CC BY
238БА ВОСИТАИ СИФАТ^ОИ АСЛИ ИФОДА ГАРДИДАНИ ХАБАР ДАР ЗАБОЩОИ ТОНИКИ ВА ФАРОНСАВИ
Маликов А. Р., Одинаев А. А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Забонхои точикй ва франсавй ба оилаи забонхои хиндуаврупой дохил шуда хар яке дар навбати худ гановатмандтарин забон ба шумор рафта, таърихи бойи худро доро мебошанд. Проблемаи омузиши кисматхои грамматикии забонхои номбурда диккати як зумра олимонро ба худ чалб намудааст. Яке аз ин масъалахо ба сифат тааллук дошта, забоншиносони гузашта ва имруза оид ба проблемахои гуногуни ин хиссаи нутк тадкикотхои зиёде бурдаанд ва бурда истодаанд. Мо албатта дар маколаи мазкур оид ба сохт ва шаклу дарачанокии сифат, махсусан сифатхои аслй истодагарй накарда, танхо хамчун хабар истифода шудани онро гуфта мегузарем.
Сифат ва хелхои он ба монанди исмхо дар ифодаи хабар мавкеи махсусро ишгол менамояд. Сифатхо дар забони точикй метавонанд хам дар шакли мустакил ва хам ба воситаи кабул намудани бандакчонишинхои хабарй бо илова намудани феълхои ёридихандаи «будан», «шудан», «гардидан», «намудан» ва гайра дар якчоягй гурухи калони хабархои номиро ташкил диханд, ки аз чихати сохт ва таркиби худ гуногун буда, дар тарзи ифодаи хабархо бо исмхо кариб якхела буда, тарзи истифодаи ин ду хиссаи нутк аз чихати хабар шуда омаданашон ба хам монанд мебошанд. Дар забони фаронсавй бошад, ба монанди забони точикй сифат кисми таркибии хабарро ифода менамояд, аммо азбаски феълхои дар боло номбаршуда дар ин забон ба гурухи феълхои ёрирасон дохил намешаванд, дар сохтори коидахо байни ин забонхо каме дигаргунй ба назар мерасад, ки мо онхоро дар рафти кор хохем дид. Мавриди кайд аст, ки аксарият феълхо дар забони точикй ба гурухи феълхои ёрирасон дохил мешаванд онхо дар забони франсавй ба гурухи феълхои нимёрирасон дохил шуда, ба феълхои ёрирасони точикй мутобик мебошанд.
Дар забонхои точикию франсавй хабар шуда омадани сифатхои аслй, нисбй, сифатхои таъкидй ва дарацаи куёсию олидор хеле характернок буда, бештар ба воситаи ёридихандахои «будан-être» ва «шудан-devenir» ифода меёбанд, аммо танхо аз сабаби мавчуд набудани шакли таъкидии сифат дар забони франсавй баъзан номутобикй ба назар мерасад, ки мо инро дар мисолхои зерин метавонем пайхас намоем.
Ба воситаи сифатх,ои аслй муста^илан ифода гардидани хабар:
Мисол: Замин сахт, осмон баланд-La terre est dure le ciel est haut.
Мисоли дигар: Аз хуцаинам ду руз цавоб пурсидам ва у не гуфта натавонист -ба %ар %ол сабаби узрнок. [3, с. 8]- J'ai demandé deux jours de conjé à mon patron et il ne pouvait pas me les refuser avec une excuse pareille. [7, с. 10]
Дар мисолхои овардашуда калимахои ба монанди: «сахт», «баланд», «dure», «haut» ва «узрнок», «pareille» ба сифатхои аслй дохил шуда, хар кадом бо мубтадои худ мантикан алокаманд мебошанд.
Дар забонхои точикй ва фаронсавй ба вазифаи хабар омадани сифатхои аслй маъмул буда, ин ходиса бештар дар забони асархои бадей (назму наср) мушохида карда мешавад. Оид ба воситаи бандакхои хабарй ва сифати аслй ифода гардидани хабар хаминро кайд намудан ба маврид аст, ки дар сурати хабар шуда омадани сифатхои аслй бандаки хабарии шахси сеюми шумораи танхои «аст», ки ин дар забони фаронсавй ба шакли «est» рост меояд мавкеи махсусро ишгол намуда, аксарият хабархо дар харду забон бо сифат ва ба воситаи бандакхои номбаршудаи «аст» ва «est» ифода мегарданд.
Мисол: Маслихат дуруст,-гуфт вай.-Рост мегуй, духтар дар хакикат хануз цавон аст.[4, с. 240]- C'est vrai, dit-il, c'est très juste, la jeune fille est encore /'eune.[9, с. 287]
Фируза аввал охиста «тутачон» гуфт, аз кифти кампир гирифта чунбонид, дид, ки вай бехаракат ва бецон аст„.[4, с. 153]-Firouza appela doucement: «Grand-mère!», elle lui toucha l'épaule, et vit alors que Dilorom ne respirait plus... [9, с. 185]
Дар мисолхои овардашуда сифат ва феълхои: цавон аст-estjeune, бехаракат ва бецон аст ба гурухи хабархои номии зикргардида дохил мешаванд. Дар кисмати забони фаронсавии чумлаи охирон барои тарчумаи «бехаракат ва бецон аст»-и забони точикй феъли «respirer-нафас кашидан» дар шакли инкории замони гузаштаи давомдор истифода шуда, ин дар тарчумаи асл дида намешавад ва хамчунин бояд кайд намуд, ки дар ин чумла хабари тавассути сифат ифодаёфта дида намешавад.
Ифода гардидани хабар тавассути сифатхои аслй ба воситаи феълхои «будан-être, шудан-devenir, намудан-paraître, кардан-faire» ва гайрахо дар забонхои точикй ва фаронсавй хеле серистеъмол аст. Сифатхои аслй дар якчоягй бо ёридихандахои феълй, гурухи бузурги хабархои номии таркибиро ташкил медиханд. Х,аминро низ кайд намудан лозим меояд, ки хабархои ба воситаи сифати аслй ва шакли «аст-est»-и феъли ёридихандаи «будан-être» дар забонхои номбурда (точикй ва фаронсавй) нисбат ба ифода гардидани хабар бо шакли «буд- a été, était, fuby-и феъли ёридихандаи «будан-être» камистеъмол буда, бештар характери услубию замонй дорад:
Истадумуман цавони бомулохиза, вазнин ва боодоб буд...[4, с. 53]- Istadétait un jeune homme raisonable, sérieux et^poli...[9, с. 66]
Аз ин кор ману Иброуим хам хурсанд будем, хам гамгин. [4, с. 71]-Ibrahim et moi étions tout heureux à la pensée de notre futur enfant, mais nous étions aussi inquiets pour lui. [9, с. 90]
Дар мисолхои зикргардида калима ва иборахои бо харфхои сиёх нишондодашуда кисми таркибии хабарро ташкил медиханд. Тагйироту дигаргунихо каме дар тарчумаи чумлахо байни ду забони мукоисашаванда мавчуданд, аммо мавзуи бахси тахлили фаркияти чумлахо набуда, онхоро танхо ба вазифаи хабар шуда омаданашон дида мебароем.
Дар баробари ин, ба воситаи ёридихандаи «шудан-devenir» ва сифатхои аслй низ хабархои номй ташкил меёбанд, ки тарзи ифодаёбии онхо хам гуногунанд.
Мисол: Истад, ки дар аввали омаданаш парешонхотир ва бедимог буд, охиста-охиста ба муйсафеди меунатии меурубон улфат гирифт ва хурсанд шуд. [4, с. 52]-Les premiers jours, Istad était tout triste et distrait, mais peu à peu il s'habitua au vieux jardinier laborieux et aimable, et il devint plus gai [9, с. 65].
Абутолиби хушуол гамгин шуд, дар баробараш оуанги сурнай уам уузнангез гардид. [5, с. 114]-Le joyeux Aboutalib en devint tout triste et sa zourna s'attrista avec lui [10, с. 101].
Дар ин гурухи мисолхо сифатхои аслй дар якчоягй бо феъли ёридихандаи «шудан» хабар шуда омада, бо субекти худ алокаи мантикй пайдо кардаанд.
^амчун хабар истифода шудани сифатхои таъкидй
Дар забони адабии хозираи точик сифатхои таъкидй низ хабар шуда метавонанд. Сифатхои таъкидй баъзан холис, баъзан бо ёрии бандакхои хабарй ва баъзан ба воситаи феълхои ёридихандаи «будан» ва «шудан» ба сифати хабар меоянд ва харчанд бо мубтадо мувофикат накунанд хам, ба маънои чумла халал намерасад.
Мисол: Зеро ки тарбузи ба рангаш мафтун шуда харидаи ман на як бор сап-сафеду бемаза будааст. [5, с. 46]-Car, plus d'une fois j'ai pu constater que la pastèque que j'avais choisie pour sa beauté était encore verte et sans douceur [10, с. 43].
Mais il avait mis un canotier, ce qui a fait rire Marie, et ses avant-bras étaient très blancs sous les poils noirs. [7, с. 72]-Дар сар шляпаи хасини канотйе дошт. Мари уро дидан замон хандаро сар дод; дастони у то оринц сап-сафед буданд ва пури пашми гафси сиёу [3, с. 68].
Après notre conversation, au contraire, je l'ai regardé et j'ai vu un homme aux traits fins, aux yeux bleus enfoncés, grand, avec une longue moustache grise et d'abondants cheveux presque blancs. [7, с. 90]-Лекин дар вацти суубат ба у бодищаттар назар духтам-вай цоматбаланд буд, таруи руи нозук, чашмони андак чуцури кабуд, муйлаби мошубиринци дароз ва муйхои сап-сафед дошт [3, с. 85].
Дар мисолхои мазкур сифати таъкидии «сап-сафед» бо калимахо-мубтадохо ва сифатхои гирду пеш зохиран алокаи грамматикй дошта, бо ёрии бандакхои хабарй ва феълхои ёридихандаи «будан» ва «доштан» ифода ёфтаанд. Гарчанде, ки мавзуи тахкики мо мукоисаи хабар тавассути сифати аслй бошад хам, аммо мисолхои мазкур моро водор ме- созанд, ки оид ба сифатхои таъкидй фаркияти чумлахои додашударо гуфта гузарем. Масалан, дар забони фаронсавй сифат шакли таъкидй надорад, бинобар ин тарчумаи чумлахои точикии ифодагардидаи тавассути сифати таъкидии «сап-сафед», дар забони фаронсавй гуногун ифода гардида бо калимахои «encore verte-хануз сабз (напухтаги)» ва «très blanc-хеле сафед» тарчума шудаанд. Ногуфта намонад, ки дар чумлаи охирон тарчумон дар кисмати забони точикй каме ба хатогй рох дода, бачои калимахои «cheveuxpresque blancs-муйхои щриб сафед (муйхои сафедчатоб)» калимахои «муйхои сап-сафед»-ро истифода намудааст, ки сифати таъкидии «сап-сафед» ба гурухи гайрикиёсии сифат дохил шуда, дарачаи зиёдии аломатро аз меъёри муътадил нишон медихад.
Дар забони адабии хозираи точик баъзан сифатхои аслй бо рохи такрор ёфтан, ки ифодаи зиёдии сифатхост, низ хабар шуда меоянд. [1, с. 14]: Чашмонаш калон-калон буд.-Ses yeux étaient très grands.
Дар тарчумаи фаронсавии мисоли зикргардида бо вучуди набудани сифати таъкидии «калон-калон», боз дигаргунй дар шумораи чамъи сифати «grand» дар назар аст, зеро дар ин забон (фаронсавй) сифат дар чинс ва шумора бо мубтадо мувофикат мекунад, ки ин хоси забони точикй нест.
Дар забонхои точикй ва франсавй ба вазифаи хабар на танхо сифатхои аслй, мафхумхои сифатй ва сифатхои таъкидй, балки инчунин сифатхои дарачадор (дарачаи мукоисавию олй) хам омада метавонанд. Мо дар ин чо дар бораи хусусиятхои морфологии дарачахои сифат ва тобишхои маъноии сифатхои дарачадор дахолат накарда, танхо дар бобати дар чумла хабар шуда, бо субект аз ягон чихат алокаманд шуда омадани сифатхои дарачадорро дар назар дорем.
Дар холати хабар шуда омадани сифатхои дарачадор як фикри том ба тарзи мукоиса ифода меёбаду амали дар чумла будагй аломат ва хосияти як предметро нисбат ба предмети дигар нишон медихад. Ин тарзи ифода дар забонхои номбаршуда хеле характернок буда, бештар онро дар забони асархои бадей, забони адабии гуфтугуй мушохида кардан мумкин аст.
Мисол: ...яке аз бачагон, ки аз ман калонсолтар буд, домани куртаи маро дар миёнаи ду ангушташ молиш дода, як бачаи дигарро, ки аз худаш калонсолтар буд, цег зада куртаи маро ба у нишон дод [2, с. 15]. -Un garçon à peine plus âgé que moi, Iergach, frère de lait de mon frère aîné, empoigna le pan de ma chemise, appela un jeune homme _et lui demand: [8, с. 20]
Мисоли дигар: Албатта, аз уавлии мо дида, уавлии вай хотирцамътар аст. [4, с. 186]-Sien entendu, chez elle c'est^plus sûr qu'ici [9, с. 224].
Дар мисолхои мазкур сифатхои «калонсол-âgé» ва «хотирцамъ-sûr» дар дарачаи мукоисавй ва феъли «будан-être» дар замонхои гуногун (хозира ва гузашта) кисми таркибии хабарро ташкил додаанд.
Сифатхои аслй дар холати хабар шуда омадан баъзан бо худ холи тарзи амал меоваранд, ки ин хусусият дар хабар шуда омадани исмхо дида намешавад.
Мисол: Ин шахси бисёр зиндадил, хандонру буд ва нисбат ба дигарон чавонтар менамуд [5, 33].-Il était bien vif et gai, semblait plus jeune que les autres [10, 35].
Мисоли дигар: Мавкеи кишлок хуб буда манзараи бисёр ацоибе дошт [4, 41] .-Il était situé dans un endroit très ^pittoresque [9, 51].
Дар хабар шуда омадани сифатхои дарачадор ёридихандаи «будан-être» ва «шудан-devenir» чандон рол намебозанд ва хама гуна сифатхои дарачадор бе хеч гуна ёридиханда хабар шуда омада метавонанд.
...у дар назари аввал вайро ба чашм аз синну солаш калонтар карда нишон медод. [4, 106]... mais il paraissait cependant plus vieux que son âge [9, 128].
^айд кардан ба маврид аст, ки сифатхои дарачадори бо суффикси «-тарин» ифодаёбанда хабар шуда наметавонанд, аммо дар холати мукоиса намудани мубтадо бо обекте вазифаи хабарро адо мекунанд [1, 15]: Расул аз хама донотар аст-Rassul est ^plus savant de tout
Мисоли дигар: Ман дар чахон факат як чизро аз хама мухим мепиндоштам-суханро. [5, 69]-La chose que je considérais comme la ^plus importante au monde, c'était le mot [10, 64].
Дар мисолхои мазкур дарачаи олии сифат тавассути таркибхои «аз хама- de tout» ифода гардида, кисми таркибии хабарро ташкил додаанд.
Хулоса вазифаи дуюмдарачаи синтаксисии сифат дар чумла хабар мебошад. Х,ангоми ба ин вазифа омадан сифат хамчун хиссаи хабари таркибй метавонад бо феълхои ёридиханда, бо бандакхои хабарй ва ё бе онхо ояд, ки мо онхоро бо мисолхои муътамади забонхои точикй ва фаронсавй дар дохили кор нишон дода гузаштем. Х,амин тавр, факт ва далелхое, ки дар маколаи мазкур гирд оварда шудаанд, хамчун аз бахр катрае ба пуррашавии омузиши синтаксиси забонхои номбурда кумак хохад кард.
Адабиёт:
1. Абдулганй Эшончонов. Хабархои номй ва тарзи ифодашавии онхо/ А. Эшончонов.-Душанбе: Ирфон, 1969.-83 с.
2. Айнй С. Ёддоштхо, кисми 1, 2/С.Айнй.-Душанбе: Адиб, 1990.-352 с.
3. Албер Камю. Бегона / Тарчумаи И. Рахимй, Т. Чумъаев. - Душанбе: Деваштич, 2007.-150 с.
4. Икромй Ч,алол. Духтари Оташ/Ч,. Икромй. - Душанбе: Адиб, 2009. -557 с.
5. Расул Гамзатов. Догистони ман/Гамзатов Р.- Душанбе: Ирфон, 1972.- 300 с.
6. Х,алимов С., Шукурова К. Забони хозираи точик (хиссахои номии нутк)/С. Х,алимов, К. Шукурова.-Душанбе, 1988.-190 с.
7. Albert Camus. L'Etranger / A. Camus. - France: Gallimard, 1942. - 145 с.
8. Boukhara par Sadriddin Aïni. Traduit du tadjik par S. Borodine et P. Korotkine. Nrf GALLIMARD, 1956.-310 page.
9. Ikrami Djalol. La Fille du Feu / D. Ikrami, A. Mazzi. - Moscou, 1966. - 610 с.
10. Rassoul Gamzatov. Mon Daghestan. Edition du Progrès/ Gamzatov R.-Moscou (traduit du russe par Antoinette Mazzi), 197
ВЫРАЖЕНИЯ ИМЕННОГО СКАЗУЕМОГО С ПОМОЩЬЮ КАЧЕСТВЕННЫХ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ В ТАДЖИКСКОМ И ФРАНЦУЗСКОМ ЯЗЫКАХ
В данной статье проводится сопоставительный анализ именных сказуемого, с использованием качественных прилагательных в таджикском и французском языках. Авторы старались определить использование именное сказуемого с помощи степени сравнение прилагательное. Также в данном статье показано различия использование прилагательное в роли сказуемого между таджикском и французском языках.
Ключевые слова: вспомогательный глагол, именное часть сказуемого, прилагательное, сравнительный степень, форма.
THE EXPRESSION OF PREDICAT WITH QUALITATIVE ADJECTIVES IN
TAJIK AND FRENCH LANGUAGES
The contrastive study of the nominal predicate with adjective, especially qualitative adjectives in Tajik and French languages are reviewed in this article. Authors tried to define usage of the nominal predicate with degrees of comparison of adjective. The difference usage of adjectives in the role of the predicate between Tajik and French languages are also noted in this article.
Keywords: auxiliary verb, predicate, adjective, comparative degree, form.
Сведения об авторах: Маликов Абдулвохид Расулджонович, Одинаев Алихон Амрохонович, преподаватели кафедры французского языка и методики его преподавания, е-mails: vohid [email protected], [email protected], nasim.hakimov.91mail.ru
About authors: Malikov Abdulvokhid Rasuljonovich, Odinaev Alikhon Amrokhonovich, teachers of Chair of French Language and its Teaching Method, е-mails: vohid [email protected], [email protected], nasim.hakimov.91mail.ru
ШАР^И ГИДРОНИМ^ОИ ЧАГОНРУДИ ТАЪРИХИ ДАР МАНБАЪ^ОИ ХАТТИ
Турсунова М., ^омидов Д.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Чагонруд сарзамини бостонии кисмати чанубу гарбии вилояти Бохтари бостон буда, холо вокеъ дар худуди чанубии Чумхурии Узбекистан аст ва номи имрузааш вилояти Сурхондарёст. Вилояти Сурхондарё дорои чандин дехаву дехкадахои хушманзар ва шахру шахракхои кадимаи ободу зебо мебошад, ки метавон чанде аз онхоро, чун Тирмиз, Бойсун, Сайроб, Дарбанд, Панчоб, Заркамар [Олтинсой], Шеробод, Дехнав, Сариосиёб, Узун, Шаргун, Хуфар, Дахана, Дараи Нихон, Сина, ^ургонча, Бибиширин, Пасисурхй, Чакчак, Сурхоб ва монанди инхоро ин чо зикр намуд, ки аксари ин номвожахоичугрофйдорои таърихи кадима мебошанд. Гайр аз ин,аз худуди сарзамини зикргардида чандин руду рудак чорист, ки калонтарини онхо Сурхондарё ва чанд шохоби он мебошад. Умуман, сарзамини мазкур дар водии Х,исор вокеъ гардида, ба таври дигар мавзеи миёнаоби дарёи Ому мебошад. Аз ин чихат, мо тасмим гирифтем, ки дар ин маколаи илмй доир ба сарнавишти номвожаи чугрофии Чагонруд ва баъзе номвожахои чугрофии марбут ба мавзеи оби ин сарзамин дар асоси маълумоти осори таърихй ва чугрофй ибрози назар намоем.
Нахустин маълумотро рочеъ ба номвожаи чугрофии Чагонруд дар мутуни забони порсии бостон, яъне дар китобхои хатти мехии мутааллики шохони Х,ахоманишй ва дар асари «Таърих»-и Х,еродоти таърихнигори юнонии карни V кабл аз мелод ва «Чугрофия»-и Страбони чугрофидон пайдо намудан мумкин аст [8, c. 4]. Инчунин маълумоти муфиду чолибро дар навиштахои сайёхони араб, чун ал-Макдисй, Ибни Х,авкал, ал-Истахрй ва дар нигоштахои таърихнигорону чугрофиядонони асрхои миёна, чун «Таърихи Байхакй», «Таърихи Табарй», «Таърихи Бухоро»-и Мухаммад Наршахй,«Таърихи Систон», «Ачоиб-ул-булдон»,«Х,удуд-ул-олам», «Бобурнома»-и Захириддини Бобур,«Таърихи хумоюн»-и Содикхочаи Гулшанй, «Зафарномаи хусравй» ва монанди инхо пайдо намудан мумкин аст. Асархои давраи бостон асосан ба калами таърихнигорону чугрофидонони Чину Рум ва Араб мутааллик мебошанд. Тибки сарчашмахои кадима доир ба Чагонруд ва сарзамини он сайёхони Чину Рум ва Араб таваччухи махсус зохир намуда, дар нигоштахои хеш доир ба ин сарзамин маълумот додаанд.Мо маълумотро метавонем аз нигоштахои таърихнигорону сайёхони Чину Рум,чун Ктесий, Ариан, Курций, Руф, Птоломей, Арасту, Сюань-Цзан, Хой Чао ва сайёхони араб Ибни Х,авкал, Ал-Макдисй, Ал-Истахрй, Ал-Ёкутй ва амсоли инхо
