мазх,аби Абух,анифаву Шофей разияллоху ъанх,умо, карромй боре чист?» (2, 1, 127) Аз мабох,иси каломие, ки дар зери ин навъ унвонх,о меоянд, алоцамандон метавон аз ^узьиёти эът1щодоти
ин фирцаи каломй огох,й ба даст оваранд. Махсусан, аз 1/28, 49, 156, 312, 373, 394, 382, 562, 642-644, 694, 717 ва Fafípa.
2. Мабох,иси фицх,й. Аз мабох,иси тафсир равшан аст, ки муфассир пайрави ах, л и суннат ва чамоат мебошад. Борх,о аз х,ак,и1упи ах,л и суннат ва^амоат, макоми радноиазири и^моь (1/ 308, 309, 313, 669, 723 ва Faiipa) ва ацволе, ки равшангари ин нукта бошад, возех, сухан намудааст. Аммо масъалаи дар фикд пайрави кадоме аз мазох,иби ах,л и суннат буданаш та х, к, и к, и густурдаву мупшкофонатарро гакозо дорад. Он чй аз мутолиа ба назари мо расид, агарчи аз Абух,анифаву Шофей ва орои фикции онон борх,о нацлу истифода сурат гирифтааст, муфассир х,еч гох, пайрави ин мактабх,ои ф1щх,й набудааст. Худ аз бах,сх,о равшан буда, ицтибоси дар мабх,аси каломй нацлёфта яке аз <шх,о мебошад. Дар мавриди дигаре чунин оварда: «Савол: Чаро гуфтанд умра фазоил аст, баъда мо, ки Худой таоло бад-он фармуд чунонки ба х,ач ва гуфт: Ва атимм-ул-х,ачча валъумрата лиллох,? Ч,авоб гуем: Имом Абух,аннфа разиялллох,у ъанх,у гуяд: Ин амр ба итмоми умра аст ва нофила чун фаро гирифтй, итмоми он во^иб аст. Мо гуем: Ин амр ба ихлос аст дар умра, зеро ки...» (2, 1, 169). Аз моликиён низ нест. Аммо то 40e бар назари фик;х,ии х,анбалиён мувофицат дорад.
3. Мабох,иси забонй. Муфассир дар бахше аз ин навъ мабох,ис мушкилоти забонй ва балогаи оётро, ки дар зох,ир ишколе доранд, х,ал мефармояд. Ин гуна мавридх,о аз дониши комили муфассир бар балогати забонй арабй дарак медих,ад.
Намуна: «Фаламмо раа-ш-шамса бозигатан ^ола х,озо раббй х,озо акбар» - ... Савол: Чаро «шамс»-ро гуфт «х,озо», нагуфт «х,озих,и» баъда мо, ки «шамс» муаннас аст? Ч,авоб гуем: «Шамс»-ро ду ном аст: Шамс ва зиёъ, чунонки гуфт: «Ч,аала-ш-шамса зиёан». Номи шамс муаннас аст ва номи зиёъ музаккар ва ин «х,озо» ишорат фаро лафзи «зиёъ» аст ва «бозигатан» наъти лафзи «шамс» аст ва лафзи «шамс» муаннас аст» (2, 1, 676).
4. Мабох,ис дар х,алли таноцуз. Дар мавридх,ое зох,иран гапоку ! дар байни матолиби К,уръон ба чашм мерасад. Барои х,алли ин навъ мушкилоти зох,ирй танх,о шахси мутабах,х,ир дар К,уръон метавонад, ки гирех,и уцдах,оро аз х,ам бозкушояд. Муфассири мо дар ин гуна мавридх,о дасти тавоно дошта, бо гузоштани савол посухи осонфах,му дак,ик,ро бар хонанда арза
медорад. «... Савол: Ин 40 мег^яд, иддати мутаваффо ъанх,а-з-saBi( чах,ор моху дах, руз аст ва фур^гар мег^яд: - «матоан ила-л-х,авли» - иддати вай соле бувад, на ин таноцуз бувад? Ч,авоб гуем: Ин оят мансух аст бад-ин оят ва тиловаташ боцй аст ва нузули ин оят бар нузули ин дигар муцаддам аст, лекин тиловат ва китобаташ мутааххир аст ...» (2, 1, 202).
Ин навъ хусусият аз назари сабки наср, вижагих,ои забонй, нукоти назариву илмй ва Faiípa аз ах,амияти хоса бархурдор мебошад.
Хусусияти фарцкунандаи дигаре марбут бар i акягох,и ривоии тафсир аз сафи сох,ибраъёни ин фан аст. Муаллифи тафсир бар назари Тардумон-ул-цуръон Абдуллох, ибни Аббос (рз) i яняддух,м хоса дошта, тафсири худро бо такя бар ривоятх,ои тафсирии у таълиф намудааст. Муфассир худ дар ofo3h тафсир фаслеро таъсис дода, ба сарох,ат аз ин нукта хабар додааст. Аз думла навишта: «Бидон, ки К,уръонро тафсирх,о бисёр кардаанд, лекин некутарин он аст, ки Расул кард. Ва аз пай ravi fi ар алайх,иссалом ривоятх,о бисёр кардаанд, лекин маъруфтар он аст, ки Абдуллох,и Аббос разияллоху ъанху кунад. Зеро ки у х,аристар буд бар тафсири К,уръон. У гуфт, ки: - Чун I 1айгамбар алайх,иссалом аз ин дах,он бирафт, ман нонздах,сола будам ва х,еч оят набувад дар К,уръон, ки на ман чанд бор тафсири он аз Расул бишунида будаму маонии он маълум карда... Аз бах,ри ин мо тафсири уро ихтиёр кардем...» (2, 1, 7-8). То он до ки ба назари банда расид, то сураи Аъроф 58 (пандоху х,ашт) маврид аз Ибни Аббос ёд намуда, ацволи тафсирии уро пак,л кардааст.
Албатта, Faiíp аз а^воли Ибни Аббос назари тафсирии муфассирони дигаре ба мисли Х,асани Басрй, Калбй, Му^ох.ид, Суддй, Вах,б ибни Мунаббих, ва Faiípa низ ба касрат ба назар мерасад. Аммо дар ин байн гуфтори донишманде бо номи Мух,аммад Х,айсам макоми махсус дошта, то поёни сураи Анъом 30 (ей) навбат назарх,ои май кул аз ин устоди фан ба чашми мо расид. Чунин менамояд, ки Сурободй бештар дар мабох,иси да к, и к, ва мушкилкушои тафсираш аз гуфтори назарй ва ацволи илмии ин донишманд бах,ра гирифтааст.
Хусусияти мух,иму бардастаи дигаре аз тафсир дар ах,амия i и адабй ва нукоти филологии он нухуфта аст. Он дар сабки наср, хусусиятх,ои бадей, вижагих,ои забонй, фавоиди лугавй, cax,Miy-
зорй бар такмили тазкирах,ои ирфониву шеърй, корбурди санъат-х,ои бадей ва амсоли иих,о та^ассум ёфта, дар iax,rçnrçe чудогона ба баррасии ин мавз^от пардохтаем.
Бол он ин тафсир дар чанд дах,солаи охир корх,ое дар берун аз кишвар сурат гирифта, ки мух,имтариии <шх,о чунинанд:
1) Нашри нусхаи Турбати Шайхи Ч,ом, ки соли 1338 Ш./1959 м. ба кушиши Ях,ё Махдавй ва Махдии Баёнй аз суи Интишороти Доншнгохр Тех,рон ба табъ расидааст. Ин нусха дар асл талхисе аз «Тафсири Сурободй» буда, шомили давраи комили тарчумай оёт бо талхиси матни тафсир мебошад. Нусхаи мазкур соли 584х,./1188м. бо зах,мати иан^солаи котибе бо номи Мух,аммад ибни Алй ибни Алии Нишопурй ба поён расида, бар султони I ур (хук. 558- 599х,./ 1162-1202м.) Абулфутух, Мух,аммад ибни Сом тавдим шудааст.
2) К.исаси Куръони ма^ид баргирифта аз тафсири Абубакр Ат1щи Нишопурй машхур ба Сурободй, ки ба кушиши Ях,ё Мах,давй соли 1347ш./1968 м. аз суи Интишороти Донишгох,и Тех,рон ба нашр расидааст. Ин китоб бар асоси нусхаи турбати Шайхи Чом ва дах, нусхаи дигар тах,ия шудааст. Соли 1365 ш./ 1986м. бори дигар аз суи Интишороти Хоразмй нашр гардидааст.
3) Тар^ума ва к,иссах,ои Куръон. Ба кушиши Мах,дии Баёнй ва Ях,ё Мах,давй ба василаи «Бунёди фарх,анги Эрон» чои гардидааст.
4) Фарх,анги тар^ума ва к,иссах,ои К,уръон. 'I ах,к,и к,и Мух,ам-мад^овиди Саббогаён, ки дар Машх,ад аз тавассути Остони К,удси Разавй табъ ёфтааст.
5) Нусхаи аксии Тафсири Сурободй, ки бо муцаддимаи Му^табо Минавй соли 1344 ш./1965м. аз суи «Бунёди фарх,анги Эрон» ба табъ расидааст. Матни мазкур нусхаи кух,антарини víais'(уд аз ин тафсир буда, соли 523 х,./1129 м. китобат ёфтааст. Ин нусха шомили цисмате аз тафсир буда, аз ояти 56-уми сураи М^ъминун то ояти 30-юми сураи Фатх,ро фаро гирифтааст. Нусхаи мазкур дар Лондон дар «Китобхонаи девони Х,инд» (Library office India) дар шумораи 3840 нигахдорй мешавад.
6) Нусхаи аксии Тафсири Сурободй. Ба кушиши Парвиз Нотили Хонларй аз суи «Бунёди фарх,анги Эрон» ба нашр расидааст. Тибци навиштаи Хонларй нусхаи ягонаи комил ва хушхони тафсир буда, шомили 921 барг аст (ниг. 2, 1, 2).
7) Тафсири Сурободй. Ба тасх,ех,и Саидии Сердоий соли 1381ш./2002 м. аз суп «Фарх,анги иашри иав» дар пап1; дилд чои шудааст. Ин нашр матни комили тафсирро фаро гирифтааст. Он бар асоси нусхаи Хонларй ва чанд нусхаи дигар гасх,ех, ёфтааст. Нашр аз муцаддимаи илмй холй буда, дар поён фех,рпстворап лозимиро низ надорад.
Дар мадмуъ, А Г) у бак р Атици Нишопурй аз донишмандоии боиуфузи форсу тодик дар асрн XI буда, бо «Тафсир-ут-тафосир»-н худ бар равпакд илми тафсирнигорй сахдш арзанда гузоштааст.
«Тафсир-ут-тафосир»-и У илова бар манбаи хоси тафсирй будан, аз сарчашмах,ои иурбори таэдикоти адабй низ мебошад. Аз ин ру, бо чунин нигох, бар он таваддух, намудани адабиажух,он мудиби гуфта омадани нуктах,ои бикру тоза дар адабиётшиносии тодик царор хох,ад гирифт.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдулкарим ибни Мухдммад ибни Майсур ас-Самъоий. ал-Ансоб. -Ч,.3.- Бейрут: Дор-ул-кутуб-ил-илмийя, 1998
2. Атщи Нишопурй, Абубакр. Тафсири Сурободй / Тасх,ех,и Саидии Сердоий. -Тетфон: Фархдиги иашри иав, 1381, иборат аз панд дилд
3. Дех,худо, Алиакбар. Лугатиома.-Ч,. 11.- Тех,рон:Муассисаи интишорот ва чоии Донишгох,и Тех,рои, 1334-1345
4. Ёк;ути Хдмавй. М^ъдам-ул-булдои. Ч,.3. - Бейрут: Дору Содир, 1995
5. Исмоилпошшо ибни Мухдммадамии. Хддийят-ул-орифии. -Бейрут: Дор-ул-кутуб-ил-илмийя, 2008
6. Исфароиий, Абулмузаффар. Тод-ут-тародим / Тасх,ех,и Надиб Моили Х,иравй ва Алиакбар Ило^ии Хуросоий. Ч,.1. -Тех,рои: Иитишороти илмй ва фархдигй, 1375, иборат аз се дилд
7. ал-Куръону-л-карим. Мус^аф-ул-мадинат-пл-мунаввара, 1421.
8. Махдавй, Ях,ё. Кдсаси К,уръони мадид баргирифта аз тафсири Абубакр Ат1щи Нишопурй - машх,ур ба Сурободй. - Тех,рои: Донишгох,и Тех,рои, 1347
9. Мухдммад Муин. Фархдиги форсй. Ч..5.- Тех,рои: Амири Кабир, 1375
10. Мухдммаддовиди Саббогаёи. Фархдиги тардума ва к;иссах,ои К,уръон. - Машхдд: Остоии К,удси Разавй, 1381
— 34 - НОМАИ ДОНИШГОХ
11. Тифлисй. Вучух,и К,уръон / Ба саъй ва э^тимоми М.Мух,авдщ. -Тех,рон: Чопхонаи Доншпгох,и Тех,рон, 1340
12. Х,очй Халифа. Кашф-уз-зунун.-Ч,.1. -Бейрут: Дор-ул-кутуб-ил-илмийя, 2008
Сурободй и его комментарий «Тафсир-ут-тафосир»
Ф. Насриддинов
Ключевые слова: толкование к Корану, перевод Корана, Абу Бакр Атик ибн Мухаммад Сурободй, «Тафсир-ут-тафосир», как литературный источник
Статья посвящена одному из выдающихся ученых XI века, изхвестному комментатору Священного Корана АбуБакру Атику Нишопури, более известному под нисбой Сурободй и его толкованию «Тафсир-ут-тафосир». Материалы комментария Сурободй можно использовать для определения путей эволюции персидско-таджикской прозы, совершенствования и дополнения поэтических и мистических тезкире и т.д.
Surobodi and his Commentary of "Tafsir-ut-Tafosir" F.Nasriddinov
Key words: interpretation to Koran, translation of Koran, Abu В akr Atik ibn Muhammad Surobodi, "Tafsir-ut-Tafosir" as literary source
The article is devoted to one of the distinguished scientists of the XI-th century, the well-known commentator of the Sacred Koran -Abu Bakr Atik Nishopuri, more famous under the name of Surobodi; his interpretation of "Tafsir-ut-Tafosir " is dwelt on in the article as well. Surobodi's commentaries may be usedfor a determination of the ways of the evolution of the Persian-Tajik prose, perfection and complementarity of poetical and mystical tezkires and etc.
