CC BY
140
УДК-8Т2 ББК- 83.3(2Т)
Шарифов Шодикул Хасанович,
омузгори кафедраи адабиёти классикии ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Шарифов Шодикул Хасанович,
преподаватель кафедры классической литературы ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Sharifov Shodikul Hasanovich,
assistant of the department of classical literature under Khujand State University named after acad. B. Gafurov, (Tajikistan, Khudjand) E-MAIL: sharifniyo_shodi@mail.ru
Ключевые слова: современная таджикская поэзия, "Диван любви"Озарахша, поэзия, газель, рифма, редиф, поэтическое мастерство
Статья посвящена анализу поэтического мастерства таджикского поэта Толиба Озарахша на основе материалов сборника его газелей "Девони ишк" ("Диван любви"). Актуальность темы определяется тем, что на сегодняшний день еще ни один исследователь не подверг внестороннему изучению творчество Озарахша в плане создания редифов. Утверждается, что из всех классических и современных поэтических жанров Озарахш уделяет большое внимание газели, и именно в данном жанре более выпукло проявляются его новаторские начинания. Отмечается особое искусство Озарахша в создании редифов газелей, которые не только усиливают музыкальность стиха, но и несут смысловую нагрузку. Создание очень интересных редифов из слов разных частей речи, в том числе из союзов, что редко встречается в современной таджикской литературе, является свидетельством его поэтического мастерства. Кроме того, предпринята попытка теоретического обобщения определений понятия "редиф", предложенного средневековыми теоретиками литературы и современными исследователями.
Вожа^ои калиди: адабиёти муосири тоцик, "Девони ишц"- Озарахш, шеър, газал, цофия, радиф, уунари шоири
Дар мацола муаллиф уунари радифсозии шоири тоцик Толиб Карими Озарахшро дар асоси маводи "Девони ишц"-и у мавриди тащиц царор додааст. Тащици уамацонибаи газалиёти Озарахш, аз цумла дар доираи радифсози щнуз аз тарафи мущццицон руи кор наомадааст. Аз ин ру, мавзуи интихобкардаи муаллифи мацола дастнохурдаю тоза мебошад. Муаллиф зимни таълиф собит намудааст, ки шоири номбурда аз миёни анвои шеъри классикиву муосир таваццууи бештаре ба газал дошта, дар сурудани ин навъи шеър аз худ ибтикороту навовари нишон дода тавонистааст. Муаллиф %амчунин нишон
ВИЖАГИХОИ ГАЗАЛИЁТИ ОЗАРАХШ ВА ХУНАРИ РАДИФСОЗИИ У
ОСОБЕННОСТИ ГАЗЕЛЕЙ ОЗАРАХША И ЕГО МАСТЕРСТВО В СОЗДАНИИ РЕДИФА
PECULIARITIES OF OZARAKHSHS GAZELES AND HIS MASTERSHIP BESET WITH THE CREATION OF REDIF
медиуад, ки Озарахш аз пайравони тавонои устодаш Лоиц Шерали буда, баробари идома додани анъанауои газалсароии у ба тозакорщое дар сохтани радифуои аз щр цщат зебо ноил омадааст. Аз руи тащици муаллиф радифуои уунармандона сохтаи Озарахш на фацат щмчун унсури ёвари мусицоибахши газал, балки щмчун унсури меуварии маънобахши газал дар цаззобу дилнишин ва пурмазмун бародамани ин навъи шеър хидмат кардааст. Аз уиссауои гуногуни нутц, аз цумла аз пайвандащо сохтани радифуои ба сурат зебо ва ба маъно расо уосили хунари шоирии у дар доираи радифсозии газали муосири тоцикй мебошад. %амчунин ниго^и муаллиф ба таърифи радиф ниго^и му^аццицона ва навоварона мебошад.
Key words: Modern Tajik poetry, «Divan of Love» by Ozarakhsh, poetry, gazel, rhyme, redif,
poetical mastership
The article dwells on the analysis of the poetical the mastership pertaining to the creation of Tajik poet Tolib Karim Ozarakhsh; the collection of his gazels «Divan of Love» being the basic material the author of the article hangs onto. The actuality of the theme is determined by the fact that Ozarakhsh's creation hasn t been subjected to any research up to now in the plane of redif rhyme. It is asserted that out of all classical and modern poetical genres it is a gazel where the poet's innovations are evinced mostly noticeably. The author of the article marks Ozarakhsh's peculiar art in the creation of redif which not only intensifies a musical coloring of the verse, but bears a meaningful charge either. Very original redifs are made out of different parts of speech; the fact being of rare occurrence in modern Tajik poetry. Into the bargain, the author makes an endeavor to theoretically generalize the definitions of redif notions in interpretations of both mediaeval theoreticians of literature and modern explorers as well.
Яке аз улуми шинохти шеър- ;офия, ки радиф низ шомили он аст, тахлили шеърро аз калимаи охирин ва хатто аз харфи охирини решагй-равй огоз мекунад. Ачиб ин аст, ки хдрфи равй низ охирин чузъи шеър-мисраъ ё байт нест, зеро баъд аз он дар аксар маврид чузъи зебову маънирасон ва охангбахши шеър - радиф мавчуд аст. Бино ба навиштаи Шафеии Кадканй "радиф яке аз неъматхои бузурги шеъри форсй" аст, ба шарти он ки "балои чони маъонй ва эхсоси шоир набошад" (4, с.138). Истифодаи радиф дар шеъри форсии точикй аз шоир хунари баландро талаб мекунад. Аз ин ру, на хама шоирон аз ухдаи корбурди дурусти радиф баромада тавонистаанду метавонанд. Дар ин ма;ола сухан аз боби шеъри Озарахш, хунари шоирии у дар мисоли радифсозй дар газалиёт меравад.
Мавкеи Fазал дар эчодиёти Озарахш. Озарахш бо он ки дар бештари анвои суннативу муосири шеър дасти тавоно дорад, газал дар ха;и;ат хамчун писандида-тарин навъ мавриди таваччухи хоси у ;арор гирифтааст. Шоир дар эчоди ин навъи шеър харчанд хунари тамом аз худ нишон дихад хам, хусни сурату сирати газалхояш коста нагаштааст. Ба чумлаи дигар, такаллуфи шоирона дар газалиёти у зери партави табиияти суннатй-классикии шеър монда, сояравшане дилнишин аз худ ба вучуд овардааст. Сарчашмаи илхом, мухотаб, масали ширини Озарахш "зебогазал"-е аст, ки шоири оши; бе вучуди у на газал дораду на масал: Зебогазали ман ту набоши, газалам нест, Ширинмасали ман ту набоши, масалам нест (8, с.53).
Аз байти зерини омехта аз иФтихору и;рори пур аз ихлосу хушуи шоир ба Камоли Хучандй бармеояд, ки "газалхои маш;й"-и то соли 1996 сурудаи Озарахш аз камоли хунари шоирии y дарак медодаанд:
Дар шаури Камол мекунам машци газал,
Эйрууи Камол, бар камолам бирасон! (7, с.102; 8, с.189).
Азбаски Озарахш ба нишонаи бахорон аз гул газал месарояду хонандаро ба ха;и як шакарнам водор ба хурмати шакарона (8, с.190) -газалтарин таронааш (8, с.209) мекунад, дафтари шеъраш хам гохе аз шоирона нахондани газал, яъне аз бегазалй аз сохиби худаш дида бештар таассуф мехурад(8, с.217). Таъбирхои шоиронаи "аз гул газал сурудан", "газал хондани дафтар" ва "аз манзари чашми шаффоф шукуфтани як газал" (8, с.238)-и Озарахш шаходат аз тарзи газалсароиву оханги хос доштани газалхояш аст:
Дило, тануо ту медонй ниёзи Озарахшатро,
Аз ин тарзи газалхонию ин оуанги тащой (8, с.224).
Дар байти боло таъбири ихомноки "оханги танхой" ду маъно дорад: оханги дар танхой офаридашуда(1); оханги мутаалли; танхо ба як нафар(2). Калимаи "танхой" дар гуиши мардуми водии Зарафшон, гайр аз маънои лугавии маъмулй - танхо будану танхо мондан, дар таркиби иборахои "танхой хурдани чизе" (таннохур= танноихур//танхохур=танхоихур; мачозан харису бахилу мумсик), "танхой кардани коре" (тавоною бакувват, босабру тахаммул; мачозан бови;ору боору нанг) маънои мачозй касб карда, ба як нафар хос будан ё тааллу; доштани чизе ё кореро ифода мекунад. Чи тавре аз маънохои асливу мачозии таъбирхои мазкур бармеояд, онхо зимни корбурд дар гуиш аз чихати баёни матлаб ду мавриди ба хам мухолифи истифода доранд: аввалй манфй ва дуюмй мусбй. Аммо таъбири "оханги танхой"-и Озарахш ба ду маъно хам хусусияти мусбй дорад. Ин таъбир идомаи та;виятбахши таъбири "тарзи газалхонй" буда, аз он шаходат медихад, ки Озарахш на фа;ат дар газалсарой ба тарзи хос ноил шудааст, балки дар офаридани оханг хам сохиби тарзу ма;ом мебошад. Дар шеър сохиби усули хоси худ будани Озарахшро ахли тах;и;у адаби кишвар эътироф кардаанд. Пасихам омадани калимахои "газал, шеъру оханг" дар абёти газалхои Озарахш гуёи омезиши шеъру муси;й дар корхонаи эчодии уст, ки аз муси;ияти баланду нотакрори газалхо ва табъи муси;ишори шоир дарак медиханд:
Ба Озарахш, ки оуанги нав ба дил дорад,
Барои як газами нонавишта омин гу (8, с.248).
***
Мушти шеъру мушти оуангам расид, Дар сари санги рахи Сарводаам (8, с. 172).
Дар радифи "ту мехонд газал" газали хеле зебою самимй гуфтани Озарахш равшантарин хуччати тамоюли равонии у ба ин навъи шеъри равон аст, ки ин чо пурра овардани он аз фоида холй нест:
Рузе, ки таманнои ту мехонд газал, Дунё ба тамошои ту мехонд газал.
Х^астй уама афсонаи мастии ту буд, Мастона ба руъёи ту мехонд газал.
Ку цофия, ку вазн? Хама лутфи калом, Бо шеваи шевои ту мехонд газал. Он лацзаи ширин зи худаш бохабар аст? К-аз чеураи зебои ту мехонд газал!? Аз номи баланди шоири шармидам, Дидам, цади болои ту мехонд газал. Охир чи хато бесару бепо шуданам, Вацте ки саропои ту мехонд газал?! Девонаи барги нози девони туям, Як умр зи маънои ту мехонд газал. Дар соати марги Озарахшат, эй кош, Хомушии лабуои ту мехонд газал...(8, с.138). Дар "Девони иш;" ном китоб гирдоварй шудани газалиёти Озарахш далели дигари барчаста аз таваччухи хоси у ба ин навъи шеър ва ;абули хотири ахли дилу назар шудани газалиёту сарояндаи он аст. Тартибдихандаи "Девони иш;" Фарзонаи Зарафшонй 250 газалро аз миёни газалиёти шоир баргузида, аз руйи ;оидаи тадвини суннатии девон фарохам овардааст. Ин китоб бо ду хат: кириллии точикй ва форсии муосир бо ташаббуси хайрхохонаи намояндаи Вобастагии фархангии Ч,ИЭ дар вилоя-ти Сугд чаноби Масъуди Ахмадванд дар нашриёти "Ношир" бо сифати баланд ба чоп расидааст. Мухаррири матни форсии "Девони иш;" шоир Аъзам Хучаста мебо-шад. Ногуфта намонад, ки якчанд сахви техникй дар матни кириллии точикии "Девони иш;" ба назар мерасад. Яке аз чунин сахвхо аз "Девони иш;" афтодани газали матлааш "Хотираи манзарахо нав шуда" аст, ки мувофи;и мундарича мебоист дар сахифаи 215 чой дошта бошад. Аммо дар сахифаи 215 газали "Дар шахри бахт бе ном паскучае намонда" омадааст. Ин аст, ки аз 250 газали баргузида як газал аз беахамиятии масъулони тахия фуругузор шудааст.
Вижагщои Fазалиёти Озарахш. Доир ба ин мавзуъ муха;;и;оне чун адабиёт-шиносон Матлубаи Мирзоюнус (6, с.185, 190), Субхони Аъзамзод (1, с.110), шоирону муха;;и;он Низом Косим (5, с.6), Сурайё Хдкимова (12, с.96-105), хаводорони муха;-Идибек Идизод (3, с.10), Фарзонаи Зарафшонй (2, с.10) дар робита бо мавзуи тах;и;ашон ба таври фишурда изхори назар кардаанд, ки такрори онхо чоиз нест. Ин чо баъзе хусусиятхои хануз тах;и;нашудаи газалиёти шоир баррасй хохад шуд.
Хацман хотирмону дилнишин будани газалхои Озарахш. Баррасии омории 249 газали "Девони иш;" нишон дод, ки аз лихози теъдоди абёт газалхои Озарахш 4-байтй, 5-байтй, 6-байтй, 7-байтй, 8-байтй, 9-байтй, 10-байтй, 11-байтй ва 12-байтй буда, зиёда аз се як хиссаи газалхоро газалхои хафтбайтй, як хисса камтарро газалхои шашбайтй ва як хиссаи пурраи бо;имондаро газалхои 4, 5, 7, 9, 10, 11 ва 12-байтй ташкил медиханд:
Теъдоди абёти 4 5 6 7 8 9 10 11 12
газалхо
Теъдоди 3 34 76 88 31 8 7 1 1
газалхо
Ин омор бори дигар таъбирхои "маш;и газал дар шахри Камол кардан" ва "имдоди маънавй хостани Озарахш аз равони Хоча Камол"-ро, ки болотар оварда
шуд, та;вият бахшида, дар хачми газал ба меъёри андалеби чаманхои Хучанд соди; монадани уро собит мекунад. Камхачмй ё ихчамй шоирро водор мекунад, ки дар гуфтани газал бештар хунари шоирй ба кор барад, то битавонад паёми иш;иву ахло;й ва хикамии худро бекаму кост бо забони сода аз корхонаи эчодияш ба зехни хонанда инти;ол дихад.
Содагии забон ва дилрасй-таъсирбахшии газалцои Озарахш. Яке аз мухимтарин хусусиятхои газалиёти Озарахш, ки ин навъи шеъри уро аз дигар ашъори хам;аламонаш имтиёз медихад, лои;она будани онхост ва ин чойи ачобат надорад. Зеро вай яке аз шогирдони тавонои мактаби шоирии Лои; Шералй аст, ки иродати хос ба ин устоди беназири сухан дорад. Ин иродати Озарахш на фа;ат дар шеърхояш, хатто дар номгузории мачмуаи газалиёташ "Девони иш;" хам, ки дар чодаи бепоёни шеър идомаи бенихоят зебои "Девони пирй" ва "Девони дил"-и устодаш аст, баръало мушохида мешавад. Дар вазну ;офияю радиф, мавзуъ ба Лои; Шералй пайравй кардани Озарахшро хеч гох ба маънои комилан лои;она будани шеъри вай пазируфтан дуруст нест, чунки лои;онахои Озарахш аз ашъори Лои; хеле фар; мекунанд. Озарахш бо истифода аз донишу тачрибаи хунарй аз пайрохаи бардошту пайравй ба шохрохи такмилу ибтикор гузашта, лои;онахояшро рухи озарахшона бахшидааст. Ибтикороти Озарахш дар газал ин та;виятбахшии чанбаи муси;й ва коркарди озарахшонаи тарзи баёни Лои; Шералй аст. Fазалхои Озарахш хеле содаву дилрас буда, хондану сурудан ва шунидани онхо ба хонандаву шунаванда таъсирбахшу рохатафзо аст ва баробари ин хама осониву сахлй зохиран мушкил-тафсиру навддастнорас мебошад.
Бозй бо калимот ё такрор ва таъбирсозию мазмунофарй. Калимахоро бозй дорондан дар масохати як байт ва хатто як мисраи газал ва бар ин замина таъбирсозию мазмунофарй аз чумлаи ибтикороти Озарахш дар самти зухури хунари шоирй аст. Таваччух ба намунаи зерин ин нуктаро собит мекунад:
Як цадам аз цадам бурун рафтам,
Аз цадам як цадам бурун рафтам (8, с.141).
Шоир дар байти боло калимахои ";ад", ";адам", "як" ва пешоянди "аз"-ро бозй дошта, яъне чойи онхоро дар мисраъхои матлаъ иваз намуда, хусни матлаъи газалашро таъмин кардааст. Мазмуни байт: Аз ;адам -рохи худ ба андозаи як ;адам дар чустучуи худ берун рафтам. Дар натича аз пайкари худ- ;ад ба дарозии як ;ад чонам дур шуд. Шоир харчанд дар ин чо аз чону ;олаб ва шинохту маърифат сухане ба миён наорад хам мазмуни ирфонй доштани ин матлаъро абёти дигари газал бозгу мекунанд (8, с.141). Ин буд бозрасии бозии калимот дар хачми як байт. Ин хунарро шоир дар хачми як мисраъ низ хеле мохирона тачриба карда, ба натичахои дилхох расидааст. Намунахо:
Магу, ки чора надорам, биёву чора биёр (8, с.116).
***
Цавобе бар саволи бецавобам ой, ё модар!(8, с.118) ***
Наврузи ноз омад, гул ноз мекунад боз (8, с.123).
Такрори бачои калимахо дар хачми як мисраъ сабаби равонй, хушохангй, чаззобиву дилкашии шеър мегардад. Матлаи зер аз газале пур аз такрори зебост, ки ба як чуши чашмаи илхом аз дил ба лаби шоир чорй шуда:
ffmap6opa ma6oees, dueap6opa maMamo, ffrnap6opa caneda, dmap6opa maMomo (8, c. 7). Hh TaBpe Mymoxuga myg, 03apaxm gap xap MHcpaH Maraat gy 6op BoxaH "gHrap6opa"-po 6a Kop raph^Taacr. Ea xaMHH mhhbo^ y gap xap hk 6aHTH ra3a.m naH^-6aHTa (6a ^y3 a3 6aHTH MaKTat naH^ MapoTH6a) naxop MapoTH6arH BoxaH gurap6opapo 6a Kop 6ypgaacT. Ma^MyaH 21 MapoTH6a Ka.mMaH gurap6opa gap hk ra3a^ TaKpop mygaacT, aMMo gap htoh MaBpug xaTTo x,amBH Ma^ex 6ygaHH hh TaKpop эxcoc HaMemaBag.
Xanymm e oyamu MapdyMu dommam sasanyo. 03apaxm 6apoH oh kh a3 hhxhcoph metpu ^oH^oHa 6epyH oagy metpu o3apaxmoHa ryHg, ,tohk;bop xa^HHTH aga6ueTpo xaMema MaggH Ha3ap gomTa, gapgH graH MapgyMpo 6o HCTH^oga a3 3a6oHH meBoH MapgyMH 6aeH Kapga, 6ap ra3a.m to^hkh pyxH MycH^oHH xa^HH To3ae 6axmug. XoTHpHHmoH KapgaH 3apyp acT, kh Tat6upy Ka^HMoTH MapgyMH, Ha $a;aT MatHou ac^HBy Ma^o3HH xoch Myaccup gopaHg, 6a^KH ohxo gopoH MycH^HHTH BHxae hh3 xacTaHg, kh 6a pyxH xoHaHgaBy myHaBaHga TatcupH 6emTape pacoHHga MeTaBoHaHg. Ra^HMau ";acg6a;acg"(7, c.190) Ba Tat6upxou 3epHH: " 6a capy py Traona HacnugaH" (8, c.104), "a3 cap MoHgaHH Mo^y Mym"(7, c.214) "^oHyHH HoHaBHmTa 6ygaHH 3HHgarH"(7, c.198), "py3H pymHoH" (7, c.86) "^a6 6a ^a6 " (7, c.168), "caxTH caHr"(7, c.57), "^oHaMo3 aHgoxTaH" (8, c.42) "MaxKaM gomTaH" (216) 6apoH HaMyHa MymTe a3 xupBopaHg. TaBa^yx 6a 6aHTH 3epHH Mycu^HHTH 6a^aHg gomTaHH HKe a3 u6opaxou xa^KHpo gap nepoHH 6ageH HHmoH Meguxag:
Haficu dyne дacmгиpam Hecm pysu Moyapo, Mony Mymam a3 capam MOHad, dunepo noc dop! (8, c.115). 03apaxm MatHou TapKH6u xa^HH "Ha6omag, He"-po, kh gap xo^aTH HoMa;6y^ oMagaHH w3e 6a Kace MaBpugH HcTH^oga ;apop goga MemaBag, gypycT gapK Kapga, 6a oh Ka^HMaH "na3Hpo"-po naHBacra, hk pagu^H To3a gap metpu to^hkh coxTaacT: A3U3o, dafimapu po3aM nasupoxm Ha6omad, He... ^name3y capafipo3aM, nasupoxm Ha6omad, He!(8, c.240) HcTH^ogau Tat6upy TapKH6xoH xa^H gap goxH^H MHcpatxo KopH naHgoH gymBope HecT. Ammo a3 ohxo coxTaHH pagH$ KopecT hhxoht MymKHA Ba 3axMaTTa^a6, kh a3 yxgau oh Ha xap moup 6apoMaga MeTaBoHag.
naeMu axnovfi dommaHu sasanuemu Osapaxm. X^aga^H xap hk moupu pocTHH, Ha $a;aT mogy xyppaM KapgaHH Ta6tH MapgyM, gap a^TogaraxoBy Mycu6aT 6o metp xaMHa^acu xara; 6ygaH acT, 6a^KH xHMoHTy xugoHTH MatHaBHH ohxo hh3 puco^aTH moupH acT. 03apaxm Ba;Te gap ra3a^xoHm Mexoxag naeMH ax^o^H 6a MapgyM 6upacoHag, 3a6oHH hhxoht mupHHpo 6o nypcumxou opu^oHa 6a Kop Me6apag, to xoHaHgaBy myHaBaHgapo 6a $HKp Bogop KyHag:
Myya66amu 6aHu odaM кyцocm, эu MapdyM,
3u Hypy Mabpufiamu omuyomyo hu xa6ap? (8, c. 121)
***
Цunoгo%oн, дunoгoцoн, dunaM mam acm, Medornd? X^aducaM as Ma^onu mumaey cam acm, Medornd? (8, c.110) H,oe gurap Ba^re эxcoc MeKyHag, kh MapgyM 6a naHgH a3 EpH gu^6aHg pacuga, HtHe 6a naeMH Xygo xaM эtтннo HagopaHgy a3 ^aHry ^ygouxoxH 6o Ma;cagH BaxgaTH
yмyмибашарй даст намекашанд, бевосита бо хитоби вижа шархи он паёмро ба гуши онхо шоирона мерасонад:
Харчанд мерасад панд аз суи ёри дилбанд, Эй одамон, шиносед оцанги цамнидои: Буцрони бенавои мебигзарад цамон дам, К-аз мо гузар бисозад буцрони беxудой! (8, с.225) X,yHapH шоирии Озaрaхш дaр мисоли pa-u^coiii дaр Faзaлиёт. Таърифи асримиёнаги ва муосири радиф. Таърифи нисбатан комили асримиёнагии радифро дар адабиёти форсии точикй бештар аз сохиби "ал-Муъчам" гирифтаанд. Шамси Кайси Pозй гyфтааст: "радиф калимае бошад муста;или мyнфасил аз ;офия, ки баъд аз итмоми он дар лафз ояд бар вачхе, ки шеърро дар вазну маънй бад-он хочат бошад ва ба хамон маънй дар охири чумлаи абёт мyтакаррар шавад" (9, с.210) ва "чун калимаи радиф дар мавзеъи хеш мутамаккин наафтад, яъне аз руи маънй ба он эхтиёч набувад, маъйиб бошад (9, с.211). Аксар муха;;и;они гузаштаву имрyзаи адабиёти форсии точикй ба ин таъриф такя кардаанд, аз чумла Вахидиён Комёр ва Сируси Шамисо, ки бар ин асос таърифи муосири радифро гуфтаанд. Яхё Толибиён ном муха;;и;и эронй таърифи зерини доктор Алимухаммад Хд;шиносро таърифи нисбатан чомеи муосири радиф донистааст, ки дар он хам заъф ба мушохида мерасад: "Pадиф хамгунии комилест, ки аз такрори як унсури дастурии ягона (вожа, гурух, банд ё чумла) бо таволии (пайдархамй-Ш.Ш.) яксон ва бо на;шхои савтй, сарфй, нахвй ва маъноии яксон дар поёни масореъ ё абёти шеър баъд аз ;офия меояд" (10, с.10). Бояд таъкид кард, ки радиф шаклан яксон такрор мешавад, аммо мазмунан, яъне аз руи маъно на хама вакт як хел такрор шуда меояд. Зеро радиф дар охири хар байт метавонад ба маънохои дигар биёяд, ки мо инро дар мисоли радифи "дарахт-дарахт"-и яке аз газалхои Озарахш низ собит карда метавонем. Албатта, хар ду таъриф дар зоти худ бо андаке ислох вобаста ба замони зухур дурустанд. Аммо таърихи адабиёт дар доираи шеър гувохй медихад, ки руйкардхо—тахаввулу ташаккули сохториву нахвии шеър марзи ин таърифхоро бе хеч монеа убур кардаанду хоханд кард. Инро дар таърифи Шамси Кдйси Pозй дар ду вачх мушохида кардан мумкин аст. Якум, дар "ал-Муъчам" хачми радиф бо вохиди "калима" муайян шудааст, хол он ки имруз пасоянду пасванд, чонишинхои шахсй, ки зотан калима нестанд, хамчун харфи васл баъди ;офия омада радиф шуда метавонанд. Дуюм, чумлахое, ки дар ашъори шоироне чун Мавлоно, Хо;онй радиф шуда омадаанд, калима нестанд. Ин нохинчорй дар таърифи муосири радиф низ ба назар мерасад. Аз руи таърифи чомеъ радиф бояд аз паси ;офия ояд, аммо дар шеъри сафед имкон дорад, ки пеш аз ;офия ва хатто дар OFOЗи хар мисраъ ё сатр ояд. Ачибтар ин аст, ки такрори як калима ё гурухи калимахоро дар OFOЗи мисраъ ё сатр муха;;и;они эронй "радифи OFOЗй" (11, с.1999) гуфтаанд, ки хилофи таъриф аст. Ма;сад аз зикри ин нохинчорихо гурез аз да;и;нигариву да;и;нигорй нест, балки нишон додани мушкилоти да;и; нигаристану да;и; нигоштан аст.
Ихтирои шоирони форсизабон будани радифро пешинагон ишорат кардаанд, аз чумла Pашиди Ватвот (10, с. 8). Аз муосирон хоси шеъри форсй будани радифро доктор Шафеии Кадканй дар фасли 'Тадиф: вижагии шеъри эронй"-и асари "Муси-;ии шеър"-аш бо далелхои зерин собит намудааст: серистеъмол будани радиф дар шеъри форсй нисбат ба шеъри туркиву арабй; хангоми тарчума кардани шеъри форсй
6a 3a6oHxou aBpynoH a3 6am pa^TaHH pagu$, atHe 6a Ta6uaTH metpu ar^a6H 3a6oHxou aBpynoH MyBo^u; Ha6ygaHH pagu$; gap metpu apa6H MaB^yg Ha6ygaHH pagu$ Ba aBBa^HH ryaHgaroHH metpu apa6uu pagu^gop Maxcy6 e^TaHH moupoHH эpoнннaxogн apa6u3a6oH Ba e moupoHH Tatcupna3upy$Ta a3 metpu $opcH; naHBacrarHH Ta6uH (3oth) gomTaHH pagu$ 60 metpu $opcH Ba ^aH6au caHtaT (coxTarH)gomTaHH oh gap metpu apa6H; 6a Tatcupu metpu ^apoHcaBK a3 metpu TypKH 6apgomTa mygaHH pagu$ gap oxupu ;apHH XIX ... (4, c. 125-137). Ea TatKugu aga6ueTmHHocH Ma3Kyp xamTog gap cagu ra3a^HeTH xy6u 3a6oHH $opcH xaMa gopou pagu$ xacTaHg (4, c. 138). Arap gap amtopu PygaKH pagu$ 6emTap a3 $eMxo coxTa Memyg, pa^Ta-pa^Ta gap amtopu YHcypH, CaHoH, Ycmoh MyxTopH, AHBapH, Xo;ohh, RaMo^ygguH Hc^axoHM, ^a^o^yg-guHH Ea^xH goMaHau a3 gurap xuccaxou Hyr; coxTaHH pagu$ ByctaT nango Kapg. ffletpu Xo;ohh aB^u 603H 6o pagu$ acT (4, c. 153) Ba gap geBoHH y a3 300 ra3a^ 22 ra3a^ Ba a3 150 ;acuga 50 ;acuga 6ugyHH pagu$ Me6omag (4, c. 157, 158). A3 495 ra3a.m X^o$H3 328 ra3a^ gopou pagu$ (68%) 6yga, a3 kh myMop 229 pagu^u ^et^H, 9 pagu^u hcmh, 11 pagu^u ^OHHmHHH, 8 pagu^u cu^aTH, 3 pagu^u ;aHgH, 9 pagu^u xap^H, 25 pagu^u (rypyxH hcmh e rypyxe, kh Ha ^yM^aaHgy Ha rypyxH hcmh), 29 pagu^u ^yM^arH (10, c. 20) Me6omag.
^ousoyu padu$ dap sasanuemu Osapaxw. Pagu^po 03apaxm Ha $a;aT xaMnyH yHcypu Ta;BHaT6axmu ^aH6au Mycu;oHH ra3a^, 6a^KH x,aMHyH hk yHcypu $acoxaT6axmy Ma3MyHO$ap MaBpugu ucTH^oga ;apop gogaacT. TaBa^yxu y 6a pagu$ Ha $a;aT gap ra3a^, 6a^KH gap metpu 030gy caneg, py6oH hh3 3ueg acTy gap aHBOH metpuu HOM6ypga moup xyHapu pagu$co3HH xygpo 6a Tap3xou ryHoryH HumoH gogaacT. Hh ^o $a;aT mo gap goupau ra3a^ pagu$co3upo 6a Tax;u; MerupeM.
A3 249 ra3a^u "^bohh um;" 215 ra3a^ gopou pagu$ 6yga, 35 ra3a^ pagu$ Hagopag. A3 35 ra3a^u 6epagu$ 23 ra3a^ xap^u Bac^ gopag, kh oHxopo xaMnyH pagu$ na3upy^TaH hmkoh gopag. OMopu Ma3Kyp co6ht MeKyHag, kh gap xa;H;aT 03apaxm TaBa^^yxu 3uege 6a pagu^u ra3a^ gopag. A3 pynu MaHcy6uaT 6a xuccau Hyr; 160 pagu$ 6o 23 pagu$ 6o hcm, 16 pagu$ 6o ^oHumuH, 7 pagu^ 6o cu^aT Ba 6o^HMoHga
pagu^xo 6o 3ap$, Hugo Ba xaTTo narnaHgaK coxTa mygaacT.
HHnyHHH pagu^xopo a3 pynu xa^My TapKu6 mapTaH 6a Ka^HMarH, u6opaBHBy TapKH6H, rypyxu Ka^HMaxo ^ygo KapgeM. A3 215 pagu$ 104 pagu^ pagu^u Ka^HMarH, 47 pagu^u 6o gy Ba 3uega Ka^HMaxo 6a TaBpu oMexTa coxTa myga, kh oHxopo rypyxu Ka^HMaxo ry^TeM, 37 pagu^u ^yM^arH, 27 pagu^u u6opaBH Me6omaHg.
^ap noeH HaMyHaxou pagu^xo oBapga MemaBag:
Padu$ 60 $ebn (KanuMasu):
Ka6ymap6o3 dap o6u Ka6ymapyo waKap aHdoxm,
KaMe aHdoxm, 6apsawmaHd, hk 6opu dusap aHdoxm (8, c. 23).
Padu$ 60 ucMy $ebn (yyMMasu):
HwKf ¿y$maM, pydu CauyyH neu xypdy yen ¿y$m, ffuda wodoH, cuHa nypxyH neu xypdy yen ¿y$m (8, c. 27).
Padu$ 60 $ebny ucm (sypyyu KanuMayo): ffrnu cosapnapacme dowm dape, Ha6om 6ycaMacme dowm dape (8, c. 14).
Padu$ 6o ucm (KanuMasu, maKpop wyda oMadaHu ucm ca6a6u 6a 3ap$ ma6dune6uu oh yaM Mewaead):
Ба богуо дилу цон бастаам дарахт-дарахт, Дар интизори ту биншастаам дарахт-дарахт (8, с. 24). Радиф бо исм (гурууи калимауо):
Эй нозчаман, нози чамащо ба саломат! Зебогазали сарву сумащо ба саломат! (8, с. 22) Радиф бо цонишин (шахси):
Эй садои омаданхоят муборакбоди ман, Омадащоят муборак бод, бар милоди ман (8, с. 195). Радиф бо цонишин (нафси-таъкиди) :
Меравам аз шаури ту уамчун Камол аз шаури хеш, Аз барат мебигзарам монанди хеш аз баури хеш (8, с. 132). Радиф бо сифат (калимаги):
Дуруди ишц ба номат, ба номи ширинат! Сафои меур ба комат, ба коми ширинат!(8, с. 18) Радиф бо сифат (гурууи калимауо):
Лаб ба лаброзем, аммо лаб ба лаб, My ба му созем, аммо лаб ба лаб (8, с. 17). Радиф бо зарф:
Наврузи ноз омад, гул ноз мекунад боз, Бо ноз сураташро пардоз мекунад боз (8, с. 123). Радиф бо нидо:
Рухсорауо зард!Э вой, э вой, Аз хоку аз гард, э вой, э вой... (8, с. 226) Радиф бо пайвандак (пайвасткунанда): Он цадар холпарешонам, ки... Синагирёнаму хандонам, ки...(8, с. 223) Дилатро гарци гул бикшодаи, аммо... вале... лекин, Каломе пушти лаб бинуодаи, аммо... вале.. .лекин (8, с. 205) Таъсири радиф дар офаридани маънои нав. Шафеии Кадканй судхои радифро дар офарида шудани маонии нав донистааст (4, с. 144). Инро мо дар байтхои зерини Озарахш мушохида карда метавонем:
Дуст буду дуст омад, дуст монду дуст рафт, Дустдорй кард модар пеши даргоуи Худо (8, с. 5). Дар байти боло радиф "кард модар пеши даргохи Худо " аст ва иборае, ки дар робита ва таносуб бо вожаи сертакрори "дуст" маънои нав касб кардааст, "дустдорй кардани модар пеши даргохи Худо" мебошад. "Дустдорй" хамчун як вожаи алохида дар таъбири мазкур фаротар аз мазмуни аслии худ -"мехру мухаббат варзидан, мехрубонию навозиш кардан" рафта, маънои тоза - "доштан-хифзи хисси мухаббат ба Дуст (Худо) ва дустй (мехр ба Худо ё худодорй)" ба худ гирифтааст. Аз ин ру, таъбири шоиронаи мазкури Озарахш ду маъно дорад, якум маънои маъмулй ва дуюм маънои нав. Шоир газале дорад бо радифи такрории "дарахт-дарахт", ки дар он радиф сабаби офаридани маънохои нав шудааст(8, с. 24).
Дар зер таъбирхои шоиронаи он газал, ки бо таъсири радиф маънои нав ба худ касб кардаанд, намуна оварда мешавад: дарахт-дарахт ба богхо дилу чон бастан (нихояти дилбастагй ба зебой, руишу сабзиш), дарахт-дарахт дар интизор нишастан
(камоли сабру то;ати оши;она дар интизорй ва устуворй дар ахд), дарахт-дарахт ба набз - набз пайвастан (гояти наздикиву пайванд), дарахт-дарахт шоха - шоха зи чо частан (авчи руишу боландагй аз шодобй), дарахт-дарахт шикастани хазор дона (кашидани ранчи зиёд, тачриба кардани азоби бисёр), дарахт - дарахт саломи хуррами гулдаста будан (паёмовари хайру хубй будан, нихоят некукору некандеш будан), дарахт - дарахт ба магз - магзи чахон хастан (пай бурдан ба розхои нихонии олам), дарахт - дарахт панча - панча чустан (бо тамоми хастй пайваста дар чустучу будан), дарахт-дарахт ворастан (мавсиман [хар сол] ва тадричан [дар давоми умр] аз худ рахо шудан ва ба бехудй расидан).
Чи тавре мушохида шуд, радиф таъсири бачо дар офаридани мазомини тозаи бадей дар хар як мисраъ ва байти газал гаштааст.
Сауми мусицоии радиф. Радифро Шафеии Кадканй "шакли дигаре аз муси;ии шеър ва дар ха;и;ат такмили муси;ии ;офия ё шакли ганитаршудаи ;офияхо" медонад (4, с. 9). Ин вижагии радиф дар байти зерини Озарахш баръало эхсос мешавад:
Дилатро гарци гул бикшодаи, аммо... вале... лекин, Каломе пушти лаб бищодай, аммо... вале.. .лекин (8, с. 205).
Зохиран радифи ба зоти худ нодир, ки аз такрори пайвандакхои хилофй сохта шудааст, дар байти мазкур бечову бемав;еъ метобад, зеро гуё маънои аслии абётро ;офияхо (бикшодай, бинходай) як навъ чамъбаст кардаанд. Аммо дар асл радифи мазкур на фа;ат "такмили муси;ии ;офия", балки шомилу хомили бори маонии шоирона низ хаст. Чунки, агар радиф аз байти мазкур гирифта шавад, муси;ии дилнишину чаззоби байт ;ариб ки аз байн бардошта мешавад ва маънои дилхохе, ки шоир барои ироа дар назар доштааст, ногуфта мемонад. Радифи "аммо... вале... лекин" дар байти мазкур ва дигар абёти газал "нотамомй", "номуайянй", "да;и; набудани натичаи коре", "тахминй будан, ё баръакс таваккулй будани амале"-ро, инчунин "тардиду дудилагй"-ро низ ифода мекунад.
Дар байти зерин радиф аз хадди як "такмилаи муси;й ва маонии шеър" берун рафта, ба хашви нихоят малеху зебо табдил шуда, пайкараи асосии тарошхурдаи газалро ташкил додааст:
Манзури ман номи ту аст аз номи уар гул дар забон, Номи гуландоми ту аст аз номи уар гул дар забон (8, с. 188).
Бо ин таъкид, ки радиф дар дасти шоири тавоное чун Озарахш ;исмати асосии пайкараи газал хам шуда метавонад, доманаи бахсро барои натичагирй кутох хохем кард:
1.Озарахш шоири тавоно ва хунармандест, ки дар радифсозии газал аз худ санъати баланди шоирй нишон дода, ба сохтани радифхои нодире ноил омадааст, ки назири онхоро дар адабиёти муосир ва то он чое, ки иттилоъ дорем, дар адабиёти классикй низ пайдо кардан гайриимкон аст.
2.Озарахш аз радиф на фа;ат хамчун унсури ёвари муси;ибахш, балки хамчун як унсури мехварии маънобахши шеър-газал истифода бурда, рухияи классикии газали муосири точикиро хифз намуда, илова бар ин бо ибтикороти худ дар радифсозй байни хам;аламон чойгохи хосеро касб кардааст.
3.У анъанаи радифсозии суннатиро, ки аз чониби шоирони давраи классикй андархури табъу истеъдод ва хунари адабй риоят мешуд, бо ихлосу иродат идома
бахшида, аз хиссахои гуногуни нут;, хатто аз пайвандакхо радифхои нодир ва зебои шоирона сохтааст.
4.Таъкид бояд кард, ки бозрасии хунари шоирии Озарахш дар доираи радифсозии газал кушише дар самти тах;и;и нисбатан да;и;у ами;и шеъри шоир буда, тах;и;и дигар чанбахои адабии ашъори ин устоди сухан хануз дар пеш аст.
Пайнавишт:
1. Аъзамзод, Субуон. Адабиёт ва маърифати нацд (Масъалауои шинохти таърихи адабиёт ва нацди адабии тоцикии садаи бист): мацмуаи мацолауо/ Субуон Аъзамзод.-Хуцанд: Анис, 2012.-200 с.
2. Зарафшони, Фарзона.Сабз аст нахли навбари андешауои ман/Фарзонаи Зарафони// Адабиёт ва санъат. № 33(1692), 15-уми авусти 2013.- С.10
3. Идизод, Идибек. Озарахш Бозору Гулрухсору Гулназар нест/Идибек Идизод// Тоцикистон. №12 (1158), 23-юми марти соли 2016.- С.10
4. Кадкани, Мууаммадризо Шафеи. Мусиции шеър/ Мууаммадризо Шафеии Кадкани. -Теурон: Нашри огау, 1368, 42+ 679 с.
5. Косим, Низом.Уро, ки бизодааст модар шоир//Адабиёт ва санъат. № 47(1692), 23-юми ноябри 2006.- С.6
6. Мирзоюнус, Матлуба. Адабиёти милли ва муколамаи фаруангуо (мацмуаи мацолауои адабиётшиноси)/Матлубаи Мирзоюнус.-Хуцанд: Ношир, 2015.-516 с.
7. Озарахш. Девони ишц[Матн: газал].--Хуцанд: Ношир, 2016.-257(кирили)+257(форси) с.
8. Озарахш. Чуйбори сари хирман[Мацмуаи ашъор].-Хуцанд: Нашриёти давлатии ба номи Рауими Чалил, 2011.-394 с.
9. Рози, Шамси Кайс. Ал-муъцам (муаллифи сарсухану тавзеуот ва уозиркунандаи чоп Урватулло Тоиров)/Шамси Кайс Рози.-Душанбе: Адиб, 1991.-464 с.
10.Толибиён Яуё. Арзиши чандцонибаи радиф дар шеъри Хофиз/ Яуё Толибиён// Фаслномаи пажууишии адаби. Шумораи 80, тобистони 1384. - С. 7-30 (www.side.ir)
11.Фозили Фируз, Озод, Руция. Коркарди уунарии цофия ва радиф дар шеъри сапед/ Фируз Фозили, Руция Озод//Парниёни сухан: мацмуаи мацолауои Панцумин уамоиши пажууишуои забон ва адабиёти форси. - С. 1990-2003
12.Хакимова Сурайё. Мисрае дар вараци сабзи хаёл/ Сурайё Хакимова //Паёми Сугд.№8, 2013.-С.96-105
Reference Literature
1. A'zamzod, Subhon. Literature and Critical Study Knowledge (Issues dealing with cognition of the history of literature and Tajik literary Tajik literary criticism referring to the XX-th century): collection of articles/ Subhon A 'zamzod. - Khujand: Anis, 2012. - 200 pp.
2. Zarafshoni, Farzona. It is a Green New-Spring Grasp of My Idea / Farzonai Zarafshoni// Literature and Art. - # 33 (1692), August 15, 2013. - p. 10.
3. Idizod, Idibek. Ozarakhsh isn't Bozor, Gulkhusor andGulnazar/IdibekIdizod//Tajikistan. -# 12 (1158), March 23, 2016. - p. 10.
4. Kadkani, Muhammadrizo Shofe'i. Music of Poem / Muhammadrizo Shofe'i Kadkani. -Tehran: Ogah publication, 1368hijra, 42+ 679 pp.
5. Qosim, Nizom. Who Made him Born as a Poet? - Mother Did. // Literature and Art. - # 47 (1692), November 23, 2006. - p. 6.
6. Mirzoyunus, Matluba. National Literature and Discussion of Cultures (collection of articles on literary criticism)/Matlubai Mirzoyunus. - Khujand: Publisher, 2015. - 516pp.
7. Ozarakhsh. Divan of Love [Text: gazal]. - Khujand: Publisher, 2016. - 257(Cyrillic) + 257(Persian) pp.
8. Ozarakhsh. The Area Abounding in Clustern of Grape [collection of poetry]. - Khujand: Sate publishing-house named after Rahim Jalil, 2011. - 394 pp.
9. Rozi, Shamsi Qays. Al-Mu'jam (the author of introduction, revision and preparation Urvatullo Toirov)/ Shamsi Qays Rozi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1991. - 464 pp.
10. Tolibiyon Yahyo. Multilateral Value of Redif in Hofiz's Poems/ Yahyo Tolibiyon// Scientific-Literary Quarterly. Issue 80, Summer 1384hijra. - pp. 7 - 30 (www.side.ir)
11. Fozili Firuz, Ozod, Ruqiya. Elaboration of Qofiya and Redif in the Poem of Dawn / Firuz Fozili, Ruqiya Ozod// Silk of Speech: Collection of articles of the fifth conference published by the Institute of Persian Language and Literature. - pp. 1990 - 2003.
12. Hakimova Surayyo. A Hemistich in the Sheet of Green Thought/ Surayyo Hakimova // Tidings of Sughd. - #8, 2013. - pp. 96 - 105.
