CC BY
86
Ш. Шариков
АРЗИШИ АДАБИИ ТАЗКИРАИ "МАЙХОНА"-И АБДУННАБИИ ФАХРУЗЗАМОНЙ
Вожатой калидй: адабиёти форсизабони Х1Шд, жанри "Соци-нома", анъанаи тазкиранивисй, "Майхона"-и Абдуннабии Фахруззам они
Дар таърихи адаби форсй тазкирахои зиёде руи кор омадаанд, ки махз тавассути онхо пахлухои гуногун ва торики адабиёти мо возех ва рушан гаштаанд. Бинобар иттилои Абдулхусайни Навой аввалин тазкира бо забони форсй тахти унвони "Мапокиб-уш-шуаро"-таълифи Абутохи ри Муваффакудцавла дар нимаи дуввуми карни панчум ва ибтидои аввали карни шашум ба тасвид расидааст (12,6). Яъне, тазкиранависй дер боз дар адаби форс роич ва мавриди таваччух карор дошта, аз он рузгор то ба кунун тазкиравди зиёде навишта шудаанд. Тазкираи "Майхона" яке аз манбаъхои мухдмтарин чих,ати шинохти шароити ичтимой, фархангй, сиёсй ва завоёи пинхони асрхои XVI-XVII-и адабиёти форсизабони шибхи ко рай Х,инд ба шумор меравад. Яъне, Абдуннабии Фахруззамонй дар баробари таълифи тазкираи "Майхона" ба адабиёти форсу точик шохкории бесобика ва нодиреро тухфа намуд, ки шахомату бузургй ва мухимияти ин асар дар арзиши баланди адабии он тачассум ёфтааст, ки метавон бозшинохт ва баррасии ахамияти адабии тазкираро чунин дастабандй намуд:
1.Муаллифи тазкира дар шинохти сокинома хамчун падидаи нави адабй "колаб"-и муайянеро ба вучуд овард ва ё як низомномаи махсусеро офарид, ки ин тарзи муаррифй минбаъд ба "шиноснома"-и сокинома табдил ёфтааст. Макоми Фахруззамонй дар шинохт ва такомули сокинома хамчун падидаи адабй ба андозае кавй ва назаррас аст, ки то ба имруз хамаи мухаккикон назариуро хамчун "таърифи сокинома" эътироф намудаанд. Илова бар ин, ба
Сг- ™ -__
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ___73 ~
хусусиятхои шинохти сокинома, ки аз тарафи у эчод шудааст, касе то холо чизе наафзудааст (11,97). Фахруззамонй на танхо дар шинохти сокинома, балки дар муайян намудани сайри таърихии он, усули берун овардани сокинома аз таркиби маснавй ва ё муаррифии тарчеъбанду таркиббанд ва силсилаи газалу рубоихо ба хайси сокинома ва муаррифй намудани сатхи хунари маънибандй ва санъати тасвирофаринии як зумра шоирони форсу точикро дар ин навъи адабй асоси боэътимод гузоштааст. Баъдан, дар заминаи колаби шинохти сокинома, ки аз чониби Фахруззамонй эчод ва пешниход гардид, "Баёзи"-и Аллахардибек, "Хумкада"-и Х,имматхон, "Мачмаъ-ул-мазомин"-иКавкаб ибни Кдмархон. фасли "Сокиномачот"-и "Мачмуаи дилкушо"-и Миркарам Алихон ва "Паймона"-и Ахмад Гулчини Маонй ба вучуд омадааст (6,7).
Ба ибораи дигар, Абдуннабй дар баробари таълифи "Майхона" якбора ду арзиши бузурги адабиро ба хам чамъ намудааст, ки яке муаррифии шоирони сокиномасарои точику форс, зиёда аз ин муайян намудани аввалин сокиномасарои адабиёти мо ва дигаре баррасии сайри таърихии ин навъи адабй ва муайян намудани хусусиятхои гуногуни жанрию адабии он хисоб меёбад.
II. Нуктаи дигаре, ки арзиши адабии тазкираро баландтар менамояд, дар он аст, ки дар "Майхона" дар мачмуъ 7415 байт манзумахои шоирон, аз он чумла 7220 байт сокиномаи онхоро чой додааст.
Ш. Махзтуфайлитазкираи "Майхона" Fy6op аз руи оинаирузгор ва осори адабии дувоздах нафар шоирон: Мирнеъматуллохи Васлй, Малакии Казвинй. Аскарии Кошонй, Сафоии Табрезй, Хдрифии Мусанниф, Мирабдуллохи Мижа, Зиёии Мувашшахй, Мавлоно Ромй, Дустии Самаркандй, Дарвеши Ч^овид, худи муаллиф ва Мавлоно Вучудй зудуда шуда, номи онхо аз вартаи гумномй начот ёфтааст, ки ин нукта тачассумгари чавхари аслии арзиши адабии китоб ба шумор меравад. Зеро дар дигар сарчашмахои адабй рочеъ ба ахволу осори ин шоирон умуман маълумоте ба чашм намерасад. Забехулло Сафо низ гуфтааст, ки: "Абдуппабй дар бораи баъзе аз суханварон ба тафсил сухан гуфта ва иттилооти дасти аввал дар бораи онон оварда ва аз онон ашъоре, ки гох; дар цои дигар дида намешавад, накл намудааст' Такиаддин Авхадй низ (10,1737), Мухаммад Шафеъ Мирабдуллохи Мижаро ба катори он шоироне шомил намудааст, ки зикрашон ба чуз дар "Майхона" дар дигар
сарчашмахои илмию адабй ва таърихй ба чашм намерасад (15,21). Аммо дар "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" зикри Мирабдуллохи Мижа омадааст (1,3268). Хдтто байти Мижа:"7'о/;е аз зулфи гну бо шона наёмад берун,//Ки ба он сад дили девона наёмад берун ", ки Абдуннабй ба чихати намунаи шеъри J дар тазкираи худ овардааст, дар кдтори абёти дигари шоир дар китоби Такиаддини Авхадй низ мавчуд аст. Яъне, "Майхона" чихати муаррифии Мирабдуллохи Фиребй, маъруф ба Абдуллохи Мижа нахустманбаъ ба шумор намеравад. Аммо ахамияти адабии маълумоти "Майхона" рочеъ ба шоир Мирабдуллохи Мижа дар ду вачх зухур кардаст:
1. Муаллифи "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" ба Мирабдуллохи Мижа мулокот накардааст. Аз ин лихоз. "хакика-ташро надонам" гуфтааст. Аммо муаллифи "Майхона" бо ин шоир мулокот намуда, маълумоти рузгор ва осори уро аз забонаш шуни-дааст. Дар зикри Мижа дар тазкира чунин омадааст: "Мусаввади ин авроцро бо он дардманд дар дорулсшши Кашмир мулоцогп вокеъ ;¿O^..."(Í5,904).
2. Дар "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" танхо як чумла дар бораи рузгори Мирабдуллохи Мижа дарч шудааст. Дар "Майхона" бошад, дар бораи ин шоир маълумоти бештар дарч гардидааст.
Бояд зикр намуд, ки маълумоти тазкираи "Майхона" дар бораи Дарвеши Ч,овид низ аввалин иттилоъ ба шумор намеравад. Яъне, "Майхона" дар зикри ин шоир ба хайси нахустманбаъ баромад карда наметавонад. Зеро дар "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" низ дар бораи шоири мавсуф иттилои мухтасаре ба чашм мерасад (1,3268). Аммо ахбори дар бораи Дарвеш зикркардаи "Майхона" аз он чихат арзиши баланди адабиро шомил аст, ки Абдуннабй бо ин шоир мулокот дошта, хасби холи уро аз дахонаш шунида, дар китоб навиштаасг:"Мусаввади ин строки гшре-шонро дар санаи алф ва самониягпу ашара всщгпе ки гпоза аз Эрон ба доруламони Хиндусгнон омада буд, бо у мулоцогп воцеъ шуд... "(15,919). Такеаддини Авхадй муаллифи "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" бошад бо Дарвеши Ч^овид во нахурдааст. Гайр аз ин маълумоти тазкираи "Майхона" нисбат ба "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" хело муфассалтар аст.
Дар бораи Дустии Самаркандй бошад, ба чуз "Майхона" боз дар "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" ва "Маосири
Cu ^^^ ■ _ _
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 75 -
Рахимй" низ маълумот мавчуд аст (1,3201; 8,50).
Муаллифи "Маосири Рахимй" бо Дустй вохурда, девони уро ба чашм дидааст, зикри ахволи уро дар кисми "Дар ахволи уламо ва фузало" овардааст. Абдулбокии Наховандй муаллифи "Маосири Рахимй" дар асари худ рочеъ ба ахволи Дустй хамагй 21 сатр маълумот дода, гарчанде ки уро дар хунари шоирй "саромади мавзунони Самарканд" номидааст, аз эчодиёташ ягон мисрае дарч накарда, дар бораи таркиби девони шоир харфе нагуфтааст (8,5051). Арзиши адабии маълумоти "Майхона" дар мавриди Мавлоно Дустй боз аз он чихат назаррас аст, ки муаллиф девони шоири мавсуфро ба чашм дида, дар бораи он маълумот додааст (8,51).
Илова бар ин, муаллифи тазкира бо Мирабдуллохи Мижа ва Дарвеши Ч^овид мулокот намуда, зиндагинома ва мероси адабии онхоро аз дахонашон шунидааст, ки ин нукта боиси сахехии маълумоти тазкира гаштааст.Дигар он, ки маълумоти "Майхона" дар бораи шоирони мавсуф низ нисбат ба дигар сарчашмахои адабй муфассалтар аст.
Дар "Майхона" шоири дигаре бо номи Мавлоно Вучудй зикр шудааст, ки номи аслии у Мухаммадмуъмин буда, зодаи шахри Шероз аст. Тибки маълумоти тазкира Мавлоно Вучудй яке аз маддохони Мирзоабдурахими Хонихонон буда, чанд муддати умри худро сарфи мулозимати хони мавсуф намудааст. Аммо номи ин шоир дар кисмати "Хотима"-и "Маосири Рахимй", ки фарогири зиндагинома ва осори адабии маддохони Хонихонон аст, ба чашм намерасад (8,1044). Аз ин ру, тазкираи "Майхона" чихати муарри-фии рузгор ва осори Мавлоно Вучудй низ ба сифати нахустманбаъ баромад менамояд. Зеро зиндагинома ва осори ин шоир низ ба чуз "Майхона" дар дигар тазкирахо, ба вижа тазкирахои дар доирахои адабии форсизабонони Х,инд эчодшуда ба чашм намерасад.
Хуллас, рузгор ва осори адабии шоирон-Мирнеъматуллохи Васлй, Малакии Казвинй. Аскарии Кошонй, Сафоии Табрезй, Хдрифии Мусанниф, Мирабдуллохи Мижа, Зиёии Мувашшахй, Мавлоно Ромй, Дустии Самаркандй, Дарвеши Човид, Фахруз-замонй ва Мавлоно Вучудй махз тавассути тазкираи "Майхона" то ба мо расида, эчодиёти намунавори онхо як гушаи холии адабиётамонро пур намудааст.
IV. Дар тазкира ба сифати сарчашмаи маълумот сухани худи шоирон шинохта шудааст, ки сахехии ахбори китобро пурра далолат
менамояд.
Муаллиф аз шоирони "мартабаи аввал" бо ду нафар, аз шоирони "мартабаи сонй" бо 12 нафар ва аз шоирони "мартабаи сеюм" бо 22 нафар ва дар мачмуъ ба 36 нафар шоирони хамахди худ мулокот намуда, дар бораи рузгор ва осорашон бевосита аз худи онхо маълумот гирифтааст. Рочеъ ба хаёг ва ашъори 14 нафарашон аз сарчашмахои аслй ва боэътимоди каламй бахра бурдааст. Дар бораи 40 нафарашон бошад аз пайвандон, хешу табор, дустон, мулозимон ва хамсафаронашон иттилоъ дастрас намуда, сарчашмаи маълумотро сарехан баён доштааст.
V. Дар "Майхона" рочеъ ба рузгор ва осори нух нафар шоир маълумот дода шудааст, ки дар чойгохи адаби форсу точик иштихори кам доштаанд. Аз ин ру. ба тазкирахои хамасронашон ворид нагашта, девони як кдсмашон то ба имруз мавчуднест. Ба ин гурух номи Партавй, Риёсо. Розй, Фузунии Астарободй, Рурурии Кошй, Комили Чдхармй. Авчии Кашмирй, ШарорииХдмадонй ва Лутфии Табрезй(Мавзунулмалик) шомил аст. Албатта, чихати муаррифии шоирони мазкур тазкираи "Майхона" ба сифати нахустманбаъ баромад наменамояд. Дар як катор асархои адабй, бар амсоли "Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин" ва "Маосири Рахимй" номи кисме аз шоирони мавсуф сабт шудааст (1, 501- 691, 767, 3002, 3273 ). Аммо дар ин масъала низ ахамияти адабй ва таърихии тазкира дорой хусусиятхои хоси худ аст, ки метавон ин вижагихоро ба ду гурух таксим намуд:
1.Дар тазкира дар бораи шоирони мазкур маълумоте дарч шудааст, ки нисбат ба дигар маъхазхои адабй муфассал буда, бештар рузгор ва пахлухои дигари хаёту осори онхоро фаро гирифтаанд. Яъне, иттилои "Майхона" рочеъ ба шоирони ёдшуда такрори махзи маводи сарчашмахои илмию адабй ва таърихии каблию баъдй ба шумор намеравад.
2. Муаллиф аз нух нафар шоирони каминп ихори дар тазкира чойгирифта ба чор нафарашон(Мавлоно Фузунии Астарободй, Мавлоно Комили Чдхармй, Лутфии Табрезй(Мавзунулмалик), Мавлоно Авчии Кашмирй) бевосита хамсухбат гардида, бо як нафарашон(Мавлоно Шарории Х,амадонй) чор мох хамсафар будааст. Яъне, муаллиф дар бораи панч нафар шоирони ин кисмат маълумотро аз забони худи онхо шунидааст, ки нисбат ба дигар сарчашмахои адабй ахбори мазкур боэътимодтар аст.
-- ™ —^ . _ _
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ~ 77 ~
VI. Муаллиф аз таркиби манзумоти шоироне, ки сокинома нагуфтаанд, абёти мутааллик, ба ин жанрро ахз намуда, дар шинохти хунари сокиномасароии онхо накщи намоён гузоштааст.
VII. Бо назардошти он, ки аввалин шоири сокдномасарои тазкираи "Майхона" Шайх Низомии Ганчавист, Абдуннабии Фахруззамонйуро бахайси нахустин сокиномасарои адабиёти форсу точик муаррифй намудааст. Муаллифи тазкира "Сокипома"-и Низомиро, ки иборат аз 173 байт буда, дар бахри мутакориби мусаммани махзуф навишта шудааст, аз таркиби "Искандарнома"-и шоир ахз намудааст. Х,амчунин, муаллифи тазкира бо зикри "С(жипома"-и Шайх Ирокй, ки дар шакли тарчеъбанд омада, аз 118 байт иборат буда, дар бахри хазачи мусаддаси ахраби макбузи махзуф навишта шудааст, Шайх Ирокиро сохиби аввалин сокиномаи мустакил дар шакли тарчеъбанд шумурдааст. Дар мавриди муайян намудани нахустин шоири сокиномасарои адабиёти форсй хануз нуктаи назархо мухталифанд. Мухаммад Чдъфари Махчуб нахустин сокинома дар адабиёти форсу точикро ба Фахруддин Асъади Гуронй нисбат додааст (4,6). Ахмад Гулчини Маонй низ ин андешаи Мухаммад Чдъфарро хамовозй намуда гуфтааст: "Кцдимтарин шеъри хитобй, ки аз ин навь дар даст аст, бар х,асби тащщи дусти бузургвори донишмандам оцои дуктур Мухаммад Цафари Махщуб аз Фахруддин Асъади Гуронй сохиби "Вис ва Ромин"... " (6,1). Алиакбари Деххудо бошад Салмони Совачиро аввалин муаллифи сокинома донистааст: "Салмони Совацй мутавафй дар 778^.ц. ва баъд аз J> Х°Физ нахустин касоне х,астанд, ки манзумаи мустсщиле аз ин навь сурудаанд" (3,156). Алинакй Мунзавй низ ба тасаввури сахех будани андешаи Деххудо Салмонро сохиби аввалин "сокиномаи басомон" мепиндорад, гарчи дар куллиёти Совачй "Сокинома"-аш мавчуд нест (6,25-26). Ахмад Гулчини Маонй бар он назар аст, ки Салмони Совачй умуман "Сокинома" надорад. Мавсуф дар сарсухани тазкираи "Паймона" чунин гуфтааст:"...ва ин, ки Салмони Совачй(м.778)-ро нахустин сокиномасаро донистаанд, хатост. Чй вай сокинома насуруда аст ва ин иштибохи ношй аз он чост, ки котиби бедиккати "Мачмаъ-ул-фусахо" мисли садхо иштибохи дигар, ки муртакиб шудааст, унвони "Фирокнома"-и Салмонро "Сокинома" навиштааст ва хол он, ки дар маснавии мазбур ба чуз ин як байт: "Биё сокиё мацлиси ишратеУ/Биёрой дар бех,тарни сурате " байти дигаре хитоб ба сокй
мутлак,о вучуд надорад" (6,7). Донишманди точик Ш.Суфиев низ Низомии Ганчавиро бунёдгузори сокинома дар адабиёти форсй дониста, чунин гуфтааст: "Дар хотима метавон чунин истинбод кард, ки то замоне матни комили маснавии мафкудасари Фахруддин Асъади Гургонй ба даст наомадааст, Низомиро бояд бунёдгузори жанри сокинома дар адабиёти форсй донис Г" (11,105).
VIII. Дар 0F03H "мартабаи аввал" зимни зикри Шайх Низомии Ганчавй бахси адабиеро ороста, бо ду далел сохиби маснавии "Вис ва Ромин" будани Фахруддини Гургониро исбот намудааст, ки чихати халли ин нуктаи адабй арзиши мухими адабиро фарогир аст (15,14).
IX. Муаллифи тазкира дар баробари зикри шаклхои сокинома-маснавй, тарчеъбанд, таркиббанд ва силсилаи рубоиёт дар раванди накли шархи хол ва мероси адабии шоирон як катор анвои адабй-газал, рубой, касида, маснавй ва фардро низ, ки баъзан ба шакли пурра оварда шудаанд, ба китоб ворид намудааст. Хдмзамон, анвои адабии мазбур дар баробари сокиномахои як зумра шоирон танхо туфайли "Майхона" то ба замони мо расидаанд. Масалан, байтхои зерини Мираскарии Кошонй аз зумраи ин гуна абётест, ки махз ба воситаи хамин тазкира мавриди бахрабардории хонандаи имруз карор доранд:
Май зи Кашмири сияучашмон на осон меравам,
Бо дили сад пораву чоки гиребон меравам.
Корвон дар корвон аз ашк ?çacpam мебарам,
Чашми бад дур аз матоам, хуш басомон л?е/;«в«л?.(15,720)
Бисёр абёти Сафоии Табрезй, Мавлоно Хдрифии Мусаннаф ва шоирони дигар низ махз тавассути ин тазкира дастурашон гардидаанд.
X.Муаллифи тазкира ба ашъори шоирон бахои адабй додааст. Дар таърихи адабй форсй як зумра тазкиранависон аз доираи услуби маъмулии тазкиранигорй берун баромада, дар баробари зикри рузгор ва осори адабии шоирон нуктаи назари худ ва ё мухаккику мунаккиди дигарро рочеъ ба макоми адабии шоир ва зухури чанбахои хунарии шеъриу изхор доштаанд. Фахруззамонй низ дар тазкираи "Майхона" дар баробари тасвиди ахвол ва осори шоирони сокиномасарои пешин ва хамахди хеш як катор масъалахои адабй ва таърихиро ба халкаи бахс кашида, дар анчоми хар як мубохиса нуктаи назари худро иброз доштааст, ки дорой
ахамият ва арзишхои зиёди илмиянд. Накди адабии муаллифи тазкираро метавон чунин дастабандй намуд: 1 .Исботи матлаб тавассути далелх,ои илмй.
2.Муцоисаи маълумоти маъхази истифодашуда бо сарчашмсщои дигар.
3. "Бах,ои адабй" ба ашъори х,ар як шоири тазкира:
а) дар асоси тах,лили ашъори шоир.
б) дар асоси муцоиса бо ашъори шоири дигар.
4. Цойгирнамоии мсщому манзалат ва х,унари суханофаринй дар сарлавх,аи зикр.
XI."Бонии "Майхона" шоирони хамахдашро, ки сокинома насурудаанд, аммо чехрахои шинохтаи доирахои адабии Эрон ва форсизабони Х,инд будаанд, ба тазкира тавассути газал, тарчеъбанд ва ё таркиббанд ворид намудааст. Аз ин ру, гарчанде ки онхо сокиномаи дар шакли маснавй ва дар бахри мутакориби мусаммани максур ва ё махзуф офарида надоштаанд, ба василаи дигар анвои адабии ба равиши сокинома гуфтаашон шомили "Майхона" гаштаанд. Яке аз вижагихои жанрии "Сокинома" дар он аст, ки дар вазни маснавй суруда шавад. Аммо ба матлабе, ки зикр шуд, муаллиф силсилаи I азалхо. таркиббанд ва тарчеъбандхоро интихоб намуда, хатто аз таркиби асархои шоирон байтхои ба жанри сокинома наздикро ахз намуда, ба сифати "Сокинома"-и шоирон пазируфтааст. Аз ин лихоз. бо назардошти он, ки муаллиф ба тазкира касидаву газал ва таркиббанду тарчеъбанди шоиронро ба сифати сокиномаи онхо ворид намудааст, маълум мегардад, ки вазни сокиномаро дар ин жанрхои шеърй низ пазируфтааст. Дар ин замина, Фахруззамонй чойгохи интихоби вазн ва шакли шеъриро дар сурудани сокинома барои шоирон фарохтар намуда, дар шаклхои касидаву газал, таркиббанду тарчеъбанд ва хатто рубой сурудани сокиномаро ба "колаб" даровардааст.
XII. Арзиши адабии "Майхона" боз дар он нукта зухур кардааст, ки муаллифи китоб дар вакти дасрас намудани манзумот, девон ва куллиёти онхо оид ба микдори абёти шоирон сарехан сухан кардааст, ки ин гуна маълумот дар дигар тазки рахои каблии "Майхона" ба чашм намерасад. Худи муаллиф низ ин нуктаро яке аз асосхои арзиши адабй дониста, теъдоди абёти девонхои ба назараш даромадаро хатман мешумурдааст. Дар зикри Кудсии Машхадй гуфтааст: "Девони онягонаи замона ба назари муаллифи "Майхона" дар наёмад, то теъдоди ашъораш нсшояд" (15,823). Ё
дар зикри Нишонии Дехлавй(Мавлоно Алиахмади Мухркан) низ чунин гуфтааст: "Девоне аз у ба назари ин му^ащир дар наёмад, то теъдоди ашъор намояд" (15,860).
Хдмчунин, дар баробари ибрози теъдоди ашъори шоирон аз номи асархои дигари онх,о ёдовар гаштааст, ки ин нукта низ холй аз арзиши адабй нест.
Мавриди зикр аст, ки дар "Маосири Рахимй" шоироне вомехуранд, ки аз ашъорашон акаллан як байт оварда нашудааст. Аммо дар "Майхона" зикри хамаи шоирон бо намунаи абёташон, агарчи ба сокинома муносибате надошта бошад хам. дарч шудааст, ки ин нукта бори дигар хунари мухаккикии муаллиф ва назаррасии ахамияти адабии тазкираро гувохй медихад (15,877).
Дар мачмуъ сохиби "Майхона" дар бораи теъдоди абёти девон ва куллиётхои 49 нафар шоирони тазкира, ки 498190 байтро фаро мегиранд, ахбор додааст. Аз ин микдор абёт аксари онхоро муаллифи китоб мутолиа намуда, микдорашонро шуморидааст, ки ин нукта риёзати таълифи "Майхона"-ро инъикос менамояд.
ХШ. Дар тазкира "Сокинома"-и як катор шоироне дарч шудааст, ки рочеъ ба рузгор ва осори адабии эшон дар дигар сарчашмахои адабй низ маълумот мавчуд аст. Аммо "Сокинома"-и онхо ба чуз "Майхона" дар дигар маъхазхои адабй ба чашм намерасад. Аз чумла, "Сокинома"-и Х,аким Фагфури Гелонй, ки бо вучуди шухрати зиёд доштанаш ба дигар мадракхои адабй ворид нагаштааст. Байтхои зерини "Сокинома"-и Мирразии Ортимонй низ махз тавассути тазкираи "Майхона" то ба мо расидаанд, ки хатто дар девони шоир низ ба чашм намерасанд (9,266). Хароботиё, суп минбар машав, Би^иштй, ба дузах баробар машав. Шароби iua?çodam ба комаш расон, Ба цадди алаСщиссаломашрасон. (15,933-934)
Байтхои зерини "Сокинома"-и Вахшии Бофкй низ дар девони у вучуд надошта, махз туфайли "Майхона" то ба мо расидаанд, ки аз чихати мазмуну мундарича ва санъати тасвиру ифода як холигохи адабиёти моро пур карда, дорой кимати адабй мебошанд (2,272-276):
Дар сидци му^аббат бувад ин пета, вагарна, Он беуç, ки зи даъвй дари гуфтор бубандем. (15,191)
То халк, бидонанд, ки батуссанаме х;аст, Оёти каломи самадаш бар дару девор. (15,192)
К,офе бииамоем ба ту чун бсщри мутите, Бо худ барамат гар ба тамошои хуми у. (15,196) XIV. Тазираи "Майхона" дар хифзи шакли нисбатан дурусттари абёти сокиномахо низ мавкси мухимро фаро гирифтааст. Яъне, аз лихози матншиносй байни сокиномахои тазкираи "Майхона" ва куллиёту девони шоирон тафовути зиёде ба чашм мерасад, ки дар натича мазмуни як катор абёт пурра тагйир ёфта, аз назари мантик тарзи дуруст ва ба матлаб мувофиктари он байтхо махз тавассути тазкираи "Майхона" то ба мо расидаанд. Аз чумла, байти дуввуми "Сокинома"-и Мирразии Ортимонй дар "Майхона" ба шакли "Ба дарёкаши луццаи кибриё,//Ки омад ба шаънаш фу руд уннамо" омадааст. Дар девони Разй бошад чунин дарч шудааст: Ба дурдикаши луццаи кибриё, Ки омад ба шаънаш фуруд уннамо. (9,220) Дар байти "Аз он май, ки чун резияш дар каду,//Хама "кулх,уваллах," таровад аз у" низ ба чои "таровад" дар девони шоир "дар ом)" омадааст. Мисраи дуввуми байти зерин дар девони шоир тагйир ёфтааст:
Аз он май, ки дар хум чу гирад царор, Барорад хум оташ ба сони чанор. (15,928) Рочеъ ба маънии ба худ ба сони чанор оташ задан дар ашъори Абдулкодири Бедил чунин омадааст:
Саъйи дасти тюçû дар ин гулзор, Магар оташ занад ба худ чу чинор. (13,540) Дар девони Ортимонй ба тарзи "A s он май, ки дар хум чу гирад царор,//Барорадхум оташзидилх,амчу нор" зикршудааст (15,928).
Х,амин тарик, аз мукоисаи "Сокинома"-и таркиби девони Мирразии Ортимонй ва "Сокинома"-и шоири мавсуф, ки дар "Майхона" илхок гардидааст. аз лихози матншиносй дар бисту хашт холат фаркият ба назар мерасад, ки дар баъзе холат маънии мисраъ пурра тагйир ёфтааст.
Дар "Сокинома"-и Вахшии Бофкй низ аз чихати матншиносй дар бисту шаш холат фаркият байни тазкираи "Майхона" ва девони шоир ба чашм мерасад, ки дар хашт мисраъ маънй пурра тагйир ёфтааст. Масалан, байти "Он май, ки гар ох,анг кунад бар дари
мотам,//Мотам зи шаъаф замзамаи сур ñapo parí" дар девони шоир ба шакли зер омадааст:
Он май, ки гар ох,анг кунад бар дару бомам, Мотам зи шаъаф замзамаи сур барорад. (2,272) Ба назари мо, тарзи дар "Майхона" зикршудаи байти боло caxexiap аст. Зеро мисраи дуввуми он дурустии мисраи аввалро тасдик, намудааст. Агар байти боло ба намуди наср гардонида шавад, дурустии матлаб бештар рунамо мегардад. Шакли насрии байт чунин астОн май агар бар дари мотам ох,анг кунад, мотам аз шаъаф замзамаи сур барорад". Аммо агар хамин байтро, ки дар девони шоир дарч шудаааст, ба наср гардонем, он гох чунин чумла ба вучуд меояд:"0н май агар бар дару бомам ох,анг кунад, мотам аз шаъаф замзамаи сур барорад", ки аз нигохи мо мазмуни байт аз лихози мантик дур рафтааст. Ва ё байти "Гар цащах;ааш нест, махонед малулаш,//Он кабк, ки оромгсщсии чанги укоб аст ", ки дар девони шоир ба тарзи зерин омадааст, ки ба фикри мо шакли "Майхона"-гии он ба матлаб наздиктар аст:
Гар цаща^аспи нест, махон мург бакуяш, Он кабк, ки оромгах,аш цои уцоб аст. (2,275) Дар "Сокинома"-и СанчариКошонй низ, кидар девонаш зикр шудааст, абёте ба чашм мехурад, ки ба андешаи мо шакли дурусттари онхо дар "Майхона" дарч шудааст. Масалан, "Дар насихати фарзанд фармояд"-и "Сокинома"-и Мирсанчар, ки дар девони у зикр ёфтааст, чунин омадааст:
Биё, афсари Санцар, эй тоци cap, Ки аввал тщоливу пеишн сама/).(5.444) Дар "Майхона" бад ин тарз омадааст: Биё, афсари Санцар, эй тоци cap, Ки аввал тщоливу ширин самар.{ 15,341) Ва ё дар девони Мирсанчар зикр шудааст, ки: Шавад хуб маркам чу кофурй аст, Чй нapeo агар захм носурй аст.(5,444) Дар "Майхона" ин тавр аст:
Шавад цазб маркам чу кофурй аст, Чй нapeo агар захм носурй я«».(15,341) Дар "Сокинома"-и Мирсанчари Кошонй хам аз чихати матншиносй дар ёздах холат фаркият байни тазкираи "Майхона"
ва девони шоир ба чашм мерасад, ки дар ду мисраъ маънй тагйир ёфтааст.
Яъне, муаллиф намунаи дуруст, зебову чолиб ва ба матлаб наздиктари абёти сокиномахоро интихоб намудааст.
Зиёда аз ин, дар натичаи мукобалаи сокиномахои таркиби "Майхона" бо девони шоирон ба мо маълум гашт, ки сокиномахои тазкира нисбат ба сокиномахои дар девони шоирон мавчуда буда, мукаммалтаранд. Яъне, мухаккикон ва мураттибон дар вакти омода намудани матни интикодии девони шоирон аз сокиномахои "Майхона" бахрабардорй накардаанд. Аммо дар тахияи матни интикодии девони Санчари Кошонй Х,асани Отифй ва Аббоси Бехниё аз матни интикодии техронии "Майхона" истифода намуда, дар хошия зимни зикри "Сокинома"-и Мирсанчар фаркияти тазкира ва девонхои каламиро дарч кардаанд (5,536).
Х,амин тарик, "Майхона"-и Фахруззамонй чихати омузиши таърихи адабиёти форсу точик, хоса доирахои адабии форсизабони карнхои ХУ1-ХУП-и Хдндустон ба хайси яке аз сарчашмахои аслй ва боэътимод пазируфта шуда, ба парвезани хуршедии як катор масъалахои норушани адабиёти форсии Хднд дар садахои мазкур мубаддал шудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Авхадй, Такиадцин Мухаммад. Арафот-ул-ошикин ва арасот-ул-орифин.Ч,илди 4.-Техрон: Маркази пажухишии "Мероси мактуб", 1389
2. Бофикй. Вах,шй. Девон.Бо кушиши Парвиз Бобой-Техрон: Нигох, 1374
3. Деххудо, Алиакбар. Лугатнома. Зери назари Мухаммад Муин.
4.илди 28.-Техрон.1339
4. Зехнй, Фируза. Жанри сокинома дар адабиёти форсу точики асрхои ХШ-ХУ. - Душанбе: Дониш. 1991
5. Кошонй, Санчар. Девон. Бо тасхех ва тахкики Хасани Отифй ва Аббоси Бехниё.-Техрон: Маркази пажухиши китобхона ва маркази асноди мачлиси шурои исломй.1387
6. Маъонй, Ахмад Гулчин. Тазкираи Паймона.-Машхад: Муассиса, 1359
7. Мунзавй, Алинакй. Сокиномахои хаттй.Техрон:Нашриёти китоб-хонаи Донишгохи Техрон, 1340
8. Наховандй, Абдулбокй. Маосири Рахимй.Бахши сеюм. Зиндаги-номахо.-Техрон:Муассисаи чоп ва интишороти донишгохи Техрон. 1381
9. Ортимонй, Разиадцин. Девон.Ба кушиши Ахмад Карамй.-Техрон: Интишороти Манучехрй,1374
10. Сафо, Забехулло. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч,илди 5. Бахши саввум,- Техрон: Интишороти Фирдавс, 1368
11. Суфиев Ш.З. Низомй ва суннати сокиномасарой//мач. Адаб, 2012
12. Шерозй, Сайид Ахмади Девонбегй. Х,адик;ат-уш-шуаро. Бо тасхех ва такмилу тахшияи Абдулхусайни Навой.Мукаддима.-Техрон,1364
13. Фарханги забони точикй. Дар зери тахрири Шукуров М.Ш., Капранов В.А., Х,ошим Р., Масъумй Н.А.Ч,илди 2,- Москва: Советская инциклопедия, 1969
14. Фарханги бузурги сухан. Ба сарпарастии дуктур Х,асан Анварй.Ч,илди 8.-Техрон: Сухан, 1381
15. Фахруззамонй, Абдуннабй. Тазкираи Майхона.-Техрон: Икбол, 1367
Литературная ценность антологии "Майхане " Абдунаби Фахруззамонй
Ш.Шарипое
Ключевые слова: персоязычная литература Индии, жанр Сакинаме, традиция составления тезкире, "Майхане" А бдунаби Фахруззам они
Автор статьи, скурпулезно проанализировав содержание тезкире Абдунаби Фахруззамонй "Майхане" и сопоставив его с другими анталогиями и литературными источниками, аргуметованно в 14 пунктах показывает преимущества рассматриваемого тезкире. В частности отмечаетсся, что Фахруззамонй не только предложил определение жанра "Сокинома" ("Книга с виночерпии"), признанное всеми последующими литературоведами и критиками, но и установил признаки данного жанра, проследил историю его возникновения, представил в своей антологии всех более или менее значительных создателей "Сокинома". В целом Фахруззамонй дает сведения о диванах 49 поэтов, творческое наследие которых, по его подсчетам, составляет соответсвенно 498 190 бейтов.
C yHEHblE 3AIIHCKH - 85 -
The Literary Value of the Anthology "Maykhane" by Abdunabi Fakhruzzamoni
Sh. Sharipov
Key words: Persian- language literature of India, Saki-name genre, tradition of tezkire composition, "Maykhane" by Abdunabi Fakhruzzamoni
Having scrupulously analyzed the contests of "Maykhane " tezkire by Abdunabi Fakhruzzamoni and correlated it with other anthologies and literary sources the author of the article shows reasonably the advantages of the tezkire considered in 14 items. In particular, he marks that Fakhruzzamoni not only proposed a definition of the genre of "Sokinoma" ("The Book about the Cup-Bearer") recognized by all sequent literary critics, but he established the tokens of this genre either; he traced back to its inception having presented all more or less significant creators of "Sokinoma". Upon the whole Fakhruzzamoni gives information about the divans of 49 poets whose literary legacy, according to his calculations, composes 498,190 beyts respectively.
