CC BY
24
УДК 82 ББК 83.3 Тоц
БАЪЗЕ МУЛОХ,ИЗАХ,О РОЦЕЪ Хомидова Шамсия Мирзорустамовна,
БА МАТНШИНОСИИ докторант (PhD) -курси сеюм, кафедраи
МУХАММАСИЗОИРИ адабиёти классикии МДТ "ДДХ ба номи акад.
ХУЦАНДЙ БАРFАЗАЛИБЕДИЛ Б.Г.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
О МУХАММАСЕ ЗОИРА Хомидова Шамсия Мирзорустамовна,
ХУДЖАНДИ докторант (PhD) -третьего курса, кафедры НА ГАЗЕЛЬ БЕДИЛЯ классический литературы ГОУ «ХГУ им. акад.
Б.Г.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
ON THE TEXTOLOGY OF ONE Homidova Shamsiya Mirzorustamovna, third year MUKHAMMAS BY ZOIR doctoral student of the classical literature KHUJANDI WRITTEN TO BEDIL S department under the SEI "KhSU named after acad.
GAZEL B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand)
Е-MAIL: Khomidova_shamsiya@mail. ru
Калидвожа^о: доираи адабии Хуцанд дар асруои XVIII-XIX, Зоири Хуцанд!', мухаммас,
газал, тазмин, Бедил, матн, цироатгузини, А. Насриддин
Дар мацола та^лили матншиносии мухаммаси Зоири Хуцанди ба газали Бедил сурат гирифтааст. Муаллиф та^лили муцоисавии мухаммасро аз руи чауор нашри "Донишмандан ва сухансароёни Хуцанд" (се чопи тоцикистони ва як чопи теуронй) ва ду чопи "Девон"-и Бедил ицро шудааст. Хулоса шудааст, ки Зоири Хуцанди байтуои мухаммасшавандаи Бедилро аз ду газали ин намояндаи бузурги сабки уиндй, ки вазн, цофия ва радифи шабеу доранд, гирифтааст. Ба масъалаи цироатгузини - интихоби ин ё он намуди цироати калимауои мураккаб диццати махсус дода шудааст ва таъкид гардидааст, ки ин масъала дар раванди баргардони матн аз алифбои ниёкон ба кирилли ба сабаби вижагиуои алифбои арабиасос ба миён меояд. Дар бораи сабабуои омехта шудани газалуои уамвазну уамцофияю уамрадифи Бедил фарзия пешниуод гардидааст. "
Ключевые слова: худжандский литературный круг ХУШ-Х1Х вв., Зоир Худжанди, мухаммас, газель, тазмин, Бедиль, текст, кироатгузини (выбор варианта чтения), А. Нарсиддинов
Предпринята попытка текстологического анализа мухаммаса Зоира Худжанди на газель Бедиля. Проведен сравнительный анализ текста мухаммаса в четырех изданиях книги ««Учёные и литераторы Худжанда» А. Насриддинова (три таджикских и одно тегеранское издание) и двух изданий ««Дивана» Бедиля. Сделан вывод, что Зоир Худжанди выбрал бейты для составления мухаммаса из двух разных газелей Бедиля, имеющих одинаковую рифму, размер и редиф. Уделено особое внимание проблеме кироатгузини - выбора варианта чтения, возникшего в результате особенностей арабской графики в процессе переложения текста на кириллицу. Высказаны предположения о причинах смешения газелей Бедиля с одинаковыми размером, рифмой и редифом в сборниках газелей Бедиля Дехлави. Рассматриваются проблемы текстологии
мухаммаса Зоира Худжанди на газель Бедиля. Сопоставлен текст бейтов мухаммаса с изданиями диванов Бедиля и даны пояснения с точки зрения текстологии. Выяснено, что в тексте использованных бейтов и подлинных газелей имеются различия, и эти различия показаны с использованием сопоставления.
Key-words: Khujand literary circle of the XVIII-th - the XlX-th centuries, Zoir Khujandi, Mukhammas, gazel, tazmin, Bedil, text, kiroatguzini (reading variant option), A. Nasriddinov
The author of the article makes an endeavor of textology analysis of Zoir Khujandi's mukhammas interpreting Bedil's gazel. She conducts a comparative analysis of the mukhammas text from four editions of the book "Scholars and Men-of-Letters of Khujand" by A. Nasriddinov (three Tajik ones and that of Tehran publication) and two editions of Bedil's "Divan". The conclusion runs to the effect that Zoir Khujandi selected beyts for composing a mukhammas from two different gazels written by Bedil which have one and the same rhyme, metre and redif. Special attention is paid to the problem of kiroatguzini - reading variant option, it rose as the result of Arabic graphics peculiarities in the process of text transposition into Cyrillic alphabet. Suppositions are spoken out as to the causes of mixture in regard to Bedil's gazels with similar metre, rhyme and redif in the collection of gazels by Bedil Dehlavi.
Мухаммас яке аз анвои мусаммат мебошад, ки бино бар тахдщи адабиётшиносони хоричиву ватанй - Х,.Эте, Е.Э.Бертелс, Ян Рипка, А.Мирзоев, С.Имронов, С.Амиркулов, А.Насриддин, Ш. Радмонов, Н.Нуров дар пайдоиш, ташаккулу рушди он дар таърихи адабиёти точик чадор шоир - Манучедрии Домгонй, Масъуди Саъди Салмон, Сайидои Насафй ва Бедили Дедлавй накши мудим бозидаанд.
Сайри таърихии тадаввули мухаммасро то асри XIX, ки асри мавриди тадкики ин макола аст, ба се давра чудо кардан имкон дорад: давраи аввал - пайдоиш дар асри XI, давраи дуюм - мардилаи ташаккул дар асрдои XII-XVI ва давраи сеюм - ривоч дар асрдои XVII-XIX.
Дар давраи аввал Манучедрй дамчун мухтареи шеъри мусаммат, хусусан мусаммати мусаддас (15,18) ва Масъуди Саъди Салмон дамчун нахустин гуяндаи мухаммас шинохта шудаанд. Аммо мувофики ахбори Ш. Радмонов аввалин гуяндаи мухаммас ин Сузанй мебошад. Бино ба гуфти у "дар девони Сузанй бобе бо номи "мусамматоти дазломез" чой дорад, ки дар охири он мухаммасе оварда шудааст, ки оданги дачву мутоиба дошта, сифатдои ношоями шахси ахлокан вайрон танкид шудааст. Бар асоси мутолиаи рисолаи С. Саъдиев, ки ба даёт ва эчодиёти Сузанй бахшида шудааст, маълум шуд, ки Сузанй шоири дачвнавис буда, намояндагони табакаи ашроф, шоирон ва адли касабаро дачв намудааст. Аз чумла навиштааст: "Сузанй гайр аз Х,иной, Саккок, Румасуз, Ёкути Шурангй, Абрешимй барин шоирони дунарманд боз Маййиди дурудгар, писари вай Начиби дурудгар, Умари чуллода (бофанда), Носири баззоз, Адмади лолакдуз ва чанде дигар адли касабаро дичодо гуфтааст" (17, 108). Мухаммаси мазкур аз 6-банд иборат буда, банди нахустини он дар поён оварда шудааст :
Эй %ама то зи борагон, сареву ошкорагон, Як-яку цумла корагон, раб дар вамаг фишорагон. (?) Бар сари нон назорагон, пештар аз ситорагон, Он ки буд аз хаёрагон, гашта зи ёри хорагон
Турфа гулoмбoраu А^мади лoкu лoлакй (16,431).
Дар давраи дуюм шоирони зиёдеро метавон номбар кард, ки садми баробар дар ташаккули мухаммас гузоштаанд. Дар давраи сеюм Сайидо ва Бедил дамчун густаришдидандаю тадаввулбахшандагони мухаммас эътироф гардидаанд (15, 48-49).
Тагйир ёфтани даёти сиёсии ичтимой ва тафаккури бадеию меъёрдои адабию эстетикй ба тадаввули бадеии жанри мухаммас оварда расонд. Мухаммас дар асри XVI асосан дар шакли тазмин рушд кард. Шоирони ин адд асосан ба газалдои машдури шоирони гузашта, аз чумла Саъдй, Амир Хусрав, Х,офиз, Камол, Ч,омй ва газалдои шоирони муосири худ, ба мисли Х,илолй, Осафй ва Мудташам тазминан мухаммас бастаанд (8, 190).
Мувофики тадкикоти С. Амиркулов теъдоди мухаммас дар адабиёти асри XVI нисбатан кам аст, дар асри XVII бошад, ба маротиб афзуд, аммо дар адабиёти асрдои XVIII-XIX жанри мухаммас доманаи хеле васеъ гирифт, ки кариб дамаи шоирон мухаммас сурудаанд. Хдтто дар эчодиёти баъзе шоирон мухаммас мавкеи асосиро ишгол карда (1, 211-214), шоироне чун Хозик дар ин навъ пешдастй доштани худро бо ифтихор издор намудаанд (2,1б).
Дар давзадои адабии Мовароуннадри асри XVII жанри мухаммас, вобаста ба рушди устувори сабки диндй, дар эчодиёти шоирон бештар гардида, дар миёни ондо Сайидо макоми хос пайдо мекунад. Маледои Самаркандй мухаммасдои Сайидоро "раъно" ва "гули сари сабад" сифат дода, муболигаомез «газале нест, ки y мухаммас набаста бошад» гуфтааст (10, 77). Аллома Садриддин Айнй низ ба мухаммассарой хуш доштану байтдои дигаронро семисрай зам намуда, ба тарики мухаммас тазмин кардан ва бисёртар бар газалдои Соиб тазмин намудани Уро таъкид кардааст (9, 117). Бино бар тадкики Абдулганй Мирзоев теъдоди мухаммасдои Сайидо ба дафтоду шаш мерасад (10,74), ки кариб чил мухаммаси y дар тазмини газали Соиб гуфта шудаааст. Дар мухаммасоти худ ба газалдои аввалин намояндагони номии ин сабк Урфй, Назирй, Калим, Толиби Омулй ва гайра таваччуд зодир кардани Сайидо, ба акидаи А. Мирзоев низ ба масъалаи рушди босуръати сабки диндй алокаманд мебошад (10, 39).
Вокеан, анъанаи мухаммассароии адабиёти асри XVII дар эчодиёти шоирони асрдои XVIII-XIX идома пайдо кард. Адабиётшинос С.Амиркулов таъкид кардааст, нуфузи равияи адабии «пайравгарй» дар адабиёти асри XIX сабаб шудааст, ки мухаммасбандй дамчун падидаи эдёгари адабиёти классикии форсии точикй равнак ёбад (3, 42). Азбаски аксари шоирони давзадои адабии Мовароуннадр дар асри XIX бештар тадти таъсиру пайравии Бедил ба сабки диндй эчод мекарданд, мухаммасбандй зодиран ба услуби назирасароии классикй сурат гирифта бошад дам, мазмуно-фаринй асоси онро ташкил медод. Мухаммасбандй бар газали устодони назм пеш аз дама чун «яке аз шаклдои зудури робитаи эчодии шоирон», чун як жанре, ки «дар он тачрибаи эчодии шоирони даврадои мухталифи таърихй чамъбаст мегардад" (7, 93) ба вукуъ пайвастааст.
Яке аз суханварони асри XIX, ки дар натори дигар шоирони дамзамони хеш ба мисли Нозил, Х,очй Хусайни Рочуй, Мудаммадаминхочаи Кошиф, Асирй ба газалиёти Бедил мухаммас бастааст, Зоири Хучандй мебошад. Зоири Хучандй яке аз чедрадои камшинохтаи давзаи адабии Хучанд ба дисоб меравад.
Дар бораи y Хочй Неъматуллоди Мудтарам чунин гуфтааст: "Сардалкаи арбоби сухан ва пири сухансанчони замон, пешвои хучандиён Домулло Хасан аст. Мушорунилайд дар авоили адвол ба чидати тадсили кол ба Дор-ул-фохира омада, касби камол аз назди ричоли зулафзол ва уламои некаъмол намуда, боз ба вилояти
xyg py^yt ^apMyga, 6a Mapora6u Magopu^H omoj 6a chhhh xamTogy gy co^
pacuga Ba gap caHau 1324 xu^pH a3MH ca^apu oxupaT ry3uga" (11, 156).
YcTog A6gy^MaHHOHH HacpugguH, kh axBO^y ocopu 3oupu Xy^aHgupo 6opu aBB&i 6a Ka^aM gogaacT, 6ap noau MaMyMOTH x,o^h HetMaTy.moxu MyxTapaM a3 "nempaBOHH Mac^aKH hp^ohh", c0xu6geB0H 6ygaHH ypo Ba a3 6aHH pa^TaHH geBOHampo egoBap myga, TatKHg MeKyHag, kh 6a mapo^ara moup Ba xarrora HOMBapu xy^aHgK A6gy^ra$-$op MaxgyMH By^6y^ 6ucepe a3 ra3a^ Ba MyxaMMacy py6oueTH y Hycxa6apgopK mygaacT"(19, 339-340).
3oupu Xy^aHgK gap chhhh xamTogy gyco^arH qamM a3 hh gyHe nymug. flap hh 6o6aT Acupuu Xy^aHgK KHTtae HaBHmTaacT, kh 6axcu oh gap MaB3yu gurap acT.
flap Ta3Kupau A6gy™aHH0HH HacpugguH a3 э^оgнeтн 3oupu Xy^aHgK 20- ra3a^ (145-6aHT) Ba 1 MyxaMMac 7-6aHg (35- Mucpat) OBapga mygaacT (19, 339-350).
MyxaMMacu 3oupu Xy^aHgK 6ap ra3a.m Begra gap acocu Metepx,0H maKjuu aga6ueT-muHocK th6kh cyHHaTH xoch MyxaMMaccapoH э^оg myga, a3 ^uxaTH maKj 6a ryHau MyxaMMacu Ta3MHHK goxra MemaBag. A3 MyTO^uau MyxaMMacu 3oupu Xy^aHgK 30xupaH Mat^yM MemaBag, kh Ban 7 6aHTH AKe a3 ra3a^^ou Begrapo Ta3MHH KapgaacT.
3uMHaH 6oag KaHg Kapg, kh 6apo6apu Tap^yMau xo^ HaMyHau ocopu 3oupu Xy^aHgK 60 Kymumu goKTop, mogpaBOH A6gy™aHH0HH HacpugguH 6opu aBBa^ gap khto6h "floHumMaHgoH Ba cyxaHcapoeHH Xy^aHg" (Xy^aHg, 2003) nemKamu ax.™ u^My aga6 ramTaacT (12, 299-309). Bopu gyroM co^h 2005 gap TexpoH 6a xaTTH $opcH (18,274) 6a Hon pacug. Bopu ceroM co^h 2013 gap ^ragu ceByM (13, 321-333) gap KyMue™ xa^T^ragau ocopu xygu MyaMH$ goKTop A6gy™aHH0HH HacpugguH Hamp myg. co^h 2015 6a cypaTH khto6h a^o^uga (19, 339-350) 6opu HaxopyM HHTHmop ramT. MyKOucau MaTHH MyxaMMacu 3oupu Xy^aHgK 6ap ra3a.m Begra gap Haxop Hamp HumoH gog, kh gap oh xaTOxou TexHHKK pox e^TaaHg. fflaK^u KOMH^y caxexu MaTHH MyxaMMacu MaBpugu TaxKHK $aKaT gap Hampu aBBa^ (12, 308-309) gypycT OMaga, gap Hampxou gyroM (18, 276)-y ceroM (13, 331-333) Ba HaxopyM (19, 349-350) gy-ce caxBy Hmra6oxu TexHHKK ^oh e^TaacT. A3 hh py, MaTHH MyxaMMacu MaBpugu TaxKHK a3 pyHu Hampu aBBa^ OBapga myga, xaToro ^apKXO gap ^omua HumoH goga MemaBaHg:
1
Ba cag umea xhpomoh 3e6u pa^Top HHHyHHH 6oag, flax,0HH raB^apa^moH, ^ycHH ry^Top HHHyHHH 6oag. Ba gu^ gory 6a cap caBgocT, hohop HHHyHHH 6oag, «3h ^ap My doM 6ap dywaM, rupu^Top HHHyHHH 6oag, 3h xothp^o ^apoMymaM, ca6yK6op HHHyHHH 6oag».
2
MaHy a3 no gapa^TogaH, TyBy 6ap ^oh xy6cugaH, MaHy goHM $ur0H KapgaH, TyBy ^a6^0 6a xaHgugaH. MaHy a3 x,a^p HO^ugaH, TyBy 6ap ^H^Ba H03ugaH, «MaHy gap xok ra^THgaH, TyBy xomm HanypcugaH, Ea omHK OHHyHOH 3e6ag, 6a gu^gop HHHyHHH 6oag».
3
Ha^ac a3 cuHaaM gy3gugy amK a3 gugaaM xyH myg, Ba gra goru rupu^TopuBy a^BO^aM gurapryH myg. HaMegoHaM, kh hh omy$Tarux,o a3 hh 6epyH myg? «Hurax, xoHgaM, Muxa HaM pexT, gra ry^TaM, Ha^ac xyH myg, Ba dapcu a^u Mamna6 Mbcu maKpop HHHyHHH 6oag».
50
4
Набошад диммати зодид ба чуз шудрат, ки медонам, Хама тасбеду тадлилаш зи бадри халк сомонам. Либоси факри ин хилватнишинидо, ки аъёнам, «Зи доли зодид огад нестам, лек ин кадар донам, Ки дар арзи бузургй ришу дастор инчунин бояд».
5
Чу ру бинмуд ишк з-оинадои дайрати имкон, Хичоби дустон гардид як сар хислати имкон. Ба гайр аз номуродй нест доим диммати имкон, «Мудаббат чедра накшуд аз дичоби гафлати имкон, Ки содибдил кам аст ин чову бисёр инчунин бояд».
6
Хама як сар парешон аст ин чамъияти даврон, Харифонро кудуратдо бувад аз шуриши мастон. Fyборангезии ошик дама аз зулмати дичрон, «Хаво дар чо барангезад губор аз хоки мадчурон. Хамин овоз меояд, ки ночор инчунин бояд».
7
Ба сад теги чафо Зоир, дама сар мезанад, Бедил,
Насими номуродй бар димогам мевазад, Бедил.
Танам аз тору пуди бенавой метанад, Бедил,
«Нафас дар га% зи касри умр хиште меканад, Бедил,
Паи таъмири ин вайрона меъмор инчунин бояд» (12, 308-309; 18, 27б).
Зимнан чанде аз фаркдои мавчудаи мухаммаси Зоири Хучандиро дар се нашри Хучанд ва як нашри Тедрон меоварем.
Дар нашри Тедрон калимаи «ишва»-и мисраи якуми банди якуми мухаммас ба гунаи «шева» (18, 27б) омадааст, ки бо мазмуни мисраъ ва умуман банди аввали мухаммас номутаносиб мебошад. Инчунин мисраи якуми байти тазминии банди аввали мухаммас афтода, вожаи «сабукбор»-и мисраи дуюми байти тазминии банди аввали мухаммас ба гунаи «сабуктар» (18, 27б) омадааст, ки аз чидати кофия ва вазн нодуруст аст.
Дар нашрдои Хучанд солх,ои 2013, 2015 вожаи «хун»-и мисраи якуми банди сеюми мухаммас ба гунаи галати «хушк» (13, 332; 19, 349) омадааст, ки аз чидати кофия ва вазн нодуруст мебошад. Аммо дар нашри Хучанд 2003 (12, 308) ва нашри Тедрон (18, 27б) ба шакли «хун» омадааст, ки дуруст аст.
Дар нашрдои Хучанд солдои 2003, 2013, 2015 калимаи тарзи кироат ва навишташ бадсноки «дом бар душ// «домбардуш»-и мисраи якуми байти тазминии банди аввали мухаммас ба шакли «дом бар душ» (12, 308; 13, 332; 19, 349) омадааст. Мурочиат ба нашрдои девони Бедил нишон дод, ки ин вожа дар нашри тадияи С.Сиддиков ба сурати «дом бар душ» (5, 329) ва дар нашри тадияи Бобобек Радимй ба шакли «домбардуш» (4, 230) кироат ва сабт шудааст. Бояд кайд кард, ки дар дуи ин хониш ва сабт дуруст буда метавонад. Дурустии ин андеша баъд аз тарди муаммои зерин ба исбот ходем расонд.
Яке аз муаммодои мудиме, ки дар матншиносии амалии точикй бо истифода аз алифбои кириллй татбики он гайриимкон аст, кироатгузинии матни манзум мебошад.
^ироатгузинй дар матншиносии назарй ва амалии эронй, то он чо ки огодем, бар пояи матни девони Дофизи Шерозй ба татбик расидааст. Нашри девони Дофизи Шерозй, ки бо кироатгyзинии интикодии Дошим Ч,овид ва Бадоyддин Хyррамшодй тадия шyдавy соли 1318 тавассyти нашриёти «Фарзон» аз чоп баромадааст, далели ин гyфта шyда метавонад (20,6). Кироатгузинии интикодй, ба кавли Бадоyддин Хyррамшодй, дигархонидои матни манзyмро мегуянд, ки дар он мисраъ ё байт як шаклy сyрати хаттй дошта бошад дам, ду ва се навъи кироат дорад. Дар навъи кироат ба тагйирдидии аломатy даракатдо (зер, забар, замма, ташдид, сукун, танвин ва г.), тарздои вижаи хониши дарфи вов, до-и давваз вобаста ба матн, тарздои гузоштани задаи мантикй ва оданг (аломатдои вергул, савол, хитоб ва г.) алокаманд аст.
Масъалаи кироатгузинии матнро бар асоси ду тарзи хонишу сабти мисраи мавриди бадси мо низ имкони татбик кардан мавчуд аст.
Хониши навъи аввали мисраъ:
Зи дар му дом бар душам, гирифтор инчунин бояд...
Шартафсир: Бедил мегуяд, аз дар му бар душам дом дорам, яъне ончунон вобастаи тааллукоти оламам, ки касе монанди ман гирифтор нест ва ин гирифтории ман дарачаи баланди вобастагии инсон ба дастй аст. Задаи мантикии сухани Бедил дар ин тарзи хониш бештар руйи вожадои «дом» ва «душ» карор мегирад, на руйи шахси шоир.
Хониши навъи дуюми мисраъ:
Зи дар му домбардушам, гирифтор инчунин бояд.
Шартафсир: Бедил мегуяд, ман аз дар му ончунон асиру вобастаи тааллукоти оламам, ки касе дар гирифторй ба дарачаи ман ба тааллукоти дастй вобаста нест. Задаи мантикии сухани Бедил дар ин тарзи хониш бештар руйи шахси шоир аст, на вожадои «дом» ва «душ».
Яъне, ба дар ду тарзи хониш ва сабт дам маънои дилход аз мисраи мавриди бадс истинбот кардан мумкин аст. Аз ин ру, дар масъалаи дурустиву нодурустии ин ё шакли хонишу сабти он бадси бедуда ангехтан суде надорад. Инсоф он аст, ки масъалаи кироатгузинии матн дар чунин маворид бо нидояти диккату таваччуд ба инобат гирифта шавад, то тадиягарону баргардонкунандагони мутуни адабии классикиро, ки бо вучуди костидои аз тангзарфии алифбои кириллй маншаъгирифтаи корашон, дакки зиёде бар гардани мо доранд, ба ночо зери танкиди бепоя карор надидем.
Акнун ба сари масъалаи бадси макола бармегардем. Барои муайян кардани теъ-доди дакики абёти газали аз тарафи Зоири Хучандй тазминан мухаммасбандишудаи Бедил ба нашрдои точикии девони Бедил ру овардем. Мукоиса нишон дод, ки Зоири Хучандй абётро барои тазмини мухаммас аз ду газали Бедил гирифтааст, на аз як газал.
Ин долатро адабиётшинос Нуралй Нуров дам дар мавриди абёти тазминии мухаммаси устод Айнй бар газали Бедил ба кайд гирифтааст. Мудаккики мазкур дар доираи ин масъала "нуфузи мадфилдои бедилхонй дар шадрдои бузурги Самарканду Бухорову Хучанд" ва "ба шакли гузидадо китобат шудани нусхадои фаровоне аз "Девон"-и Бедилро ба занни кавй далели аз эдтимол дур набудани мавчудияти чунин шакли газал" донистааст (14, 51). Аз ин натичагирй бармеояд, ки эдтимолан чунин шакли газали омехтаи Бедилро Зоири Хучандй низ мухаммас бастааст.
Барои муайян кардани абёти газалдои аз Бедил дар мухаммасбандй мавриди тазмин карордодаи Зоири Хучандй ба ду нашри точикистонй ва як нашри эронии
девони Абдулкодири Бедили Дедлавй мурочиат кардем. Дар натича маълум шуд, ки дар нашрдои мавриди тадкик дар дакикат абёти тазминбастаи Зоири Хучандй аз ду газал гирифта шудааст:
Fазали якум, ки аз 12 байт иборат аст, бо матлаи зерин огоз мешавад: Зи дар му домбардушам, гирифтор инчунин бояд,
Зи хотирдо фаромушам, сабукбор инчунин бояд (4, 230-231; 5, 329; б, б78).
Fазали дуюм, ки дар нашри тадияи Садобиддин Сиддиков иборат аз 11 байт (5, 331), дар нашри тадияи Бобобек Радимй иборат аз 12 байт (4, 235-23б) ва дар нашри форсии тадияи Акбари Беддорванд иборат аз 13 байт (б, 701-702) аст, бо матлаи зерин OFOз мешавад:
Шудам хоку нагуфтам ошщам, кор инчунин бояд, Зи чайбам сурма руёнед, асрор инчунин бояд.
Бояд кайд кард, ки дар нашри тадияи Садобиддин Сиддиков ба чойи феъли шахси сеюми шумораи чамъи "руёнед" феъли шахси сеюми шумораи тандо "руёнид" (4, 331) омадааст, ки ин фарк дам ба масъалаи кироатгузинии матн дахл дошта метавонад. Аз ин ру, якпадлу бадо додани ин ду тарзи хонишу навишт чандон дуруст нест. Зеро задаи мантикй дар каринаи "руёнед" руйи шахс (он) - мухотабони шоир ва дар гузинаи "руёнид" (албатта, бо иваз кардани чойи аломати вергул) руйи гайришахс, яъне руйи исми чамъ ва мафдуми "асрор" карор мегирад. Яке аз ин ду кироатгузиниро бартару дурусттар интихоб кардан ба завку салика ва дониши матншиносии тадиягару баргардонкунандаи матн вобаста аст.
Аз дафт байти тазминшуда шаш байт аз газали якум (4, 230-231; 5, 329; б, б78) ва як байт аз газали дуюм (4, 235-23б; 5,331; б, б71-б72) гирифта шудааст.
Шаш байти аз газали якуми дувоздадбайтй тазминшуда аз байтдои 1, 4, 5, 10, 11, 12 газал гирифта шудааст. Як байти газали дувум дар нашри тадияи С. Сиддиков байти 8-ум, дар нашрдои тадияи Б.Радимй ва А. Беддорванд байти 9-ум мебошад, ки дар мухаммаси Зоири Хучандй дар банди 4-ум тазмин шудааст.
Хамчунин фарки абёти аз газали якуми Бедил тазминшуда, ки дар матни мухаммаси Зоири Хучандй (нашрдои Хучанду Тедрон) ва матни газалдои Бедил (нашри Точикистону Техрон) ба гунадои мухталиф омадаанд, кобили таваччуд аст.
Масалан, мисраи дуюми байти тазминшудаи Бедил дар банди дуюми мухаммаси нашрдои Хучанду Тедрон (12, 308; 13, 332; 18, 27б; 19, 349;) ва нашрдои тадияи С.Сиддиков ва А.Беддорванд бо пешоянди "ба" омадааст: Ба ошик ончунон зебад, ба дилдор инчунин бояд.
Аммо дамин мисраи байти тазминшуда дар нашри тадияи Б.Радимй (4, 231) бо диссачаи инкории "на" ва тагйири чонишини ишоратии "ончунон" ба "инчунон" сабт шудааст:
На ошик инчунон зебад, на дилдор инчунин бояд.
Дар ин маврид бидуни дастрасй ба нусхадои хаттии кудантарини Бедили Дедлавй ва мукобалаи ондо бо нашрдои девони шоир содир кардани дукми илмй гайриимкон аст.
Байти тазминии банди сеюми мухаммаси Зоири Хучандй дар нашрдои хучандиву тедронии "Тазкираи шуарои Хучанд" ва нашрдои девони Бедил дар тадияи С.Сиддиков, Б.Радимй ва А. Беддорванд як хел нест. Дар се нашри хучандии "Тазкираи шуарои Хучанд" мисраи дуюми байти тазминии мазкур дорои иборадои "ачзи матлаб" ва "яъси такрор" (12, 308; 13,332, 19, 349) аст:
Ба дарси ацзи матлаб яъси такрор инчунин бояд.
Аммо дар нашри тедронии "Тазкираи шуарои Хучанд" ба чойи ибораи "дарси ачзи матлаб" ба гунаи "дарси умри матлаб" (18, 21б) омадааст. Дар нашрдои девони Бедили зери дасти мо иборадо ба шакли "яъси матлаб" ва "ачзи такрор" (4, 231; 5, 329; б, б81) омадаанд:
Ба дарси яъси матлаб ацзи такрор инчунин бояд.
Аз руйи мантики сухани Бедил, ки ба чадонбинии ирфонии y сахт алокаманд аст, метавон ба натича расид, ки гунаи дар мухаммаси Зоири Хучандй сабтшудаи мисраи дуюми байти газали дувоздадбайтии Бедил садед нест.
Агар дангоми китобати мухаммаси мазкур котиб - Фавзии Хучандй, ё вакти аз дафтари ашъори Фавзии Хучандй баргардон кардани ин мухаммас тадиягар - доктор А.Насриддин ба иштибоди гайриихтиёрй род надода бошанд, эдтимол дорад, ки худи Зоири Хучандй дар рафти иншои мухаммас ба ин садв род дода бошад, ё аз матни носадед газали Бедилро дифз кардаву аз дофизааш бар он мухаммас баста бошад.
Акнун носадедии гунаи дар мухаммаси Зоири Хучандй омадаи мисраи байти газали тазминшавандаро бо такя ба се нашри девондои Бедили зери дастамон ва мантики сухану чадонбинии ирфонии y даддалимкон ба исбот мерасонем.
Дар мисраи мавриди бадс вожадо дар ду силсила ба дамдигар таносуб пайдо кардаанд: "дарс"-у "такрор" (силсилаи аввал) ва "матлаб"-у "яъс"-у "ачз" (силсилаи дуюм). Вожадои силсилаи аввал, ки калимадои ёрирасони мисраанд, бо калимадои "хондам", "гуфтам"-и мисраи аввали байт ва вожадои силсилаи дуюм, ки калимадои калидианд, бо вожадои чуфткорбурди "нигаду мижа", "дилу хун"-и мисраи аввали байт мутаносибанд.
Аз ин ру, иборадои «дарси яъси матлаб» ва «ачзи такрор» аз он чидат дурустанд, ки "матлаб" (максад, дадаф, хоста, орзу, таманно) одамро ё ба шодй мерасонад ё ба яъс. Агар ба яъс расонад, дар натича инсони очизи ба орзу нарасидаи комход, дар доли ачзу ноумедй дам, аз руи сиришти азалй ба такрори таманно мепардозад. Яъне, яъси инсон аз матлаб сар мезанад ва дамин яъси огуштаи ачз дар силсилаи такрордои орзу барои вай дар зиндагй дарс мешавад.
Албатта, ин нуктаи назари ироашуда, чй тавре гуфта шуд, нахуст бар пояи се нашри девони Бедил ва баъдан мантики сухану чадонбинии ирфонии y асос дорад. Агар дар нашрдои дигари девони бар асоси нусхадои кадимтари осори шоир тадияшуда иборадои мазкур ба гунаи дар мухаммаси Зоири Хучандй тазминшуда омада бошанд, нуктаи назари мо, худ аз худ, мавриди тардид карор мегирад.
Охирин фарке, ки дар мисраи якуми байти тазминии банди охирини мухаммаси Зоири Хучандй дар мукоиса бо нашрдои точикистониву эронии девони Бедил мушодида мешавад, ба чойи вожаи "дам" сабт шудани калимаи "гад" мебошад. Албатта, дар ин маврид мо боз ба меъёрдои баррасии дар боло мукарраркардаамон такя карда, бидуни мурочиат ба фардангдову лугатдо дурустии корбурди "дам"-ро нисбат ба истифодаи "гад" тарчед медидем.
Дар поён бар асоси тадлилдои матншиносии фавкуззикр ба натичадои зерин расидан мумкин аст:
1. Мухаммас дамчун яке аз анвои мусаммат, ки офарандааш Манучедрй мебошад, дар садаи Х! бо эдтимоми Сузанй (Масъуди Саъди Салмон) ба арсаи эчоди адабй ворид шуда, дар асрдои ХII-ХVI бо кушиши чанд тан аз шоирони ин адд мардалаи
дурударози ташаккулро паймуда, дар садаи XVII- XIX бо саъйи хунарии Сайидо ва Бедил ба авчи рушд расидааст.
2. Намояндаи хавзаи адабии Хучанди асрхои XVIII- XIX Зоири Хучандй аз зумраи шоирони мухаммассарост, ки зикри ном, тарчумаи хол ва намунаи осори у бо саъю эхтимоми доктор Абдулманнони Насриддин бори нахуст дар "Донишмандон ва сухансароёни Xучанд"(Xучанд, 2003), ки минбаъд бо номи "Тазкираи шуарои Xучанд" хамчун асари муаллифй се маротиба (соли 2005 дар Техрон, соли 2013 дар таркиби "Куллиёти осор" ва соли 2015 дар шакли алохида) нашр шудааст, пешкаши ахли илму адаб ва алокамандони адабиёт гаштааст.
3. Мухаммасии тазминии Зоири Xучандй аз хафт банд иборат аст. Чунончи бар асоси нашрхои девони зери дастамон маълум шуд, вай хафт байти аз ду газали дувоздахбайтй ва ёздахбайтй (дувоздахбайтй ва ё сездахбайтй)-и Бедил баргирифтаашро дар хафт банд тазмин баста, ба хар як байт тибки талаботи эчоди мухаммас семисрай аз худ мувофики завку табъ ва хунари шоириаш бар он афзудааст.
4. Аз ду газали Бедил баргирифта шудани абёти тазминии мухаммаси Зоири Xучандй (ва мухаммаси Садриддин Айнй аз руи тахкики бедилшинос Нуралй Нуров) далел бар он аст, ки шумори газалхои омехтаи девони Бедил зиёд аст ва дар чунин шакл гирифтани газалхои тазминшуда на факат зехну забон ва калами шоирони пайрави Бедил дар чараёни мухаммасбандй коргар будааст, балки килки хаттотону котибони осори Бедил низ накш доранд.
5. Фаркхои мавчудаи мукоисашуда, бавижа каринахои "дом бар душам" ва "дом-бардушам", ба исбот мерасонанд, ки кироатгузинии матн дар хонишу сабти газа-лиёти Бедил, чй дар нашрхои форсй ва чй дар нашрхои кириллй ба инобат гирифта шавад. Ягона рохи ифодаи кироатгузинии абёти газалхои Бедил дар нашрхои кирилй овардани яке аз ду каринаи хониш дар хошия мебошад, ки то имруз мо чунин нашрхои девони у ва шоирони дигарамонро, мутаассифона, надорем.
Пайнавишт:
1. Абибов, А. Доирауои адабии Бухорои Шарцй / А. Абибов. -Душанбе: Дониш,
1984.-240 с.
2. Амирцулов, С. Адабиёти тоцик дар нимаи якуми асри XIX/ С. Амирцулов. -Душанбе, 1980
3. Амирцулов, С. Тауаввули жанруои адабиёти тоцик дар нимаи аввали асри XIX/ С. Амирцулов.-Душанбе: Деваштич, 2005.-128 с.
4. Бедил, Абдулцодир. Мунтахабот. Бо саъю кушиш ва муцаддимаву тавзеуи Бобобек Рауимй/Абдулцодири Бедил.-Душанбе: Адиб, 2018.-480 с.
5. Бедил, Абдулцодир. Осор: иборат аз уашт цилд. Цилди сеюм. Газалиёт. Хозиркунандаи чоп: Сауобиддин Сиддицов/ Абдулцодири Бедил.-Душанбе: Адиб, 1991.-432 с.
6. Дедлавй, Мавлоно Абдулцодири Бедил. Девон: иборат аз ду цилд. Цилди аввал. Ба тасуеуи Акбари Беддорванд /Мавлоно Абдулцодири Бедили Деулавй.-Теурон: Нигоу, 1386//2007.-703 с.
7. Имронов, С. Назаре ба мусаммати мухаммас / С.Имронов// Садои Шарц.-1983.-№ 4.-С. 89-95.
8. Каримов, У. Адабиёти тоцик дар асри XVI / У.Каримов.-Душанбе: Дониш,
1985.-228с.
9. Мактуби С. Айнй ба Абдулганй Мирзоев// Садои Шарц, 1978.-№4.-158с: 114-119.
55
10. Мирзоев, А. Сайидо ва мацоми у дар таърихи адабиёти тоцик/ А. Мирзоев.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1947.-197с.
11. Муутарам, Хоцй Неъматуллоу. Тазкирату-ш-шуаро. Бо тасуеуу муцаддимаи Асгар Цонфидо/Хоцй Неъматуллоуи Муутарам.-Душанбе: Дониш, 1975.- 369 с.
12. Насриддин, А. Донишмандон ва сухансароёни Хуцанд./ А. Насриддин.-Хуцанд: Нури маърифат, 2003.-436 с.
13. Насриддин А. Куллиёти осор (дар уафт муцаллад). Цилди сеюм / А.Насриддин.-Хуцанд: Хуросон, 2013. -584 с.
14. Нуров, Н. Баусероцеъ ба матншиносии як мухаммаси устод Айнй бар газали Бедил // Ахбори ДДХБСТ. Силсилаи илмуои гуманитарй.-Хуцанд, 2018.-№3(76).- С.46-54.
15. Раумонов, Ш. Мусаммат, ташаккул ва тауаввули он/ Ш. Раумонов. Душанбе: Дониш,1987.- 117 с.
16. Самарцандй, Хаким Сузанй. Девон. (Бо тасуеу ва муцаддимаи доктор Носириддиншоу Хусайнй).- Теурон: Амири кабир, 1338.-502с.
17. Саъдиев, С. Сузани ва мууити адабии Самарцанди асри 12./ С. Саъдиев. -Душанбе: Дониш, 1974.-155с.
18. Хуцандй, А. Н. Тазкираи шуарои Хуцанд / А.Н. Хуцандй.-Теурон: Маркази асноду хадамоти пажууишии Вазорати умури хорица, 1384//2005.- 378 с.
19. Хуцандй, А.Н. Тазкираи шуарои Хуцанд. Ба кушиши Фахриддин Насриддинов.-Хуцанд: Ношир, 2015. -512 с.
20. Хофиз, Шамсуддин Мууаммад. Девони Хофиз. Бар асоси нусхаи Халхолй (827 у.ц.) ва муцобала бо нусхауои Бодлиён (843 у.ц.) -у Панцоб (894 у.ц.) ва мутобиц бо нашри мувассаци чопй. Бо тацдиди ууруфнигорй ва афзоиши ислоуоту таълицоту муцаддимаи цадид ба инзимоми кашфулаёбт ба кушиши Бауоуддини Хуррамшоуй (вероиши дуюм). Чопи панцум / Шамсуддин Мууаммад Хофиз.-Теурон: Дустон, 1385//2006.-68+668 с.
Reference Literature
1. Abibov A. Literary Circle of Eastern Bukhara // A. Abibov. - Dushanbe: Knowledge, 1984. -240 pp.
2. Amirkulov S. Tajik Literature of the first Half of the XIX-th Century // S. Amirkulov. -Dushanbe, 1980.
3. Amirkulov S. Evolution of Tajik Literature Genres in the first Half of the XIX-th Century // S. Amirkulov. - Dushanbe: Devashtich, 2005. - 128pp.
4. Bedil, Abdulkodir. Selected Works. Under the editorship of Bobobek Rakhimi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2018. - 480 pp.
5. Bedil, Abdulkodir. Compositions in 8 volumes. V.3. Gazels. Compilation by Sakhobiddin Siddikov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1991. - 432pp.
6. Dehlavi, Mavlono Abdulkodir Bedil. Divan: in 2 volumes. V.1. Under the editorship of Akbar Behdorvand/Mavlono Abdulkodiri Bedil Dehlavi. - Tehran: View, 1386/2007. - 703 pp.
7. Imronov S. Some Notes in Regard to Musammati Mukhammas // S.Imronov // The Voice of the Orient. 1983, #4.
8. Karimov U. Tajik Literature of the XVI-th Century // U.Karimov. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 228 pp.
9. Maktubi S. S. Aini's Letter to Abdulgani Mirzoyev // The Voice of the Orient. 1978, #4. - 158 pp; - pp. 114 - 119.
10.Mirzoyev A. Saydo and his Place in the History of Persian-Tajik Literature. Stalinabad. Statepublishing house of the Tajik SSR. 1947. - 197pp.
11.Mukhtaram, Khodji Negmatullokh. Anthology of Poets. Text preparation and preface by Asgar Djonfido //Khodj Negmatullokh Mukhtaram. - Dushanbe: Knowledge, 1975. - 369pp.
12.Nasriddin A. Scholars and Men-of-Letters of Khujand (Introduction and text preparation by Abdumannon Nasriddin). - Khujand: Light of Enlightenment, 2003. - 436pp.
13.Nasriddin A. Collection of Compositions (in 7 volumes). V.3. // A. Nasriddin. - Khujand: Khuroson, 2013. - 584 pp.
14.Nurov N. On the Textology of one Mukhammas by Sadriddin Aini Interpreting Bedil's Gazel // Bulletin of TSULBP. Series of humanitarian sciences. - Khujand. 2018, #3(76). - pp. 46 - 54.
15.Rakhmonov Sh. Musammat: Upspringing and Evolution // Sh. Rakhmonov. Dushanbe: Knowledge, 1987. - 117pp.
16.Samarkandi, Hakim Suzani. Divan. Preparation and commentaries by Dr. Nasriddinshokh Khusayni. - Tehran: The Great Emir, 1338. - 502 pp.
17. Sadiyev S. The State and Value of Samarkandian Literature of the Xll-th Century // S.Sadiyev. - Dushanbe: Knowledge, 1974. - 155pp.
18.Khujandi A.N. Anthology of the Poets of Khujand // A.N. Khujandi. - Tehran, 1384//2005. -378 pp.
19.Khujandi A.N. Anthology of the Poets of Khujand. Under the editorship of Fakhriddin Nasriddinov. - Khujand: Publisher, 2015. - 512 pp.
20.Hofiz, Shamsuddin Muhammad. Divan by Hofiz. Based on the List by Khalkholi (827hijra) and Compared with the Lists by Bodliyon (843hijra) and Panjob (894 hijra) corresponding to Authentic Edition due to Bahouddin Khurramshohi's Efforts. The fifth edition // Shamsuddin Muhammad Hofiz. - Tehran: Associates. 1385/2006. - 68+668 pp.
