CC BY
17
УДК 821.0 ББК 83.3
Нуров Нурали, н.и. филол., дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Худжанд )
Нуров Нурали, к. филол. н.. доцент кафедры таджикской классической литературы ХГУ им. акад. Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Nurov Nurali, candidate of philological sciences, Associate Professor of the Tajik classical literature department under KhSU named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: Мирзо Бедил, Садриддин Айнй, мухаммас, газал, матншиносй, пайравони Бедил
Дар мацола саъй шудааст, ки бархе масъалауои матншиносии газалиёти Бедил бар асоси як мухаммаси устод Айнй мавриди тауциц царор бигирад. Муаллиф дар заминаи муцоисаи нусхауои мухталифи Девони Бедил муцаррар намудааст, ки бо сабаби дар як радиф суруда шудани чандин газал аз цониби Абулмаъонй дар нусхауои девони шоир гоуо цойи абёти газалуо иваз шуда, гунауое цудогона аз ин газалиёт зууур ёфтааст, ки ин вежагии матншиносй дар асоси тауцици абёти дар мухаммаси устод Айнй ба кор рафта мушаххас гардидааст. Дар асоси баусуои мазкур нигорандаи мацола ба хулосае расидааст, ки абёти дар мухаммаси устод Айнй истифодашуда на аз як газал, балки дар асл аз ду газали Бедил берун омадаанд, ки сабаби аслии сар задани ин уолат боз уам ба нуфузи газалуои эцодшуда ба як вазну радиф маусуб меёбад.
Ключевые слова: Мирзо Бедиль, Садриддин Айни, мухаммас, газель, текстология, приверженцы Бедиля
В статье предпринята попытка рассмотреть некоторые проблемы текстологии газелей Бедиля на примере одного мухаммаса Садриддина Айни. Сопоставление разных списков ''Дивана " Бедиля показывает, что Абульмаони с использованием одного метра рифмы и редифа создавая несколько газелей, что становилось причиной смешения отдельных бейтов газелей и возникновения новых вариантов стихотворений. Данное текстологическое явление конкретизировано на основе анализа бейтов Бедиля в мухаммасе Айни. Делается вывод, что мухаммас Айни написан на бейты не одной, а двух газелей Бедиля.
Key words: Mirzo Bedil, Sadriddin Aini, mukhammas, gazel, textology, Bedil's disciples
The author makes an endeavor to research certain problems beset with the textology of Bedil's gazels; one mukhammas by S.Aini dwelling on a gazel by Bedil being taken as an example. When correlating different lists by Bedil's "Divan" it was ascertained that due to a community of redif being present in several gazels by Abulmaoni a mixture of gazel and beyts
БАХУСЕ РОЧЕЪ БА МАТНШИНОСИИ ЯК МУХАММАСИ УСТОД АЙНИ БАР ГАЗАЛИ БЕДИЛ
О ТЕКСТОЛОГИИ ОДНОГО МУХАММАСА САДРИДДИНА АЙНИ НА ГАЗЕЛЬ БЕДИЛЯ
ON THE TEXTOLOGY OF ONE MUKHAMMAS BY SADRIDDIN AINI WRITTEN TO BEDIL S GAZEL
took place entailing a rise of new variants of the gazels in question. The given textological feature of Bedil's gazels is traced back to Aini 's mukhammas patterns aimed at Bedil's gazel. The inference is made that S.Aini created mukhammas for the beyts of not one, but two gazels belonging to Bedil written by one metre and having likeable redifs.
Бар асоси тахкикоти анчомёфта мукаррар гардидааст, ки мухаммас чун жанри хоси адабй дар адабиёти форсу точик аз вежагии махсус бархурдор буда, зухури он ба асрхои миёна пайванд дорад. Мухаккикон Масъуди Саъди Салмонро ба хайси аввалин гуяндаи мухаммас эътироф намудаанд. Вале густариш ва тахаввули маънавию шаклии ин навъи адабй ба номи Сайидои Насафй марбут аст. Зеро аз ин шоири сохибном ва сохибсабки точик теъдоди касири мухаммасот бо сабку равиши хоса ба ёдгор мондаанд, ки дар шумори бехтарин намунахои мухаммас дар даламрави шеъри форсй карор доранд. Х,амин гуна махсусиятбахшй ва тахаввулпазирии жанри мухаммас дар осори Сайидо буд, ки минбаъд дар таърихи адабиёт анъанаи хосе идома ёфта, барои зухури тозакорй дар сабк ва суннати нигориши ин навъи шеъри форсй муассир омад. Дар натича, доманаи густариши анъанаи мухаммассарой то ба карни ХХ расида, шоирони зиёде дар сурудани мухаммас тачрибаи хунариашонро ошкор намуданд. Устод Айнй аз зумраи суханвароне аст, ки бехтарин суннатхои мухаммассароии классиконро идома дода, хунари шоириашро дар ин самт равшан ба чилва овардааст.
Добили зикр аст, ки устод Айнй дар каламрави адабиёти навини точик ба хайси бунёдгузори адабиёти комилан чадиди точикй шинохта шудааст ва ин маънй пеш аз хама ба таваччухи у дар дигарунсозии шаклй, дарунмоя ва мавзуву мундаричаи адабиёт иртибот мегирад. Аз дигар чониб, харчанд устод Айнй дар тахаввули насри нав ва чорй намудани каволиб ва ашколи тозаи осори мансур дар адабиёти точик сахм гирифтааст, вале мавчудияти теъдоди касири осори манзум дар эчодиёти у аз тадовуми суннатхои бехтарини шеъри классикй ва тазохури падида ва аносири нахустини тачаддуд дар шеър гувохй медихад. Идомаи анъанахои мухаммассарой дар осори устод Айнй хам ба нахве пайгирии суннатхои хоси шеъри классикй ва кушишхои тозакорй дар навъу жанрхои мутадовили адабй махсуб мешавад. Аз ин нуктаи назар, идомаи суннатхои хоси шеъри гузашта ва тачаддуд дар шаклу дарунмояи шеъри нави точик барои муаррифии шахсияти устод Айнй хамчун аламбардору асосгузори адабиёти навини точик накши равшан гузоштааст. Хоса, карехаи хунарии устод Айнй дар сурудани навъхои маъмули шеъри классикй ва изхори шаклхои навтарини шеър барои пайрезии шеъри нави точик дар ин рахгузор кобили таъйид ва таъкид аст. Аммо, ин чо мо танхо ба накши мухаммас хамчун навъи хоси шеъри классикй ва макоми Айнй дар густариши хунарии ин шакли шеърй хамчун идомаи суннатхои шеъри гузаштагон таваччух зохир менамоем.
Дар баробари анвои мутадовили шеъри классикй, чун касида, маснавй, газал, китъа, рубой, мусаддас дар ашъори Айнй мухаммасот аз чойгохи хоса бархурдор мебошанд. Дар чилди 8-уми «Куллиёт»-и Айнй, ки фарогири осори манзуми устод мебошад, 11 мухаммас чой дода шудааст. Аз ин мухаммасот ду адад ба газалхои Х,илолй, ду адад ба газалхои Соиб, ду адад ба газалхои Х,офизи Шерозй, як адад ба газали Камоли Хучандй, як адад ба газали Бедил, як адад ба газали К^оонй ва як адад ба газали Ягмо ва як мухаммаси мустакил мебошанд, ки хар яке ба зоти худ баробари чилваи хунарии ашъори Айнй макоми устодро дар сароиши мухаммасот ва шинохти каволибу усули хоси мухаммаснигорй бозгу мекунанд. Вобаста ба таксимбандии
aHBOH MyxaMMac MyaHaH KapgaH MyMKHH acT, kh x,ap gy maKjH MyxaMMacoT, atHe MyxaMMacu Ta3MHHH Ba MyxaMMacu MycTaKHi gap э^оgнeтн Ahhh 6a Mymoxuga MepacaHg. X,apnaHg gap goupau э^оgн ycTog Ahhh TaHx,0 6a aK MyxaMMacu MycTaKHi gynop MeoeM, aMMO, By^ygu oh xyg a3 Matpu^a™ komhjh hh maKjiu metpH gap ocopu Ahhh gapaK Megux,ag. MyxaMMacu ycTog Ahhh 6o 6aHgu 3aHi oro3 Mee6ag: Eupacud a3 My%a66am 6a capaM 6anou MywKun, IUyda oh caHaM 6a paeMaM 6a pa^u6 waMtu Ma%fyun. Ku 3u pawK duda 6ydaM nanuwonda dap My^o6un, Нaгзоwma 3u eaupam %aeacaw 6a xonau dun, Pa%u y hu гуna aKnyn 6a %a3op xona 6unaM? (1, 195) flap TaB3ex,OTH ^Higu 8-yMH «KyiiHeT»-H ycTog Ahhh 3HKp mygaacT, kh KucMaTH 603M0Hgau hh MyxaMMac TaHx,0 4 6aHgu oxupu oh acT Ba 6axmx,0H gurapu oh a3 6aHH pa^Taacr. MatiyM Merapgag, kh 6aHgx,oe a3 hh MyxaMMac x,a3$ mygaaHg Ba HiiaTH hh gap Max,B mygaHH KucMaTe a3 ga^Tapu MyxaMMacoTH ycTog Ahhh 6ygaacT (1,479).
A3 6aHgu aBBai эx,cоc MemaBag, kh gap oh K0ia6u KO^uaBy pagu$ puoa HaMemaBag. A3 pyHu hh TaxMHH HaMygaH MyMKHH acT, kh 6aHgu HaxycTHHH MyxaMMacu Ma3Kyp nopnau 3HKpmyga HecT Ba hh x,oiaT hh3 xyg 6aeHrapu oh acT, kh nopax,oe a3 hh MyxaMMac a^TogaacT. Ammo, hh MyxaMMac a3 ihx,03h 6aHgy6acT Ba puoau KaBOHHHH gurapu MyxaMMaccapoH ycTogoHa 6a myMop MepaBag. Ba capx,agu metp KamugaHH KO^uau gymB0pe6, kh gap 6aHgu aBBai эx,cоc MemaBag, a3 ryaHga x,yHapu 6ap^acTau cyxamapu-po TaK030 gopag Ba ycTog Ahhh gap H^pou hh aMpu x,yHapMaHgoHa xeie MyBa^aK acT.
3uKpu aK HyKTa Myx,HM acT, kh nyH ycTog Ahhh aKe a3 oxupuH HaMoaHgaroHH MaKTa6u naHpaBOHH Begui 6a myMop MepaBaHg, gap MyxaMMacoTH y yHcypx,0H ca6KH x,HHgH, xoca amtopu Mup30 Begui ^HiBau paBmaH gopaHg. Hh ai6arra 6eca6a6 HecT. MatiyM acT, kh ycTog Ahhh a3 gogaHgaroHH xy6 Ba 6a hcthiox,h xygu Begui a3 «MatHunaH0x,0H»-H 6y3ypru hh moupu MyKTagup 6yg Ba Tatiu^H pucoiau ap3umMaHgu «Mup30 A6gyiK0gupu Begui» caHagu moucrae gap эtтнpо$н MaKOMH ycTog gap 6eguipacH Max,cy6 MemaBag. X,aM3aM0H gap x,aMHH khto6 ycTog Ahhh ce MyxaMMac a3 Beguipo HaKi KapgaacT, kh aKe a3 ohx,o a3 22 6aHg u6opaT Me6omag (2,259).
HyHHH 6egHirapoH Ba 6ax,paMaHgH a3 aHocupu ca6KH x,HHgH x,aM gap MyxaMMacu MycTaKHi Ba x,aM gap MyxaMMacoTH Ta3MHHH 6a Mymoxuga Mepacag. MacaiaH, gap MyxaMMacu MycTaKHi 6aHge 6ag-HH ryHa ^o gopag: Агap a3 KapaM 6a %onu Manu cunapew 6unu, Ea dunaM 3u doeu fyyp^am dy %a3op 6ew 6unu. Ha6yead гyna% 6a cyuu Manu Me%pKew 6unu, Агapaм nuwacma %ap daM capu po%u xew 6unu, Hu KynaM, мaгap ^Monam 6a %aMun 6a%ona 6unaM (1,195). A3 Ha3apu aBBai cogaruu 6aeH Kymumx,0H ycTog Ahhhpo 6apou paBOHHH 3a6oH Ba yciy6u metp 6a ^HiBa MeoBapaHg. Ammo, By^ygu KaiHMax,0H MypaKKa6u «cuHapem» Ba «MexpKem», h6opoth «a3 KapaM x,oih cuHapem gugaH», «gy x,a30p 6em gugaH», «goru ^ypKaT», «capu po^H xem gugaH» Ba MOHaHgu hh gap ByctaTH aK 6aHg 6a By^ygu aHO-cupu 3uegu x,yHapuH metpu ca6KH ^HHgH gap MyxaMMacoTH ycTog Ahhh umopa MeKyHag. flap KaHopu hh MyxaMMacoT MaB^yg 6ygaHH MyxaMMacu Maxcyc 6a aK ra3aiu Mup30 A6gyiK0gupu Begui 6opu gurap Hy^y3H Tatcupu ca6KH 6eguiupo gap MyxaMMacoTH Ahhh 6a cy6yT MepacoHag. BaHgu aBBaiu MyxaMMacu Ma3Kyp 6a TaBpu 3aHi u6THgo e^TaacT: A6pu xam 6e6oK Hyn 6ap pyuu MO%e Mepaead,
Ашки сурхам з-ин алам бар че^раго^е меравад. Гарчи имрузам лацаб навхатпаноуе меравад, «Баъд аз инат сабзаи хат дар сиё^й меравад, Эй зи худ гофил, замони хушниго^й меравад» (1, 19S).
Аз руйи анъанаи мyхаммассарой дар сyрати мyхаммаси тазмин се мисраи аввал аз устод Айнй бyда, ду мисраи баъд матлаби газали Бедил мадсyб мешавад. Ба мyшодида мерасад, ки зимни мухаммассарой устод Айнй кушидааст, ки барои наздик шудан ба сабки Бедил аз шигарддо ва аносири сабки хоси бедилй корбандй намояд. Аз ин ру, назар ба мухаммаси мустакил дар ин мухаммас унсурдои хоси шеъри сабки диндй афзалият доранд. Масалан, ибороти «абри хат», «ашки сурх», «абри хат бар руйи чун мод рафтан», «бар чедрагод рафтани ашки сурх», «дар сиёдй рафтани сабзаи хат», калимаи мураккаби «чедрагод» дар доираи каволиби шеъри сабки диндй чилва додаанд. Х,амзамон, услуби баёни мухаммас дам дар доираи суннатдои шеъри сабки диндй садо додааст, ки матолиби мазкур аз пайравони хуби шеъри Бедил будани устод Айниро ба субут мерасонад.
Мурур ба нашрдо ва нусхадои хаттии "Девон"-и Мирзо Абдулкодири Бедил равшан месозад, ки газали шоир шомили 10 байт аст, аммо мухаммаси Садриддин Айнй аз 8 банд иборат мебошад. Мукаррар мегардад, ки устод Айнй дангоми иншои мухаммаси худ гуё ду байти ин газалро сарфи назар намудааст, ки ба сурати зайланд: Mешавад сарсабзии ин бог помоли хазон, Хушдилиуоят ба гарди рангко^й меравад. Чора душвор аст дар тасхири ваушатпешагон, Нащати гул х,ар тараф гардид, ро^й меравад (4,564).
Аммо дар нусхаи Ризо Ромпур, нашрдои анчомдодаи устод Халилуллоди Халилй ва Акбари Беддорванд ду байти дигар низ мавчуд аст, ки он низ дам дар мухаммаси Устод Айнй чой надоранд,ки абёти мазкур дар асоси нусхаи аввал зикр мешаванд: Нест собуни кудуратуои дил гайр аз гудоз, Чун шавад хокистар аз оташ сиё^й меравад. Сайцали зангори кулфатуо уамин о% асту бас, Зулмати шаб то насими суб^го^й меравад (3,587).
Мукоисаи абёти омада дар мухаммаси Бедил бо матни дамон газал дар нусхаи хаттии китобхонаи Ризо Ромпур, ду нусхаи девони шоир, ки дар Тедрон тавассути Х,усайни Одй аз руйи нусхаи устод Халилуллоди Халилй ва Акбари Беддорванд нашр шудаанд, инчунин фарк ва номутобикатии шумораи абёти ба мухаммас вориднашуда дар матндо бадсу баррасидоеро пешоруи мо мегузоранд, ки ба зарурати тадлили масоили матншиносии ин мухаммас, хоса абёти аз газали Бедил ишорат менамоянд. Аз чумла, дар ин нусхадо байтдое мазкуранд, ки дар баробари абёти боло дар мухаммаси Айнй ба чашм намерасанд. Масалан, байти шашуми газали Бедил ба шакли зайл омадааст:
Сархуши паймонаи нози му^ити цилваем,
Mавци мо аз худ ба души кацкулоуй меравад. (4,564)
Х,арчанд дар умум газали бо матлаъи
Баъд аз инат сабзаи хат дар сиё^й меравад, Эй зи худ гофил, замони хушниго^й меравад огозёфта аз 10 байт иборат аст ва устод Айнй гуё ба 8 банди он мухаммас бастаанд, аммо мавчуд набудани ин байт дар матни газали мазкур заруратеро пеш овард, ки ба
Mactaiau MaramuHocuu oh Ba caSaSu ^oH HagomTaHH Sapxe aSeT Sap acocu TaxiuiH Kuecu Hycxaxou MyxTaiu^H "fleBoH"-H moup TaBa^yx 3oxup rapgag. BoSacra Sa hh gap hh HuromTa acocaH mo Sa Mactaiau MaramuHocuu gy ra3aiu Begui Ba aSeTH ucTH^ogamyga gap MyxaMMacu ycTog Ahhh a3 ASyiMatoHH py^yt xoxeM HaMyg, to BOK,euaTH Tarupy hxthio^h aSeT paBmaH maBag.
TaxiuiH MyKOucaBHH MaramuHocuu ra3aiu Sapou MyxaMMac Sapry3ugau ycTog Ahhh So HycxaTH xaTHH KuroSxoHaH Ph30 PoMnyp Ba gurap Hampxou aH^oMe^Ta SaeHrapu oh acT, kh SaHTH Satguu ucTH^ogamyga gap Hycxau Pu3O PoMnyp Ba Hampu ycTog Xaiuiyiioxu XaiuiH Sa maKjiH 3aHi OMaga:
Kucm гapдaд mowu pam a3 maeofiu 6арги гyn, XyHu MaH mo doMarnm, xoyu Haxoyu Mepaead (3, 578). Ammo Mucpau gyByMH SaHrpo ycTog Ahhh Sa maKiu " XyHH MaH gap goMaHaT, xoxH HaxoxH MepaBag", 3HKp HaMygaaHg. (1, 193)
flap SaHTH gurapu MaBpugu ucTH^ogau ycTog Ahhh, kh maKiu 3epuHpo gopag, ^apKHHT gap MyKOuca So Hycxaxou gurap Sa Ha3ap HaMepacag: ^oh 6a newu ma6bu 6e6oKam Hadopad ;uMame, po^oh uh гaeyap a3 dacmu cunoye Mepaead (1,193). TaBa^yx, Sa SaHTH Satguu Ma3Kyp gap MyxaMMacu ycTog Ahhh, kh Sa cypara 3aHi OMagaacT, kh oh gap Hycxa Ba Hampxou MaBpugu ucTH^ogau mo gap TapKuSu ra3aiH mypytmyga gynop HaoMag.
Ee ^Monam ^y3 yanoKu xyd uu dopaM dap Ha3ap, Мapг Me6uHad uy o6 a3 uawMU Moyu Mepaead (3,579) . TaaMMyi gap MaTHH Hycxaxou xaTTHH MaBpugu ucra^ogau mo a3 "fleBoH"-H Begui, HHHyHHH Hampxou oh MyaHaH HaMyg, kh moag gap Hycxau MaBpugu ucTH^ogau ycTog Ahhh a3 hh ra3ai ryHau gurapu oh MaB^yg Somag, 3epo MyKoucaxo HumoH gog, kh gap Hycxaxou xarrH Ba nonuu geBoHH Begui So pagu^H "MepaBag" So3 HaHg ra3aiH gurape hh3 ^oh gopag, kh a3 ^yMia hh SaHT Ba So3 gy SaHTH gurapu gap MyxaMMacu Ahhh oMaga, gap ra3aiu gurapu ASyiMatoHH 3HKp mygaaHg. BaHTH MaTiatu ra3aiu gyByM Sa ryHau 3aHi oMagaacT:
rap uyHUH awmM 3u wapMU nypгyнoyu Mepaead, XaMuyH a6p a3 HoMaaM Ha^u cueyu Mepaead (3,579) Mucpau gyByMH SaHTH Ma3Kyp gap Hampxou gurapu MaBpugu Hcra^ogau mo Sa maKiu "XaMuyH a6p a3 HoMaaM pa^u cueyu Mepaead " (5,679) oMagaacT, kh Sa aHgemau mo xaMoH ryHau Ma3Kyp gap Hyxcau xaTTHH KuroSxoHau PoMnyp caxex Sa Ha3ap Mepacag. HyH So TaKo3ou MaHTHKH SaHT a3 mapMH nypryHoxH amK Supe3ag, oh rax TaHocyS So pa^TaHH HaHru cuexH, atHe goMaHH Sa ryHox oiyga, kh gap Mucpau aBBai Sa cypaTH nypryHoxH gapoMaacT, MyToSuKaT naHgo MeKyHag. ^tHe Begui, TatKHg Sap oh gopag, kh arap amKaM HyHHH a3 mapMH nypryHoxuu MaH ^opH maBag, HaHru cuexuu HoMau atMoiu MaH Sa mhcih aSp a3 MaH SapgomTa MemaBag. ASp xaMHyH xap hh SemTap SuSopag, HaHru cuax SygaH, a3 y mycTa Merapgag.
^aMHH TarupoTH MaTHHH MapSyT Sa SaHTxou a3 gy ra3aiu Sa aK pagu^ э^ogmygaн Begui caSaSu ^apKHaTH myMopau aSeTpo HH3 Mymaxxac HaMyg, kh Ta^oByTxou ohxo hh3 Sa capnamMa gap gy ra3aiu moup gomTaHH SaHTxou gap TapKuSu MyxaMMacu ycTog Ahhh oMaga MapSyT acT. flap ugoMau Taxiuiu aKoaKH aSeTH Ma3Kyp Sap noau meBaxou MaTHmuHocH MaTiaSpo paBmaH xoxag HaMyg.
Баъдан ду байти мавриди истифодаи устод Айнй дар таркиби газали аввал чой доранд, ки чунин зикр шудаанд:
Бо цади хамгашта фикри сайди ишрат аблауист, Хамчу мавц аз чанги ин цуллоб моуй меравад. (3,578)
Кист гардад мункири гул кардани асрори ишц, Рангуо ин цо ба сомони гувоуй меравад. (3, 578) Мукобала ва мукоисаи ин абёт бо нусхадои хаттй ва чопии "Девон"-и Бедил нишон дод, ки миёни ондо дар мухаммаси устод Айнй ва шаклдои дар ин нашрдо омада фаркияте ба чашм намерасад.
Аммо дамоно байти баъдй ва датто байти мактаи мавриди истифодаи устод Айнй дар ду дар таркиби газали дувум, ки матлаи он зикр шуд,ба сурати зайл омадаанд: Эй нафас, пеш аз уаво гаштан хуруше соз кун, Фурсати арзи циёматдастгоуй меравад. Бедил, анцоми тамошо мауви уайрат гаштан аст, Ин уама саъйи нигау бо бенигоуй меравад. (3,579) Вале дар нусхадои ба кор гирифтани мо байти мактаи газали аввал ба сурати зайл омадааст:
Аз хати у дам мазан, Бедил, ба ин уарфи гариб, Бар забони хомаам сунъи илоуй меравад. (3,578) Дар натичаи мукоисаи абёти мухаммаси мазкур бо гунадои ондо дар нусха ва нашрдои "Девон"-и Бедил маълум гардид, ки аз 8 байти ба кор гирифтаи устод Айнй панч байт аз як газал ва се байт аз газали дигар истифода шудааст. Аз ин баррасии марбут ба матншиносии ду газали Бедил ва мухаммаси устод Айнй дар навбати аввал дамоно тахмин метавон кард, ки шояд Айнй аз нусхаи хаттие истифода намуда бошад, ки дамин гунаи абёти омехта аз ду газали шоир дар он зикр шудааст. Маълум аст, ки бар асари нуфузи мадфилдои бедилхонй дар шадрдои бузурги Самарканду Бухорову Хучанд нусхадои фаровоне аз "Девон"-и Бедил ба шакли гузидадо китобат шудаанд, ки ба занни кавй мавчудияти чунин шакли газал аз эдтимол дур нест. Аз ин ру, бо сабаби ин ки вазну кофия ва радифи дардуи газал ягона мебошанд, иштибодан котибон абёти газалдоро ба дам даромехтаанд ва дар айни китобат чойи ондоро иваз намуда бошанд, чун ин гуна омезадои абёт дар газалиёти дамгуни "Девон"-и Бедил зиёд ба назар мерасад, ки албатта ин мавзуи пажудише чудогона аст.
Нуктаи дигари кобили таъкид он аст, ки чунин шакли газалро устод Айнй аз руи сурудадои дунармандони замони хеш шунидаву руи он мухаммас баста бошанд, зеро маълум аст, ки дар айёми рузгори ин устоди бузурги сухан аллакай бар матни газалиёти Абулмаъонй хеле суруддо эчод шудаву теъдоде аз ондо ба "Шашмаком" низ ворид гардида буданд. Чунин усули истифода аз матни суруддо дар тасдеди мутун дар тачрибаи адли завк дар даврони мухталиф чой дорад ва ахиран мудаккик ва бедилшиноси афгонистони Мудаммад Козими Козимй дам як гузидае аз газалиёти Бедилро тавассути идомаи дамин суннат тадия намуда, ки бар асоси сурудадои дунарманди маъруфи Афгонистон устод Сароданг тасдед гардидааст. Мавсуф дар мукаддимаи ин китобаш аз чумла навиштааст, ки "Дар канори индо, наметавон аз овои седрангези устод Мудаммад Хусайни Сароданг, овозхони факиди Афгонистон ёде накунам, ки шуморе аз газалдои Бедилро бо зебой ва мадорати тамом ичро кардааст. Одангдои у дам дилбастагиамро ба Бедил муассир будааст ва дам дар чалби таваччудам нисбат ба баъзе газалдо, ки агар он одангдо набуда, шояд дар ондо
тааммук намекардам. Илова бар он,год -год дар ислоди галатдо ва ёфтани шодиди мисол барои байтдои душвор низ аз осори устод бадра бурдаам, ки дар пайнавиштдо мунъакис шудааст. (7,27)
Фарзияи дигаре дам метавонад чой дошта бошад, ки чун устод Айнй ба унвони як шоир ва мухлиси Бедил ашъори фаровонеро аз ин суханвари беназир азбар медо-ниста, эдтимол дорад, ки бар асоси гунадои дар хотираш дифз намуда ба эчоди ин мухаммас икдом намудааст. Албатта, никоте, ки дар заминаи ин мухаммаси устод Айнй бар як газали Бедил ва бархе масъаладои матншиносии он издор ёфт, андешадои мухлисонаи мо дам ба Хдзрати Абулмаъонии Бедил ва дам яке аз пайравони муваффак ва муридони роди мактаби адабии y - устоди бузург Садриддин Айнй мадсуб меёбанд. Мудим он аст, ки аз ин мухаммас тавфик ва комгории устод Айнй дар роди истикболи сабки сухани Абулмаъонии Бедил ба равшанй дувайдост, ки мо матолиберо рочеъ бар вежагидои он дар маколае дигар издор доштаем. Ба гумони мо мувофики матлаб аст,ки ин чо дар фароварди макола матни комили Мухаммаси устод Садриддин Айнй ва дарду газали Абулмаъонй Бедили Дедлавиро зикр намоем,то бори дигар барои хонанда нукоти марбут бар матшиносии ин мухаммас ва газалдои Абулмаъонй Бедил равшан гардад: Мухаммаси Айнй бар газали Бедил:
Абри хат бебок чун бар руйи моуе меравад, Ашки сурхам з-ин алам бар чеурагоуе меравад. Гарчи имрузам лацаб навхатпаноуе меравад, «Баъд аз инат сабзаи хат даp сиё^й мepавад, Эй зи худ гoфил, замoни хушнигox^й мepавад».
Шст цат KopeoHu ишкpo 6o^u ду^ул, Ошикoнpo аз назаp пушида мeбoшад субул. Aз ку^ oмад, надoнй, нашъа даp миши мул, "Кист гаpдад мoнeи pанг аз mавoфи баpги гул, Хуни ман mo дoманаm, хoxlй нахox^й мepавад".
Mурдам аз уицрон, нашуд аз боги васлат накуате, Аз сарат гардам, худоро бар асирон раумате. Дил зи каф шуд муфт, дар роуат надидам шафцате, "4oн ба тши табъи бeбoкаm надopад кцмаme, Рoйгoн ин гавx^аp аз дасти wno^e мepавад".
Аз фироцат тан фитад цоеву цон цои дигар, Гар уамин соат намеорй ба болинам гузар. Дар цауон з-ин пас находи ёфтан аз ман асар, "Бe цамoлаm цуз ^mom худ чй дopам даp назаp, Маpг мeбинад чу o6 аз чашми мox^й мepавад".
Дард агар пирист, аз дармон на уммеди беуист, Хосили умрам зи иштаргоуи даур ин огауист, Кадди мино уам агар бошад ба базм, аз май тиуист, «Бo кади хамгашта фи^и сайди ишpаm абла^ист, Хамчу мавц аз чанги ин куллoб мoxlй мepавад".
Булбул афгон мекунад, беууда дар гулзори ишц, Безабонй тарцумонй дорад аз гуфтори ишц,
Саъü кардан уец уоцат нест дар изгори ишц, "Кист гардад мункири гул кардани асрори ишц, Ранг%о ин цо ба сомони гуво^й мeравад".
Эü назар, тши цамолаш чашми уаüрат боз кун!, Эü нигау,то метавонй, суи у трвоз кун! Эü фигон, арзи ниёзи мо ба он щрноз кун!, "Эй нафас, жш аз %аво гаштан хурyшe соз кун, Фурсати арзи циёматдастго^ймeравад." Муфт наргисро тамошо кардани ин гулшан аст, Aüнй ин уирмон, ки уаст, аз цуръати чашми ман аст, Гар назар боз аст аз оина, ин сир равшан аст, ^edm, анцоми тамошо ма%ви %айрат гаштан аст, Ин %ама саъйи нига% бо бeнигоxlй мeравад". (1,193-194) Fазали аввали Бедил бо радифи "меравад": Баъд аз инат сабзаи хат дар сиёуй меравад, Эü зи худ гофил, замони хушнигоуй меравад. Мешавад сарсабзии ин бог тмоли хазон, Хушдилиуоят ба гарди рангкоуй меравад. Бо цади хамгашта фикри саüди ишрат аблауист, Хамчу мавц аз чанги ин цуллоб моуй меравад. Чора душвор аст дар тасхири ваушаттшагон, Накуати гул уар тараф гардид, роуй меравад. Цон ба тши табъи бебокат надорад цимате, Рошон ин гавуар аз дасти ситуе меравад. Сархуши nаüмонаи нози мууити цилваем, Мавци мо аз худ ба души кацкулоуй меравад. Нест собуни кудуратуои дил гаüр аз гудоз, Чун шавад хокистар аз оташ сиёуй меравад Саüцали зангори кулфатуо уамин оу асту бас, Зулмати шаб то насими субугоуй меравад. Кист гардад монеи ранг аз тавофи барги гул, Хуни ман то доманат, хоуй нахоуй меравад. Аз хати у дам мазан, Бедил, ба ин уарфи гариб, Бар забони хомаам сунъи илоуй меравад. (3, 578) Fазали дувуми Бедил бо радифи "меравад":
Гар чунин ашкам зи шарми щргуноуй меравад, Хамчун абр аз номаам нанги сиёуй меравад Бе цамолат цуз уалоки худ чй дорам дар назар, Марг мебинад чу об аз чашми моуй меравад ". Саът цотилро талофй мушкил аст аз цотилам, То ба узр оем замони узрхоуй меравад. Лангари цамъияти дил дар шикасти орзуст, Мавц чун сокин шуд, аз кишти табоуй меравад. Аз уавасуои сари бигзар, ки дар анцоми кор, Шамъи ин мауфил ба доги бекулоуй меравад. Гирудори авци давлатуо губоре беш нест,
Бар уаво чун гирдбод аврани шоуй меравад.
Тирабахтй уам шабистони чарогони вафост,
Дог то равшан шавад зери сиёуй меравад.
Кист гардад мункири гул кардани асрори ишц,
Рангуо ин цо ба сомони гувоуй меравад ".
Эй нафас, пеш аз уаво гаштан хуруше соз кун,
Фурсати арзи циёматдастгоуй меравад.
Шамъи тасвирам, мапурс аз дарду доги уасратам,
Ашки ман умрест ногардида, роуе меравад.
Бедил, анцоми тамошо мауви уайрат гаштан аст,
Ин уама саъйи нигау бо бенигоуй меравад. (3,579-580)
Пайнавишт:
1. Айнй, С. Куллиёт. Цилди 8.-Душанбе: Ирфон, 1981.-524 с.
2. Айни, С. Мирзо Абдулцодири Бедил. Баргардон ва пажууиши Шаубози Эрац.-Теурон: Интишороти «Сураи меур», 1384.- 382 с.
3. Бедил, Мирзо Абдулцодир. Девон. Нусхаи хаттии китобхонаи Ризо Ромпур, бо шумораи 3656. Чопи аксй. Ба кушиши Алиризо Казва. Теурон: - интишороти ширкати таъовунии корофаринони фаруанг ва уунар. 1388. -1709 с.
4. Бедил, Мирзо Абдулцодир. Девон.%1. Ба кушиши Акбари Беудорванд.-Теурон: Интишороти «Нигоу», 1386. - 708 с.
5. Бедил, Мирзо Абдулцодир. Куллиёт. Тасуеуи Холмууаммади Хаста ва Халилуллоуи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифаи Баноравонй. Цилди аввал, бахши аввал. Теурон, интишороти Тилоя, 1389. - 798 с.
6. Бедил, Мирзо Абдулцодир. Куллиёт. Тасуеуи Холмууаммади Хаста ва Халилуллоуи Халилй. Ба кушиши Бауман Халифаи Баноравонй. Цилди аввал, бахши дувум. Теурон, интишороти Тилоя, 1389. - 802 с.
7. Бедил, Абулмаъонй. Гузидаи газалиёт. Ба кушиши Мууаммад Козими Козимй. Теурон:- Ирфон, 1386. - 808 с.
Reference Literature:
1. Aini.S. Collection of Compositions. V.8.-Dushanbe: Cognition, 1981. - 524 рр.
2. Aini.S. Mirzo Abulkodiri Bedil. Transpositions and Researches. Shakhbozi Eradge. - Tehran, Suza
Coming from Heart. 1384hijra. - 382 рр.
3. Bedil, Mirzo Abdulkodir. Divan. Manuscript of Rompur library, number 3657. Facsimile edition. -
Tehran. 1388hijra. -1709 рр.
4. Bedil, Mirzo Abdulkodir. "Divan" under the editorship of Akbar Behdorvand. - Tehran. Nigoh, 1386hijra. - 708 рp.
5. Bedil, Mirzo Abdulkodir. Collection of Compositions. Recession by Kholmukhammad Hast and Halliuloh Halili. Preparation and edition by Bahman Calipha Bonazavoni. V.1. p.1. - Tehran. "Yold", 1389hijra.- 798рр.
6. Bedil, Mirzo Abdulkodir. Collection of Compositions. Interpretation by Kholmukhammad Hast and Halliuloh Halili. Preparation by Bahman Calipha Bonazavoni. V.1. p.2. - Tehran. "Yold", 1389hijra. - 802 рр.
7. Bedil, Abdulmaroni. Selected Gazels. Preparation for edition by Kozim Kozimi. - Tehran: Cognition, 1386hijra. - 808 рр.
