CC BY
37
Б. Размято в
Ч.ОЙГОДИ СОК.ИНОМАИ ЗУХ.УРЙ ДАР ТАЪРИХИ СОК,ИНОМАСАРОИИ АДАБИЁТИ ФОРСУ ТО^ИК
Вожатойкалидй: адабиёти форсизабони^инд, сабки^индй, анъанаи социноманависй, "Социнома"-и Зу^урии Туршезй, жанр^ои адабй
Зухурии Туршезй (1534-1615) аз намояндагони маъруфи сабки х,индй ба шумор меравад, ки осори гаронбах,ое дар назму наср аз худ боцй гузоштааст. Бо вучуди ин шух,рати у мах,з тавассути социномаи бузургх,а^маш сурат шрифта, ки дар таърихи социномасароии адабиёти форсу то^ик иамуиаи бехдарини социномасарой мах,суб мешавад, х,арчанд социномасарой хеле иеш аз Зухурй бо Фахруддин Асъадии Гургоий (12,71) ва Низомии Гандавй (7,12) ofo3 шудааст. Аз сабаби он ки социномах,ои мазкур ва бархе дигар социномах,ои дар иттибои оной омада дар дохили достой барон пайвасти бандх,ои он ва гузариш аз як мавз^ъ ба мавзуи дигар истифода мешуданд, дар баъзе мавридх,о дар мавзуъ ва маъно низ тобеи достон монданд. Баъди марх,ила ба марх,ила мустацил шудан бо ибтикори Хода Х,офиз социнома инъикосгари тафаккури фалсафии як фарди мутафаккир ба '(ях.опу х,астии их,отакардаи у гардид. Бо вучуди тамоми муваффацият ва бурдх,о социномаи Х,офиз ба талаботи маснависарой, ки аслан социнома баъд аз ИСТ1ЩЛОЛИЯТ бояд чунин мешуд, давобгу набуд. Ах,амияти омузиши социномаи Зухурй аввалан дар он аст, ки асари мазкур социномаи комили адабиёт буда, дар он банду бастх,ои мантией, фалсафй ва композитсионй мох,ирона истифода шудаанд ва ин падида дар социномах,ои мустацил омили мух,ими шаклгирй х,амчун жанри мустацили шеърй мебошад. Faiíp аз ин тамоми анъаноти социномасарой дар социномаи мавриди назари мо риоя шуда, навоварих,ои зиёд низ дар ин чода ба назар мерасад. Сониян мявшей социнома дар эдодиёти худи шоир бузург буда, ба к,авли
\[ух,ак,к,ик,и эронй AcFapii Бобосолор он мухрмтарин ва цадимтарин асари Зух,урии Туршезй аст, ки х,удудн соли 1000/1590 дар мадх,и Бурх,они Низомшох, гуфта шудааст (3,102). Аз ин ру тазкираннгорон ва мух,аедикони знёд ба он бах,ои баланд додаанд (2,33-34; 15,72-73; 14,79; 8,831; 4,112; 20,231; 16,979). Аз он чумла, Озодн Балгнромй дар тазкнрааш дар мавриди социномаи мазкур мефармояд: "Социномаи Зух,урй а^аб сафову намаке дорад ва ба нозукадоих,о днл аз даст мебарад" (2,33-34). Ин нддао, яъне назокати сухан дар социномаи Зух,урй ва рноян он, назарн да к, и к, и шоир ба ашён мутафовнт ватасвнрн хунармандонаи он аз чазаботу цудрати суханварнн у дарак медих,ад.
Муаллнфн тазкнран "Бах,ористони сухан" дар rçnëc бо днгар социномах,о дар бах,ои социномаи Зуху рй ба чуннн хулоса мерасад: "Бахшиюлмулк Х,имматхон, валадн Исломхонн Бадахшоннн оламгнр к*яриГ) саду бнст социномаи сухансан^онн тозагу чамъ кард, каломн х,еч кас ба он (социномаи Зух,урй-Р.Б.) нараснд" (16,979). Ин нуктадол бар он аст, ки доманаи мав syoTii социномаи Зух,урй хеле фарох буда, ба цавли донишманди шинохтаи эронй Ах,мад Гулчини Маонй ин асар "ба 78 унвон, ки баъзе ба социнома ё муганнинома дахлеву иртиботе надоранд", тацсим шудааст (10,9). Аз чумла, "Дар таърифи бах,ор", "Хитоб бо зох,ид", "Таърифи майхона", "Таърифи а?уш майхона", "Таърифи майфуруш", "Таърифи соцй", "Таърифи шароб", "Хитоб ба зох,ид", "Хитоб ба соцй", "Дар мазаммати рузгор", "Дар мазаммати ах,л и рузгор", "Хитоб ба соцй", "К.асамия", "Мазаммати зох,ид", "Дар таърифи дил", "Хитоб ба носех,", "Дар таърифи нищ", "Дар баёни шом", "Таърифи мах,тоб", "Хитоб бамутриб", азал", "Таърифи HaF-ма", "Таърифи фил", "Таърифи самар", "Мазаммати носех,", "Таърифи нома", "Таърифи сунь", "Разал" ва f. Масалан, "К,аса-мия" зох,иран х,с'( х,амбастагй бо хамру социнома надорад, вале ботинан шоир кушида бо ашён ба худ азиз цасам хурад ва дар нати^а як иайванди а^иб байни ин ду мафх,уми зид э^од шудааст: Ба тацво, ки хунаш х,адар кардай, Ба риндй, ки суяш назар кардай (7,388).
Х,амин нукта добили цайд аст, ки устухонбандии социномаи Зух,урй ба куллй аз днгар социномах,о фарц мекунад. Шоир онро х,амчун маснавии комил ва мустацили ирфонй бо санои Худованди бузург ofo3 мекунад:
Сано мекунам эзади покро, С урайёдех,» торами токро. Ки хуршедро сурати 40м аз уст, Шароби шафац дар хуми шом аз уст (7,365).
Ин махсусият дар дигар социномах,ои тавили ин давр низ ба чатттм мерасад: Навъй (7,262), Абутолиби Фандарсакй (11,37), Илх,о\ш Исфах,онй (11,115), Рашидои Аббосй (11,185), Солики К.азвинй (11,219), Фонии Кашмирй (11,327), Фуруга Исфах,онй (11,373), Фав^ии Нишопурй (11,383), К.осими Гунободй (11,423) ва дигарон. Мир ( январи Кошонй социномаашро бидуни х,амди Худованд 0F03 карда, баъд порчаи "Тавх,ид"-ро дар муно^оти Худо зикр мекуиад (7,335-337). TyFpoii Машх,адй, ки иайгироиа аиъаиоти социномаи Зухуриро идома медих,ад, социномаи бузурги худро бидуни мадху х,амди Худо ofo3 намудааст (11,280).
Дар бораи теъдоди умумии абёти социнома низ ихтилофи назар вучуд дорад. Мух,аедиконе чун Забехулло Сафо (980) ва Тавфик, Субх,онй (430) теъдоди абёти ин асарро 14500 донистаанд, муаллифи тазкираи "Порсигуёни Х,инду Синд" бошад онро ху, IV ni 4000 байт (79) мешуморад, аммо дар нусхаи "Куллиёт"-и Зухурй, ки дар шуъбаи дастхатх,ои 11ажух,шш ох,п шаркдиипосй ва мероси хаттии Академияи илмх,ои Чумхурии То^икистон та\ги разами 911 нигахдорй мешавад (7), мицдори байтх,о аз 4500 иборат аст (126-237). Мух,ак,к,ик<)пи номие чун Ах,мад Гулчини Маонй (8,831), Х,асани Ануша (1,1659) ва AcFapn Бобосолор (3,102) ба х,амин шумораи абёт ишора кардаанд. Аз сабаби х.а^мап бузург будани асари мазбур [1ажух,апдаи шинохтаи адабиёти форсй дар Шибх,и К.ораи Х,инд Борис Кирмонй онро бузургтарин социномаи адабиёти форсй-то^икй донистааст (20,231). Дар х,оле, ки бо истиноди Ах,мад Гулчини Маонй калонх,а^мтарин социнома дар таърихи адабиёт ба ралами TyFpon Машх,адй гааллуц дорад, ки теъдоди умумии абёти он ба 20000 мерасад (10,10).
Зухурй дар пайравии анъанаи маснависароён ва социно-масароён мадх,и шох,ро низ дар социнома устодона корбаст намудааст. Чунонки Ах,мад Гулчини Маонй ишора дорад, ин анъана аз Х,офиз ба баъд дар аксар социномах,о роич шуд: "Мусаллам аст, ки Х,офиз дар вижаи хитоб бо сочиву муганнй иайрави Низомиву Амир Хусрав будааст, аммо дар социномаи
хеш вижаи мадх,и шохро бори аввал истифода карда ва мутаах-хирии уро пайгирй кардаанд" (9,33).
Аз он 40, ки ин махсусияти социнома, хосса социиомах,ои тавили давр х,амчуи анъана буд, ба цавли донишманди дар боло зикршуда, устухонбандии социномах,ои тавил "структураи устухонбандии цасида" ро мемонд, ки шоир баъди мадх, ба гурез ру меорад (10,33). Зухурй дар социиома Низомшох,и сониро мадх, карда ва ин асари гароицадрро ба х,оки vi и фавцуззикр бахшида, ба ишораи тазкиранигорон аз у силаи хуб х,ам дарёфт намудааст. Аз чу мл а, Мух,аммадафзали Сархуш дар "Каламот-уш-шуаро" оварда, ки х,арчанд Низомшох, бо сухан он ь^адар ошно набуд, аммо ба силаи ин социнома чанд занцири фил зару сим ба Мулло Зухурй фиристод (15,72-73). Теъдоди абёти мадх,й дар социнома худу ли 500 аст. Чунонки худи шоир шпора додаст: Чах,ор алфи аввал алам додашон, Ба тацриб афзуд понсад бар он (5,220).
Социнома дар ду маврид гуфта шуда, ки худи шоир х,ам ба ин нукта шпора кардааст. К.исмати бузурги ин асар дар х,авои риндй ва шурилап! суруда шуда, цисмати мадх,и шох, бар он тахдшл гарднда, зеро шоир дар тамоми цисматх,ои он, илло к,ис\ш мадх,й, дар ^ax,oiin моваро к, я pop дорад ва як орифи ворастаи дунёпуштипозадаро мемонад. Мисол:
Бале, мах,рамонанд арбобн х,уш,
Сарат гардам, эй со к, и и айбпуш.
Ба coFap кун он оташн айбсуз,
Чарога хуиарро аз он барфур$Ь.
Ки аз айбу ори худи ворах,ам,
Ба фарри ту дар фарци худ по них,ам (7,398).
Зухурй х,амчун шоирн навчуй дар банду басти социиома навоварих,он зиёд ворид сохтааст. Мах,з х,я\шп иавоварих,о аз Чониби шуарои муосир ва баъдина мавриди пазириш rçapop гирифтаанд, ки тавассути ин омил, яъне таъсири социномаи Зухурй ба социиомах,ои дигар чойгох,и вижаи ин асарро дар Чах,они адабиёт муайян намудан мумкин аст. Чун гацсимбаидии социиомаро Зухурй барои ифодаи хуиар, мавзуоти мухталиф, сохтори вижа, огозу ан^ом ва комилияти социнома х,амчун маснавии фалсафй-ирфонй истифода бурд, он мантици iyiisñ, фалсафаи хоси шоир, обуранги бадей ва пайванди ягонаи
мавзуоти асарро таъмин кард. Бад-ин тартиб дар дохили сок,и-номаи Зухурй х,атю абёти ручуь ва гурезх,ои шоир аз мав ¡уъ дида мешаваид, ки дар ин радиф метавон к, и с маги "Дар таърифи ба-х,ор"-и уро зикр кард. Муаллифи тазкираи "Майхона" Мулло Абдуннабй Фахруззамони К,азвинй дар дохили социномаи Низомй "Бах,ория"-ро меорад (7,18-26), аммо тах,иякунандагони "Куллиёт"-и Низомии Ган^авй ба хуруфи сириллик Бах,ром Сирус ва Ч,обулцо Додалишоев дар дохили достоин "Искан-дариома", ки социномаи х,аким Низомй маъхуз аз он аст, "Бах,о-рия"-ро х,амчун воситаи устухонбандй, яъне ручУъ берун аз матнх,ои канда-кандаи социнома нишон додаанд (13,182). Бояд нуктаи дигарро низ зикр намоем, ки дар "Искандарнома"-и Низомй абёте дар васфи тобистон (13,211), васфи хазон (тирамох,-Р.Б.) (13,215) ва васфи зимистон (13,232) ба назар мерасад. Ч,ои шакку тардиде нест, ки х,аким Низомй абёти мазкурро х,амчун воситаи гурез аз мавзуъ, яъне ручуь истифода кардааст. Ба х,ар х,оляг баъди Низомй "Бах,ория" чун янъяня дявом няёфт, зеро дяр соципомя^ои Амир Хусряв (7,66-74), Хо^уи Кирмонй (7,7683) вяХ,офиз (7,92-99) ябёти вясфи бях,ор дида намешавад. Зух,урй х,амин анъанаро дар социнома ба тарной усули комиозитсионй истифода кардааст, ки ба номи "Дар таърифи бах,ор" меояд: Бах,ор аст, наргис цядях, баргирифт, Ба руи чаман лола coFap гирифт (7,368).
Ин падида дар социномах,ои асри XVII аз Зухурй ба баъд рои1; шуд. Аз муосирони шоир Мавлоно Навъй (7,268) ва Солики К,азвинй (11,225) ин иадидаро пайгирй намудаанд. Ногуфта намонад, ки Зухурй кушида, то бархе аз унвонх,ои худро мант1щан иаих,ам гузорад. Аз чу мл я, "Дар таърифи майхона" ва "Таърифи ахди майхона"-ро, ки яке тобеи дигар аст, иушти х,ам меоряд, яммо шоирони дигяр онро бя тявру тярзи худ бя риштаи шеър кашидаанд. Масалан, Солики К,азвинй ду унвони мазкурро бо х,ам омехта, зери номи "Таърифу тавсифи майхона ва ах,ли харобот" меорад (11,222). Шоири дигари ин давр Илх,оми Исфах,онй ин порчаро дигаргунтар бо исми "Дар сифати оина-хона" зикр кардааст (11,117). Дар порчаи мазкур фа^ат номи он мутафовит буда, маъно комилан х,амон аст, зеро абёти зери ин унвон овардашуда дар сифати майхона мебошад. Монанди ин дигаргуних,о дар порчах,ои зиёд дида мешаваид. Масалан, Зухурй
дар силсилаи таърифоти хеш "Таърифи маЙфуруш"- ро оварда (8,379-380), ки ин падида дар социномаи Фонии Кашмирй пайгирй шуда, аммо ба тарзи вижа. Фонй дар риояи банду бает ва маънову мавзуъ ба сифат кардани ашёи муртабит ба ^ах,они андешах,ои хеш мепардозад, вале аз таъсирпазирй аз гузаштагон низ социномаи у холй нест. Х,амчунон дар бах,рачуй аз Зух,урй поран мазкурро бо табдили цах,рамону мавсуфи он "Васфи иону ионфуруш" номгузорй кардаает (11,345). Умуман социномаи Фонй, ки мавеум ба "Майхона" ает, вижаи хоси баён ва мавзуъро дорад (11,328-362), ки мислу шабех,и он дар адабиёт мавдуд нест. Масалан, чунонки дар сафах,оти цаблй таъкид намудем, дар социномаи Зух,урй ва соири социномах,ои тавил бахши "Таърифи майхона" мавдуд аст, ки шоирон х,ипи васфу сифати майхона он Чоро аз амокини муь;аддас цаламдод кардаанд, ё ин ки аз макон-х,ои му^аддаси динй х,ам "харабот"-ро авло нишон додаанд. Ч,ан-баи ирфонии ин падида дар он аст, ки шуаро колаби зох,ирбинй ва суратпарастии мардумро шикаста, ворастагии рух, ва макоми баланди худро дар боргох,и илох,й тадассум мекунанд. Фонй бо дарки чунин \[()х,ия г ва Таллинн некбинй ва вахдонияти адёни мухталиф кушиш намуда, то маънии фасли мазкурро бо табдили исм, яъне "Васфи бутхона" вориди социнома кунад (11,344).
Социномаи Зух,урй бо социномаи Навъй дар банду бает умумияти зиёд дорад, аммо ин х,аммонандих,оро аз зермавзуъх,ои социномаи ду шоири фавцуззикр ба хубй мушох,ида мекунему халос. Масалан, Зух,урй фасли алох,идаро барон таърифи шароб ихтисос дода, ки абёти он саросар васфи майро дарбар мегирад (7,379-381). Навъй бошад, зери унвони мазкур 12 байт шеър оварда, вале аксари он хитобиях,ои у ба солист (7,226-267).
Ногуфта намонад, ки хитобиях,о дар социномах,ои тавил добили i явя^ЧУ VUI- (• Дар с()к,ип()\[ях,()и мутацаддимин, ба мисоли Низомиву Ходуву Х,офиз хитобиях,о асосан ба ду шахе равона карда шудаанд, ки яке corçfl ва дигаре муганнист. Масалан, Х,офиз гуяд: Бидех,, corçfl, он оби андешасуз, Ки гар шер нушад, шавад бешасуз (19,624).
Дар с()к,ип()\[ях,()и тавил хитобия чун ручуь ё гурез хидмат мекунанд ва шоир ба воситаи он аз як мавзуъ ба мавзуъи дигар мегузарад. Социномаи Мир Сандари Кошонй иурра аз ин тарз иборат буда, шоир ба василаи хитобиях,ои худ ба corçfl аз як
х,икоят ба х,икояти дигар зимоми суханро мекашад (7,325-349). Дар ин замина хитобиях,о ру ба густариш них,оданд ва мухотабх,о дар онх,о зиёд шудан гирифтанд. Зухурй дар цатори сочиву муганнй ба зох,ид низ хитобияи кутох, дорад, ки бо байти зер ofo3 мешавад:
Шароб ину сочиву майхона он, Биё, зох,идо, хешро боз хон (7,381).
Рух,ияи риндй дар cap то сари социномаи Зух,урй чун махсусияти ин асар ё чун риштаи сурх, ки тамоми цисматх,ои асарро бо х,ам мепайвандад, баръало намоён аст. Дар тацвияти ин иддао метавонем хитобияи дигари шоирро зикр кунем, ки ба назари мо аз ах,амият холй нест. Хитобияи мавриди назар "Хитоб ба носех," ном дорад:
Чй мехох,й, эй посох,, аз '(они хеш, Х,алокам зи хи^лат, лабат гашт реш. Маранч аз май ар дар чавобам хамуш, Ки рахти шунидан бурун рехт гуш (7,398).
Corçini Хуросонй дар социномаи ирфонии худ хитобиях,оро боз тавсиа дода ва се байт шеър зери унвони "Хитоб" меорад, ки мухотаби у аз ашхоси муайян бо ашёи мавхум мегузарад, яъне мухотаб низ х,амчун образи асосии социномах,о ба густариши Чиддии ботинй ру ба ру мешавад. Ба унвони мисол байти хитобии С ок,ии Хуросониро зикр менамоем:
Дило, тарки сарриштаву банд кун, Ба пайванди иоянда иайванд кун (11,210).
Социнома аз чумлаи ашъорест, ки дар худ рух,ияи шодиву шодмонй дорад. Бо вучуди ин мавзуи шикоят аз рузгору тезгу-зарии умр дар он аз аввали пайдоиш то кунун, х,амчун анъана идома ёфта истодааст. Дар со^иномах,ои тавил ин мавзуъ густариш ёфта, ба он шуаро мутобици диди хос аз х,ар ^ониб нига-ристаанд. Зух,урй мавзуи мазкурро ба ду бахш га к, с и vi карда, яке "Дар мазаммати рузгор" (7,383-385) ва дигаре "Дар мазаммати ахди рузгор" (7,385-386) аст. Фуруиг Исфах,онй, ки аз х,амасрони Зух,урист, дар пайравии у мавзуи бевафоии умру гузариши х,аётро ба ду бахш ЧУДО кардааст. Аввал "Дар бевафоии дунё" (11,374) ва дувум "Дар шикоят" (11,375) мебошад. Мавлоно Навъй низ аз ин грабил ашъорзери унвони "Дар шикояти рузгор" дорад (7,269-270), ки зеботарин абётро бо бадеияти том дар он 40Й додааст:
Фишурд ончунон FaM саропои ман, Ки гашт устухон хун дар аъзои ман (7,269).
Аз думлаи навоварщои ^олиби Зухурии Туршезй дар соципома порчаи "К, асами я" аст, ки аз ширинтарин ва хотирмонтарин фусули ин асари бузург мебошад (388-395). Корбурди вижаи вожаи "ь;асам" дар газалиёти Зухурй низ чашмрас аст. Дар байни газалх,ои оши^онаи у метавон газалеро бархурд, ки тамоми абёти он бо 1у1са\шях,ои шоир фаро шрифта шудаанд:
К,асам ба васл, ки х,арфаш чу дар миён омад, Ба фоли шавк; FaMii х,а1фро карой омад. ... К,асам ба чони туву чони х,ар кй зиндаи туст, Ки бе рухи ту Зухурй зи дон ба 4011 омад (6,329-330).
Вижаи боризи социномаи Зухурии Туршезй он аст, ки шоир мехох,ад ба баъзе цисматх,о, ки иайи х,ам меоянд, робитае сужавор насб кунад. Масалан, дар цисмати "Хитоб бо corçfl", ки пеш аз цисмати "К.асамия" омада, шоир дар бораи тавба кардан ва он тавбаро шикастан сух,бат менамояд ва барон огох, намудани хонанда аз боби оянда ин цисматро чунин ^ам ьбаст карда: Зи ту ишвае сарфи ин тавба бод, Ки завци шикастан маро тавба дод. Туро тавба х,ам аз ситам медикам, Ило^е надорам, цасам медикам (7,387-388).
Баъдан цасамх,ои Зухурй ofo3 мешаванд, ки дар бархе аз <шх,о истифода аз забоин зиндаи халцро х,ам дидан мумкин аст: Ба печоки ох,ам, ки дар муи туст, Ба х,авди нигох,ам, ки дар рун туст (7,388).
Зухурй дар социнома ба х,айси тасвиргари тавоно шинохта мешавад. У ашёи мавхумро низ ба масобаи як мусаввири хунар-манд ба риштаи тасвир кашида:
Ба умре, ки ипще инонаш шрифт, Ба марге, ки 40н дар миёнаш гирифт (7,393).
Дар байти боло санъати парадокс низ дида мешавад, ки ин шоирро аз чих,аги душворбаёнй муаррифй мекунад, аммо Зухурй муассиртарин ва содагутарин шоири социномасаро мебошад ва дилнишинтарин тарзи баёнро дар х,амин нядх, аз ашъори у мебинем: Зи завци лабат чанд хоям '(m ар? Биё, сокД эй аз Худобехабар (7,394).
Солики К,а звиий социномаашро пурра дар пайравии Зухурии Туршезй иншо карда ва аксар воситах,ои баён, банду бает ва тарзи ифодаи у бо Зухурй царобат дорад. Солики К.азвинй ягона нафа-рест, ки мутаассир аз назми шевои Зухурй шуда, порчаи "К,аса-мия"-ро назира суруд. Ба абёте аз он мурур мекунем: Илох,о, ба оини риндони мает, Ба хилватнишинони суратпараст. Ба он май, ки дар шаръи арбоби дил, Ба зох,ид х,аром аст, бар мо fi их, и л (11,221).
Дар банду басти социномаи Зухурй иайвастани víais syoni мухталифро х,амчун гурез (аз як мавзуъ ба мавзуи дигар) хитобия и'(ро мекунад. Ч,аззобияти сухани шоир дар социнома омезиш додани ирфону заминият дар он аст. Аз ни ру, дар баъзе мавридх,о мавцеи шоирро муайян кардан мушкил мешавад, зеро Зухурй ба баъзе масъалах,ои фалсафиву равонии инсон дахл карда, кушиш намудааст, то андешах,ояшро ииромуни ин масоил дар назми шевову равон баён созад. Бо баробари ин сухани шоир аз бадеият холй набуда, аз чумлаи саноеъи маъмули социномаи у сифатчинй мебошад. Чунон ки аз асмои фаслх,ои социнома маълум шуд, 1уянда дар аглаб маворид мекушад ашёи мухталиф ё ашхоси муайянро васф кунад. Таърифоти мазкур ба ашёи мавхум низ зебо ифода шудааст. Масалан "Дар таърифи дил" ном фасле аз социномаи Зухурй чунин омадааст:
Дил аст ин ки гардида зорифуруш В-аз у гарм гардида бозори ^уш (7,395).
Х,ар як байти дар таърифи дил омада, бо ибораи "Дил аст ин" 0F03 шуда, сифатх,ои гуногуни дил пас аз он дарч мешавад. Аз он Чумла, шоир дилро бар чон тар^ех, дода, мартабаи баланди цалби инсониро баён сохтааст:
Дил аст ин, ки захмаш надорад ил<н(, Дил аст ин, ки аз ч<ш ситонад хироч (7,395).
Зухурй возех,ан аз вожаи "дил" олами ботинии инсонро дарак карда ва дарки ин оламро марбут ба дарки х,астии дил медонад. Ин ибтикори шаклу маъно добили цабули социномасароёни дигар гардид, ки аз чумлаи онон ( о к, и и Хуросонй (11,205-208) ва Солики К.азвинй (11,231-232) мебошанд. Солики К.азвинй х,атто байтеро аз Зухурй ба тазмин оварда:
"Дил аст он ки социиарастй кунад,
Дил аст он ки бе бода мастй кунад" (11,231).
Х,амчунин "Дар таърифи ишк"-и Зух,урй аз тарафи ин шоир истикГюл ёфта (11,232-236), вале бо хитобиях,ои к$п ох,-ку1 ох,и худ аз "Таърифи ишк;"-и Зух,урй фарц мекунад.
Агар социномах,ои тавили садаи XVI I-ум ва, ба вижа социномаи Зух,уриро х,амчуи масиавих,ои яклухти ирфонй номида тавонем, пас ба чунин хулоса расидан мумкин аст, ки жанрх,о х,ам байни худ омезиш меёбаид ва ин ихтилот дар маснавих,о, хосса маснави-х,ои ирфонй падидаи комилан нав аст. К,аблан ихтилоти жанрх,ои мутафовити шеърй дар достонх,ои ипп<;й ба назар расида ва шояд ин падида такрор х,ам бошад. Ба х,ар х,олат бархурду иттисоли ду жанри гуногуии шеърй, бузургу хурд, яъие маснавию газал аз пайвастагии достону газал фарция i х,ои худро дорад. Достон ба х,айси бузургтарин шакли шеърй сужай ягона дошта, мутобици он сужа шоир аз забоин цах,рамои метавонад ба х,ар тариц сухан гуяд, хох, дар газал ва хох, жанри дигар. Маснавй бошад аз ин дидгох, куллан мутафарриц аст, зеро дар он сужай вох,ид вучуд надорад, хосса социнома, ки дар аввали иайдоиш гацрибаи х,амаи абёти он мустацил буд. Дар ин чода набояд фаромуш шавад, ки мантици вох,иди социнома дар х,ама х,ол риоя шудааст. Пас аз ин нукта маълум мешавад, ки газал дар социнома на ба х,айси усту-хонбандй ё такмилаи шаклй омада, балки х,амчуи такмилаи мантией ва мундари^а ворид шуда ва бояд бархурди жаирх,оро аз назари мантицу мундари^а низ ба х,исоб гирифт. Шуарои садаи мазкур бо баробари сурудани маснавй ба социномасарой, ки як шохаи мус гадили маснависароии ин давраро ташкил медих,ад, зиёд мугаваччех, шудаанд. Аз ин ру, тамоми анъаноти социнома дар асрх,ои мавриди назари мо тачдид ёфт. Бо баробари тачдиди анъана шуарои бисёр кушидаид, то асаре аз худ боцй гузоранд ва аз иайи навгарой афтоданд, аммо х,ар он навоварие, ки аз Чониби шоирон х,амчуи "бозёфт" ироа мешуд, аз чониби шоирони дигар хуш истикбол намегардид. Зух,урй аз тоифаи он шоиронест, ки та к, р и f) а и х,амаи иавчуих,ову иавоварих,ои у дар устухонбандй ва маънову матицу фалсафаи роици социнома аз чониби х,амасрону мутааххирин иазироии хуберо дарёфт. Бех,уда мух,аед1щи социномасароии адабиёти форсу то'щк Лх,мад Гулчини Маонй ба социномаи ин шоир бах,ои баланд дода, дар пайравии асари мазбур
социнома сурудани бархе аз шуароро ишора накардааст. Аз чумлаи онон: 1)ок,и рои Машх,адй, К.онеи Кирмонй, Муъмини Кирмонй ва гайрах,о мебошаид (10,9). Ба тафах^хуси банда Солики К.азвинй, Мух,аммадафзали Сархуш, Фуруга Исфах,онй, Навъии Хабупгопй ва каму беш Соции Хуросонй, Мир Сан^ари Кошонй, Илх,оми Исфахрнй, TyFpoii Машх,адй ва дигарон социномаи Зухури ро иайравй кардаанд. Фонии Кашмирй баъзе навоварих,ои Зухуриро ба тарзи худ дар социнома истифода намудааст.
Хулоса, Зухурй дар шеъру шоирй ба цавли яке аз муосирони у, шоир Файзии Файёзй "багоят рангинкалом" буд (14,79). Зухурй дар х,ама мавцеъ, хосса дар социномасарой аз соири шуарои х,амас-ри худ муваффац буд ва социномаи у дар таърихи адабиёти форсу то^ик х,амчун асари комили ирфонй ^ойгох,и вижа дорад. Инчунин забону услуби шоир нисбат ба бархе х,амасрон соддаву шево ва оганда аз бадеият аст. Ба цавли Асгари Бобосолор Зухурй "дар х,ама ашколи шеърй, бавижасоцинома камназир буд..." (3,30). Аз ин ру, тах,к,ик,и мавцеъ, забои, услуб, бадеият ва устухонбандии социномаи мавриди назар барон вокуниши як силсила масоили умдаи давр ва муайян кардани баъзе иадидах,ои нав дар ин шакли шеърй судманд буда, чунонки гуфта шуд, Зухурй аз бузургтарин социномасароёни ин давра мах,суб мешавад ва социномаи у ба х,аиси социномаи тавили мустацили адабиёти форсу то^ик эътироф шудааст. Шоир х,амчун мутафаккир, файласуф, орифу ринди вораста дар социнома шинохта шуда, дар цолаби зеботарин калимот, иборот ва таркибх,о изгори андеша мекунад. Як к; агор ибтикороту навчуих,ои шоир дар шакл заминай даст ёфтани у ба маъниву ифодах,ои нави маъно хидмат кардаанд. Пас, омузишу гаX,к,и к,и социномаи Зухурй барон муайян кардани иах,лух,ои мухталифи социномасарой дар адабиёти форсу точи к зарур аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ануша, Х,асан. Донишномаи адаби форси дар Шибх,и К,ора (Х,индустон, Покистон, Банглодеш) (Ч,. 4.) - Тех,рон, 1380*,.
2. Балгаромй, Миргуломалй Озод. Хизонаи омира. - Конпур, 1900.
3. Бобосолор, AcFap. Муцаддимаи мусахдех, -Девони Зух,урии Туршезй- Тех,рон, 1399х,. -Сах,: 33-119.
4. Зарринк^б, Абдулх,усайн. Сайре дар шеърй форсй (бах,си интщодй дар шеърй форсй ва тах,аввули он, бо намунах,ое аз шеърй шоирон ва чустуч^ дар ах,воли удабову тазкиранависон). -Тех,рон, 1347х,.
5. Зу^урии Туршезй. Куллиёт. Нусхаи хаттии Академияи илм^ои дум^урии Тодикистон №911.
6. Зух,урии Туршезй. Девон/Омодакунандаи чоп AcFapn Бобосолор-Тех,рон, 1399*,.
7. К,азвинй, Мулло Абдуннабй Фахруззамон. Майхона /Омодакунандаи чоп ва муаллифи муцаддимаву тавзех,от Ах,мад Гулчини Маонй- Тех,рон, 1028х,.
8. Маонй, Ах,мад Гулчин. Корвони Х,инд Ч,. 2.- Машх,ад, 1369х,.
9. Маонй, Ах,мад Гулчин. Муцаддимаву тавзех,от бар тазкираи "Майхона". -Тех,рон, 1028х,.
10. Маонй, Ах,мад Гулчин. Муцаддимаи "Паймона". -1348*,. -Сах,:
11. Маонй, Ах,мад Гулчин. Тазкираи Паймона.- 1348х,.
12. Махдуб, Мухдммаддаъфар. Сокинома, муганнинома. //Сухан, урдубго.ишти 1339х,.
13. Низомии Гандавй. Куллиёт /Омодакунандагони чоп Барром Сирус ва Ч,обулк;о Додалишоев.-Ч,. 5.- Душанбе: Ирфон, 1984
14. Садорангонй, Х,урумал. Порспгуёнп Х,инду Синд.- Интишороти Бунёди Фарх,ангии Эрон, бидуни сол.
15. Сархуш, Мухдммадафзал. Каламот-уш-шуаро.- Лох,ур, 1942
16. Сафо, Забех,уллох,. Таърихи адабиёт дар Эрон (ва дар цаламрави забони форсй. Аз ofo3ii садаи дах,ум то миёнаи садаи двозда^уми х,идрй. Шоирони nopciirffi) Ч,.5, бахши 2.- Тех,рон, 1373х,
17. Суб^онй, Тавфщ. Нигере ба таърихи адаби форсй дар Х,инд. -Эрон: Шурой густарииш забон ва адабиёти форсй, 1377х,
18. Суфиев Шодимахмад Зикриёевич. Саки-наме в системе персидско-таджикской литературы XVI-XVII веков. -Душанбе: Дониш, 2011
19. Х,офизи Шерозй. Куллиёт /Омодакунандаи чоп Ч,амшед Шанбе-зода- Душанбе: Ирфон, 1983
20. Kirmani, Waris. Dreams forgotten (an anthology of indo-persian poetry). -Academic Books, Aligarh, 1986
Место сокинома (книга о виночерпии) Зухури в истории написания сокинома в персидско-таджикской литературе
Б.Рахматое
Ключевые слова: персоязычная литература Индии, индийский стиль, традиция написания сокинома, "Сокинома" Зухури и Туршезй, поэтические жанры
Статья посвящена анализу особенностей жанра сокинома (книга о виночерпии) в персоязычнои литературе Индии на примере
«Сокинома» Зухури Туршези (XVI-XVIIee.). На основе анализа и сопостовлення сокинома поэтов-представителей иракского стиля (Низами, Ходжу Хафиз) с аналогичными произведениями поэтов индийского стиля, и прежде всего Зухури Туршези, автор выявляет особенности развития данного жанра в персоязычной литератури Индии. В частности, подвергается увеличению объём сокинома, происходит изменение её композиции и структуры, изменение функционального назначения хитобия (обращения к кравчему или певцуj и.т.д. Выдвигается тезис о том, что длинные сокиномаХУП века, особенно сокинома Зухури, можно назвать монолитными мистическими месневи.
The Place of Zukhuri's Sokinomas in the History of its Writing in Persian-Tajik Literature
B.Rakhmatov
Key words: Persian-written literature of India, Indian style, traditions of Sokinoma, writing, Sukhuri Turshezi s "Sokinoma ", poetical genres
The article dwells on the peculiarities of sokinoma genre (the book about cup-bearing) in the Persian-written literature of India; Zukhuri Turshezi's "Sokinoma" (XVI - XVII c.c.) being taken as a sample. Designing on the premise of correlation between the Sokinomas presented by Iraqi style (Nizami, Khodju, Khafz) and the ones belonging to analogical productions of Indian style - Zukhuri Turshezi coming first -the author reveals the peculiarities of this genre, its development in Persian-written literature of India. In particular, the volume of sokinoma is increased, its composition and structure are changed, the functional destination ofkhitobiya (invocation of cup-bearer or poet) is subjected to alterations. The author moves the thesis that long sokinomas of the XVII-th century, especially those ones belonging to Zukhuri, may be called monolithic mystical mesnevis.
