CC BY
83
УДК 4Н (Анг)
ББК 81.2 Анг С.Г.ГИЁСОВА
АФФИКС^ОИ ИНКОРЙ ДАР ЗАБОЩОИ АНГЛИСЙ ВА ТОНИКИ
Дар макола тасмим гирифтем категорияи инкорро дар сатхи морфологй дар забонхои англисй ва точикй мукоиса намуда, чихатхои тафовутнок ва шабехи онхоро тахлил намоем.
Ба воситахои морфологии ифодаи инкор чун анъана аффиксатсия, ки тавассути пешвандхо ва пасвандхо амалй мегардад, дохил мешавад.
Аффиксхои инкории забони англисй de- un-, in-, dis-, mis-, anti -, contra-, -less ба шумор рафта, муодили онхо дар забони точикй аффиксхои на-(ма-), бе-, но- ва гайри-мебошанд. Калимахое, ки ба воситаи ин аффиксхо сохта мешаванд, маънои гайб, махрумият ва зиддиятро ифода мекунанд.
Дар забони англисй чун дар забони точикй калимасозй бо ёрии пешвандхо хусусияти лексикй дорад, ки тавассути хамрохшавии пешванд ба асос сохта мешавад ва танхо маънои калимаро дигар намуда, ба вазифаи грамматикии он таъсир намерасонад. Дар забонхои мукоисашаванда пешванд метавонад бевосита ба сифат, исм ва феъл хамрох шавад.
Пешванди инкории de- пайдоиши лотинй дошта, дар забони муосири англисй он дар исм, сифат ва феъл ба назар мерасад. Пайдоиши феълхои сохта бо пешванди de- нишон медихад, ки хамаи асосхои онхо аз руи пайдоиш романй мебошанд (5, 317). Он асосхои номй ва феълй сохта, ба калима маънои мукобилро медихад: derange - бетартиб кардан, decolour- беранг кардан. Чуноне, ки аз тарчумаи мисолхо бармеояд, муодили пешванди de-и забони англисй дар забони точикй пешванди бе- ба хисоб меравад. Пешванди de- ро метавон пешванди фаъол ва сермахсули забони англисй шуморид. Ин пешванд дорои чунин маънохо мебошад: а) амали мукобил ё ин ки вайрон кардани кори ичрошуда; б) озодкунй аз чизе, вайрон кардани чизе. Хусусияти феълхое, ки бо ин пешванд тавъампазиранд аз он иборат мебошад, ки инхо феълхои гузарандаи антонимхои мустакил надошта мебошанд. Масалан, кариб ки хамаи асосхои феъл, ки бо ин пешванд сохта шудаанд, ба як гурухи семантикй муттахид мешаванд ва бештар фахмиши илмию техникй доранд.
Пешванди инкории dis- аз забони лотинй ибтидо гирифта, дар забони англисй дар давраи миёна дар таркиби калимахои иктибосии фаронсавй ба вучуд омадааст: disunite-чудо кардан, disorder- бесарй (5, 318). Мавчудияти шаклхои чуфтй бо dis- ва de- бо он шарх дода мешавад, ки калимахо бо пешванди de- иктибосхои нисбатан кухна мебошанд (одатан инхо феълхои фаронсавй), калимахо бо dis- бошанд, аллакай дар решаи забони англисй аз асосхое, ки бо пешванди de- истифода бурда мешуданд, сохта шудаанд (5, 318). Мисол: to depose- to dispose, to debar- to disbar. Аммо бояд кайд кард, ки пешванди dis-нисбат ба de- сермахсултар аст.
Пешванди инкории dis-, ки муодили точикии он но- мебошад, дар исм, сифат ва феъл ба назар мерасад. Аммо исму сифат созмонхои дуюми феълй хисобида мешаванд, зеро онхо аз феъл бо dis- тавассути пасвандхои исмй ва сифатй сохта мешаванд: -ity, -ion, -ment, -ance, -al, -er, - ure, -able, -ate, -ant, ent. Ин пешвандхо, аз руи коида метавонанд аз асосхои феълй калимахои навро созанд. Мисол: dissymmetrical - нобаробар, distrustful-нобоварона.
Ба асоси феълхо хамрох шуда, ин пешванд чунин маънохоро ифода мекунад: а) амали зидде, ки бо калимаи решагй ифода ёфтааст: to oder- to disorder (ба тартиб даровардан- бе тартиб кардан), to like - to dislike (дуст доштан- дуст надоштан); б) маънои махрум кардан аз чизе: to discrown (аз тахт маурум кардан) , to disetitle (аз ууцуц маурум кардан); в) таксимкунй ё чудошавй ба кисмхои таркибй: to connect- to disconnect (цудо кардан), to embody- to disembody (пароканда кардан) (7, 198).
Пешванди mis- асоси германй дошта, ба нодурустии амали тавассути асос ифодаёфта ишора менамояд. Мисол: to misdirect - нодуруст равона кардан, to misspend-беууда сарф кардан. Пешванди мазкур дар хама забонхои германй ба назар мерасад. Дар забони кадимаи англисй он асосан барои сохтани феъл бо маънои гоиб, гум кардан,
норасоии чизеро, ки дар калимаи решагй ифода шудааст, истифода мешуд. Аз руи кайди О.Есперсен, дар забони англисии кадима пешванди инкории mis- каммахсул буда, танхо аз охири асри XVI сермахсул мегардад (2, 407). Дар асри XVII тавассути пешванди mis-шумораи зиёди калимахо сохта шудаанд. Дар мархилаи аввал ин префикси инкорй танхо ба калимахои англисй хамрох мешуд, лекин бо мурури замон он ба калимахои иктибосй низ пайваст шуда, наввожахо сохтааст. Дар айни замон пешванди номбурда зинда ва сермахсул мебошад. О. Есперсен дар асари худ танхо ду полати истифодаи пешванди mis-ро бо асосхои номй меорад: misquolities, misfortune (2, 407). Аммо доир ба калимаи дуюм хаминро бояд кайд кард, ки он танхо чун исм истифода бурда мешавад ва хамчун феъл бо рохи конверсия сохта шудааст.
Пешванди инкории in- ва инчунин намудхои фонетикии он чун il- (пеш аз l), im- ( пеш аз m ва p), ir- (пеш аз r) асоси лотинй дошта, асосан дар хайати калимахои иктибосй вомехуранд ва маънохои зеринро зохир менамоянд 1) маънои баръакси калима, ки бо пешвандхои точикии «но»,«гайри» ва «бе» муодил мегардад: impossible - имконнопазир ( гайриимкон), inattentive - бедищат, illegal - гайрщонунй, irregular- нодуруст; 2)ба маънои дохилии калима далолат менамояд: to inborn - фитрй, модарзод , to inlay - нщодан, андохтан, to inbreath - нафас кашидан (7, 322).
Пешванди un- низ решаи германй дошта, ба асосхои номй ва феълй пайваст мешавад. Бо асосхои сифат, зарф ва сифати феълй омада, ба калимахои сохта маънои инкориро медихад: unsuccess= нокомй, unknown = номуайян; Хднгоми ба асоси феъл хамрох шудан маънои инкории феълро таквият мебахшад: to unloose = озод кардан, unclose- кушодан (7, 234).
Инчунин як зумра сифатхое хастанд, ки бо пешванди un- намеоянд: good, bad, deep, straight, narrow, strong, weak ва г. Ин пешванд бо он сифатхое пайваст мешавад, ки онхо бо воситаи пасвандхои -ed, - ful, -able, -y,-like ва бо сифатхои феълии адъективй ба вучуд омадаанд. Мисол: workable- unworkable (корношоям), wonted-unwonted (гайриодй). Ин пешванд метавонад озодона ба он сифатхои иктибосй пайваст шавад, ки бо in ё im огоз мегарданд, зеро ба вучуд омадани маънои инкор бо воситаи пешванди лотинии in - (im-) бо сабаби нокулай будани талаффуз имконпазир аст. Мисол: imaginable - unimaginable (бенихоят) , invited - uninvited (нохонда). Хусусияти дигари пешванди un- дар он мебошад, ки он хеч гох бо сифатхои ифодакунандаи ранг, андоза, пастшавй, тахкиркунй пайваст намешавад: green, black, large, small. Сифатхои нисбй низ бо пешванди un - намеоянд golden, wooden, stolen ва гайра (4, 134).
Пешвандхои инкории un-, in- ва пешвандхои точикии бе-, но- хеч гох, ба сифатхое, ки бахогузории манфиро ифода менамояд, пайваст намешаванд. Он якчоя бо асосхои феълй амалеро ифода мекунад, ки ба амали феъли асосй мукобил мебошад ва дар якчогй бо асосхои феълхои исмй вобаста аз семантикаи исмй, ки феълро асоснок мегардонад, маънои аз он аломат фориг шуданро мефахмонад. Дар забони англисии муосир ин пешванд бо он феълхои гузаранда мутобик меояд, ки онхо антонимхои мустакилмаъноро ба монанди remember- forget надоранд. Пешвандхое, ки бо ин феъл мувофик меоянд, маънои пайваст кардан, махкам карданро доранд (1, 81).
Пешванди anti- решаи юнонй дошта, ба асоси адъективй маънои зидди амал мутакобилиятро бахшида, бо пешвандхои забони точикии «зидди-, мукобил» муодил мебошад. Он пешванди исмии сермахсул дар сохаи терминологияи ичтимоиву сиёсй мебошад. Зимни ифодаи мазмуни «мубориза бар зидди ин ё он падида» ин пешванд ба сифати асосхои ономасиолгии сифатхои аз исм таркибёфтаро дорад: anticlinal=антиклиналй, antimechanized=пайзиддитанкй , antiviral= зиддивирусй.
Пасванди -less бештар ба асоси сифат ва исм хамрох шуда, маънои гоиб будани чизеро ифода менамояд ва муодили он дар забони точикй пешванди инкории бе- ба махсуб меёбад: powerless = бекувва, homeless= бехона.
Пешванди инкории бе- таърихан пешоянд буда, дар давраи миёнаи забон ба пешванд табдил ёфтааст. Ин пешванд басо сермахсул буда, аз исм сифати аслй месозад, ки ба аломати дар асос номбаршуда молик набуданро мефахмонад (3, 169): шахси бегунох, ташаккури беандоза, хуроки бегушт, шахси бекор.
Аммо ба мисли забони англисй хангоми хамрох кардани пасвандхои мувофик ин калимахо ба хиссахои дигари нутк мубаддал мегарданд. Масалан, хангоми пайвастшавии пасванди -й сифат аз нав ба исм мубаддал мешавад: беахлок-беахлокй =immoral-immorality
Пешванди инкории «но» бо исм, сифат, асосхои феъл ва сифати феълй омада сифатхои аслй месозад. Калимахои бо ин пешванд сохташуда ба аломат ё холати предмет далолат карда, хусусияти молик набудани чизеро ифода мекунад. Мисол: шахси ноумед = a desperate person, чои ношинос=ииГашШаг place, мехмони нохонда= unbidden guest.
Чи хеле ки аз тарчумаи иборахои точикй ба забони англисй бармеояд, муодили пешванди инкории «но» пешвандхои забони англисии un ва de мебошанд.
Бояд кайд кард, ки дар байни пешвандхои калимасози забони точикй пешванди «но» серистеъмол буда, кисми зиёди вожахои бо «но» ифодаёфта дар заминаи корбасти ин унсури грамматикй сохта шудаанд. Ин пешванд баръакси пешвандхои «бо» ва «ба» молик набудан бар чизеро ифода мекунад.
Хусусияти фар;кунандаи префикси инкории «но»- ва муодили он дар забони англисй "un" аз дигар пешвандхо дар он аст, ки бо онхо антонимхои сифатй сохта мешаванд: лозим - нолозим =necessary-unnecessery, лоик- нолоик = worthy- unworthy, устувор-ноустувор= steady- unsteady.
Пешванди на- (ма-) ба феъл хамрох шуда, шакли инкор месозад ва амалй нагардонидани кору холеро мефахмонад (3, 167): нахон, нагуй, набин, намечунбад, кор намефармояд.
Дар забони муосири точик барои ифодаи инкор бештар пешванди «на-»- ро истифода мебаранд, ки асосан бо шаклхои тасрифии феъл истифода мегардад. Мисол: Аммо у барои бурдани духтар ба Шукур рох надодааст (6, 84). - But he didn't allow Shukur to take the girl away.
Намедонам, ки шумо дар кучо хастед, дар работ ё хануз хам дар Лондон гаштед -бинобар ин якбора хдм ба он чо мактуб мефиристонам, хдм ба ин чо (8, 54). - As I do not know whether you are at the hall or still in London, I send this in double to both places (9, 53).
Аз мисолхои дар боло овардашуда аён мегардад, ки феълхои инкории забони точикй, ки тавассути пешванди «на-» сохта шудаанд, ба забони англисй ба воситаи хиссачаи not изофа мегардад, зеро дар ин забон шакли инкории феълхои тасрифшаванда ба воситаи феълхои ёридиханда вобаста ба шакли замонй ва хиссачаи инкории not созмон меёбанд: рох надодааст= didn't allow, намедонам= I do not know.
Аффиксхои инкорй аз дигар роху воситахои ифодаи инкор бо як катор нишонхо фарк мекунанд:
1) фонетикй; 2) граффикй; 3) семантикй; 4) грамматикй;
1) Дар забони точикй дар калимахои бо префиксхои инкорй сохташуда зада меафтад, аммо дар забони англисй префиксхои инкорй бо задаи дуюмдарача талаффуз карда мешаванд: (iAn,taidi)(idis,onist)(imisfo:tj9n)(7, 432);
2) Дар забонхои мукоисашаванда аффиксхои инкорй бо асосхои калимахое, ки онхо месозанд, якчоя навишта мешаванд. Аммо дар забони англисй якчанд калимахое ба назар мерасанд, ки дар онхо пешвандхои mis- ва de- аз асос бо дефис чудо карда мешванд: misspend, mis- shapen, de-icer (7, 432);
3) Аффиксхои инкории забони англисй назар ба хиссачаи инкории not, калимахоро сифатан тагйир дода ба онхо тобишхои гуногуни инкорй медиханд. Масалан феъли to disagree дар контекстхои гуногун маънохои зеринро медихад: а) мувофик наомадан, б) розй нашудан, в) ноахл будан г) зарарнок будан;
4) Аффиксхои инкорй дар забонхои англисй ва точикй дорои кобилияти гузаронидани асосхоро аз як хиссаи нутк ба дигар хиссаи нутк мебошанд.
Х,амин тавр, аффиксхои инкорй яке аз роху воситахои серистеъмоли ифодаи маънои инкор дар забонхои англисй ва точикй ба хисоб рафта, бо асосхои хиссахои гуногуни нутк тавъам пазируфта, чунин аффиксхо аз як забон ба забони дигар ва инчунин дар чорчубаи хамон як забон метавонанд тагйир ёбанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бондаренко, В.Н. Отрицание как логико-грамматическая категория/ В.Н. Бондаренко. -М., 1983. -209с.
2. Есперсен, О. Философия грамматики/О. Есперсен. - М.: Высшая школа, 1958. - 405 с.
3. Забони адабии хозираи точик. - Душанбе: Ирфон, 1973. - 452 с.- 1;.
4. Каращук, П.М. Словообразование английского языка / П.М. Каращук. - М. : Высшая школа, 1977. - 302 c.
5. Rastorgueva,T.A. A history of English/T.A. Rastorgueva. -M.: Vysshaja skola 1983. -346p.
6. Айнй, С. Ёддоштхо/ C. Айнй. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1955. -470с. -1ч.
7. Мюллер, В.К. Англо русский словарь/ В.К. Мюллер. -М.: Изд. «ЮНВЕС», 2004. -767с.
8. Стивенсон, Р.Л. Чдзираи чавохирот/ Р.Л. Стивенсон. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1952. -264с.
9. Stevenson, R.L. Treasure Island. Third Edition/ R.L. Stevenson -М.: Foreign languages publishing house ,1963-318p.
REFERENCES:
1. Bondarenko, V.N. Negation as a Logical-Grammatical Category/ V.N. Bondarenko. -M., 1983. -209 p.
2. Jespersen, O. Philosophy of Grammar/ O. Jespersen. - M.: Higher School, 1958. - 405 p.
3. Modern Tajik Literary Language. -Dushanbe: Cognition, 1973. - 452 p. - V.1.
4. Karashchuk, P.M. Word-Combination of the English Language/ P.M. Karashchuk. - M.: Higher school, 1977. - 302 p.
5. Rastorgueva,T.A. A History of English/T.A. Rastorgueva. -M.: Higher School, 1983. - 346 p.
6. Aini, S. Reminiscences / S. Aini. -Stalinabad: State Publishing-House of Tajikistan, 1955. -470 p. - V.3.
7. Myuller, V.K. English-Russian Dictionary/ V.K. Myuller. -M.: JUNVES, 2004. - 767 p.
8. Stevenson, R.L. Treasure Island. R.L. Stevenson. - М.: Stalinabad: State Publishing-House of Tajikistan, 1952. - 264 p.
9. Stevenson, R.L. Treasure Island. The 3-rd Edition/ R.L. Stevenson. - М.: Foreign languages, 1963. - 318 p.
Аффикс^ои инкори дар забон^ои англиси ва тоцикй
Вожа^ои калиди: инкор, аффикс, пешванд, пасванд, асос, хиссаи нутц, муодил,
пайвастшавй, семантика Мацола ба муцоисаи аффиксхои инкории забощои англисй ва тоцикй, ки яке аз воситахои маъмули ифодаи инкор ба шумор меравад, бахшида шудааст. Цайд мегардад, ки аффиксхои инкории забощои муцоисашаванда калимахоро сифатан тагйир дода, ба ощо тобишхои гуногуни инкорй медиханд. Собит гардидааст, ки шумораи аффиксхои инкории забони англиси нисбат ба забони тоцикй бештар буда, ощо басо сермахсул мебошанд, зеро як мазмуни пешванди забони тоцикй дар якчанд пешвандхои забони англисй ифода меёбад. Тазаккур меравад, ки пешвандхои инкории забони англисй як цатор махдудиятхои семантикй доранд, зеро онхо наметавонанд бо хамагуна асосхо мувофицат кунанд, пешвандхои забони тоцикй бошанд, ба асосхои хиссахои гуногуни нутц пайваст мешаванд.
Отрицательные аффиксы в английском и таджикском языках
Ключевие слова: отрицание, аффикс, префикс, суффикс, основа, части речи, синоним, сочетание, семантика Статья посвящена сопоставительному анализу отрицательных аффиксов английского и таджикского языков, которые являются одним из распространённых способов выражения отрицания. Упоминается, что отрицательные аффиксы английского и таджикского языков качественно изменяют слова, придавая им различные отрицательные оттенки. Отмечается, что количество отрицательных аффиксов в английском языке больше, чем в таджикском, и они являются очень продуктивными, так как значение одного таджикского префикса выражается несколькими префиксами английского языка. По мнению автора, отрицательные префиксы английского языка имеют ряд семантических ограничений, поскольку они не могут сочетаться со всеми основами слов, префиксы таджикского языка, могут сочетаться с различными частями речи.
Negative Affixes in English and Tajik Languages
Keywords: negation, affix, prefix, suffix, root, parts of speech, synonym, combination, semantic
The article dwells on the comparative analysis dealing with negative affixes in both English and Tajik languages which are considered to be one of the spread ways towards negative expression. The author mentions that the relevant affixes of the comparative languages change words giving
them various negative meanings in terms of their quality. It is underscored that the number of English negative affixes is more and more productive than Tajik ones. The meanings of a Tajik prefix are expressed by several English ones. In conformity with the authofs opinion English negative prefixes can have several semantic restrictions, as they are not combined with all word stems and Tajik prefixes can be combined with different parts of speech, upon the whole.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Гиёсова Сурайё Гайбуллоевна, докторант (PhD)-и соли якуми кафедраи тарцума ва грамматикаи забони англисии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: giesova [email protected] Сведения об авторе:
Гиясова Сурайё Гайбуллоевна, докторант (PhD) первого курса кафедры перевода и грамматитики английского языка Худжанского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: giesova 82@mail. ru Information about the author:
Giyasova Surayo Gaybulloevna, Doctoral Student of the first year of the department of translation and English Grammar under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: giesova [email protected]
