CC BY
28
УДК 4Т З.С.АБДУЛЛОЕВА
ББК 81.2 Точ
НАЦШИ ПЕШВАНДИ ИСМСОЗ ДАР ЗУ^УРИ ВОЖАХОИ СЕРМАЪНО ДАР ОСОРИ НИЗОМИИ ГАН^АВИ
Дар забоншиносии точик бо вучуди омухта шудани сермаъноии калимахо хднуз чихатхои алохидаи он норавшан ва нокушода мондааст. Яке аз чунин масъалахо ин аст, ки то хол микдори вожахои сермаънои сода, сохта ва мураккаб дакик муайян карда нашудааст, хол он ки ин масъала барои боз гардидани гирехи бисёр муаммои забоншиносй метавонад ёрй расонад.
Бояд гуфт, ки муайян кардани робитаи маънои асосй ва иловагии унсурхои лугавй хеле мураккаб аст. Ба ин чихати масъала профессор Х,.Мачидов ишора намуда навиштааст, ки «дар забоншиносии точик беш аз хама сермаъноии лугавй мавриди бахс карор гирифтааст. Рочеъ ба ин мавзуъ рисолаву маколахои чудогона навишта шудаанд. Бо вучуди он дар бисёр дастуру китоби дарсй мавриди шархи ин мавзуъ талкин карда мешавад, ки маънохои чудогонаи калимаи сермаъноро ба гуруххои аслй ва мачозй чудо кардан лозим аст, маънохои мачозй аз аслй тавлид ёфтаанд, маънои аслй якумдарача буда, маънохои мачозй дуюмдарачаанд ва хоказо. Дар хакикати хол, мушохидахои сатхии калимахои сермаънои забони адабии муосири точик дурустии чунин акидахои анъанавии беасосро инкор мекунанд» (9, 48).
Дар осори ниёгон низ, дар катори асархои ба илмхои алохида ё гуногун бахшидашуда, ба масоили мухталифи калимасозй, аз чумла тобишхои маъноии онхо низ диккати чиддй дода шудааст. Сабаби таваччухи зиёди гузаштагон ба масъалаи мазкур шояд ба он марбут бошад, ки агар, аз як тараф, интихоби унсурхои лугавй ва бамавкеъ ба кор бурдани он як сабаби асосии сахех ва бенуксон ифода намудани фикр хисоб шавад, пас, аз чониби дигар, он боз ба риояи конуну коидахои калимасозию таркибсозй, тарзу усулхои калимасозию таркиббандй вобастагии зич дорад.
Мутолиаи осори гузаштагон ва мукоисаи онхо нишон медихад, ки дар асархои баъзе аз чунин донишмандон калимасозй яке аз масъалахои асосии тадкикоти онхо ба хисоб мерафтааст. Масалан, Шамси ^айси Розй хануз дар асри XIII як катор пешванду пасванди калимасозу шаклсозро тахлил намуда, барои пуркувват шудани фикраш мисолхои зиёде овардааст. Аз чумла, у дар бораи пасвандхои -манд (донишманд),- гор (омузгор), -сор (шармсор), -а (дандона), -ор (гуфтор), -лох ( санглох), -ча (гуломча), -она (шохона), -й (доштанй) мулохизахои муфид баён кардааст (13, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 186, 187, 188, 189, 190, 198,199). Аз ин чихат хак ба чониби профессор Д. Хочаев аст, ки навиштааст: «Вокеан, кайдхои ^айси Розй оид ба калимасозй як тадкикоти мукаммалест, ки тамоми чойхои онро фаро гирифтааст» (17, 16; 18, 336). Бисёр чолиб аст, ки ^айси Розй хануз дар асри XIII, яъне 700 сол пеш аз профессор Д. Т. Точиев хусусияти суффиксоидй пайдо кардани вожаи «об»-ро тахлил намуда, доир ба он мисолхои бисёреро овардааст: селоб, гирдоб, буноб, шуроб, куроб, зардоб, хуноб, хушоб, китъаоб (16, 16; 18, 335). Агар Шамси ^айси Розиро яке аз бунёдгузорони асосхои илми калимасозии забони точикй хисоб намоем, муболига нахохад шуд.
Дар забоншиносии точик то имруз масъалаи хусусияти сермаъной зохир кардани вожахои алохидаи сохтаву мураккаб аз тарафи баъзе мухаккикон баррасй гардидааст. Масалан, профессор ^осимова М. аз хусуси бори маънои ичтимой кашидани як гурух вожахои забони точикй кайдхои муфиде кардааст(7, 63-65). У дар маколаи дигараш оид ба маънохои мухталифро ифода кардани пешванду пасвандхои калимасоз изхори назар намудааст (8, 121).
Забоншинос С.Ганиева низ дар бораи сермаъно будани вожахои мураккаби боддаст, хингбут, шабоуанг, шакароб мулохизаронй намудааст (3, 38-45).
Профессор А.Хдсанов дар бораи ба маънои моуир истифода шудани калимаи арцманд, ба маънои бесубот, бемагз ба кор рафтани калимаи бепо, ба маънои таълиму тарбиянадида, орй аз камол ба кор рафтани вожаи беуосил, баъзе калимахои мураккаби сермаъно назари хешро иброз намудааст (19, 292; 20, 154).
Асноди таърихи забони адабй ва хозира (5, 152-153) гувохй медихад, ки дар исмсозй пешвандхо фаъол нестанд ва чи дар гузашта ва чи дар айни хол танхо пешванди уам- дар калимасозии исм иштирок мекунад. Аз мисолхо пайдост, ки хануз дар асри XII бо пасвандхо сохта шудани калима хеле ривоч гирифта, дар ин вазифа на танхо морфемахои аслан ёрирасони
кадим истифода мешуданд, балки инчунин баъзе вохидхои собик маънодор бо мурури замон ба ин гурухи морфемахо дохил шуда, дар калимасозй иштирок намудаанд.
Осори Низомй ганчинаи бехамтои каломи точикй-форсй буда, барои ганоманд шудани таркиби лугавй хиссаи шоиста гузоштааст. Офаридахои шоир бехамто ва нодиранд. У ба туфайли таълифоти хеш ба пасояндагон силсилаи вожахои сохтаву мураккаберо ба мерос гузоштааст, ки барои ифодаи мафхумхои зарури рузгор мавриди истифода карор гирифтаанд. Агарчи дар осори Низомии Ганчавй калимахои зиёди сохтаву мураккаби дар забони адабии хозираи точикй маъмул дучор меоянд, вале силсилаи вохидхои лугавии сохтаву мураккабе низ кам нестанд, ки имруз барои точикон гайриоддй менамоянд. Аз ин чихат, мавкеи истифодаи ин гуна калимахо дар осори Низомй махсусиятхои худро дорад.
Мушохидахо нишон медиханд, ки чунин унсурхо дар осори Низомй зиёд ба назар расида, ба шоир бахри хадафрас шудани матлабаш мусоидат намудаанд.
Пешванди хам- хануз дар забони порсии миёна яке аз унсурхои фаъоли калимасоз ба шумор рафта, сарчашмааш ба *ham (а)-и эронии кадим мерасад ( 12, 75).
Пешванди %ам- яке аз унсурхои фаъоли калимасози осори Низомии Ганчавй аст. Аз хисоби оморй муайян гардидааст, ки дар «Хамса»- и Низомй бо пешванди мазкур 64 адад унсури лугавй сохта шудааст (11, 87). Омузишу тахкики имконоти калимасозии осори шоир ифодагари он аст, ки ин унсури калимасоз хануз дар карни XII вохидхои лугавиеро сохтааст, ки баъзеи онхо минбаъд аз истифода мондаанд.
Дар осори Низомй ин пешванд зиёд истифода шуда, дар аксар маврид аз исми маънй исми нав месозад:
Аз нагмаи он ду уамтарона, Мутриб шуда кудакони хона(2,ц. 2,116). Хама хоки фарши маро бурда бод, Накарда зи ман %ец цамацд ёд (2, ц.4,50).
Аз ду мисоли боло равшан аён аст, ки пешванди %ам- хануз дар садаи XII на танхо ба вожахои точикиасл хамрох шуда, дар ташаккули калимахои нав роли мухимро ичро намудааст, балки он боз бо вохидхои лугавии арабиасл низ васл шуда, дар бунёди вохидхои нави лугавии сохта низ хиссаи арзанда гузоштааст. Чунончи, дар байти дуюми болой калимаи цамацд ба кор рафтааст, ки чузъи асосии он -а%д вожаи дар асл арабй аст. Вобаста ба ин тарзи сохта шудани вохидхои лугавй кайд кардан зарур аст, ки пешванди %ам- на ба хар гуна вохидхои лугавй ба таври механикй хамрох мегардад. Аз ин чихат хак ба чониби профессор Ш. Рустамов аст, ки навиштааст: «Калимаи сохта васлшавии сунъии асосу аффиксхо набуда, дар он чузъхо бо хам аз чихати маънй мувофикат мекунанд ва мувофикати маъноии асосу аффикс ба онхо имконият медихад, ки ба хам васл шуда, маънои наве бунёд кунанд, ки ба маънои хам асос ва хам аффикс баробар ояд» (14, 21).
Тахлили имконоти калимасозии пешванди %ам- дар осори Низомии Ганчавй шаходати он аст, ки дар асри XII доираи васлшавии ин унсури калимасоз бо вохидхои лугавии гуногунмаъно васеъ будааст, яъне он метавонистааст на факат ба исмхо, балки ба хиссахои нутки дигар, бахусус феълхо низ хамрох шуда, калимахои нави сохта ба вучуд орад. Масалан, дар байти поён вожаи уамнишин ба назар мерасад, ки аз пешванди %ам- ва асоси замони хозираи феъли нишастан -нишин бунёд ёфтааст:
Галтид бар он замин замоне,
Мецуст зи уамнишин нишоне (2, ц. 2, 183).
Дар забони точикй дар катори калимахои гуногунсохти зиёд силсилаи калони вожахои муштаке дучор меоянд, ки факат барои ифодаи ин ё он мафхуми алохида ба кор нарафта, балки боз дар баёни ду ё зиёда маъно мавриди истифода карор гирифтаанд. Мутаассифона, чунин масъалаи басо мухим, яъне сермаъноии унсурхои лугавии сохта дар забони точикй то хол ба таври алохида ба риштаи тадкик кашида нашудааст. Дуруст аст, ки баъзе мухаккикон оид ба масъалаи мазкур дар чараёни зикри сермаъноии хиссае аз вохидхои лугавии мухталифшакл кайдхои чолибе кардаанд. Масалан, Д.Т.Точиев хангоми баррасии хусусиятхои маъноии вожаи об (16, 117), М.Н.^осимова дар чараёни тахлили хусусиятхои калимасозии унсурхои лугавии об оташ, хок, бад (6, 34-36), оид ба баъзе маънохои чунин калимахо ишора кардаанд. Чунончи, Д.Т.Точиев аз хусуси вожаи сохтаи обй мулохиза ронда навиштааст, ки он дар матн метавонад дорои маънохои «рустанихои дар об мавчуда», «асбоби бо об харакаткунанда», «кабуд» ва монанди инхоро дошта бошад ( 16, 117).
Солхои охир баъзе мухаккикони чавони ватаниву хоричй дар рафти тадкики масъалаи сермаъноии феълхои гуногунсохт хусусияти сермаъной зохир кардани бархе феълхои сохтаро низ кайд кардаанд ( 10, 15-19; 15, 13-17).
Бояд таъкид намуд, ки ин мухаккикон бо вучуди дар пажухишхои худ ишора кардани ин гуна вохидхои лугавй дар назди худ максади ба таври алохида тахлил кардани хусусиятхои сермаъноии калимахои мансуб ба исм, сифат ё зарфро нагузоштаанд.
Маводи манзумахои гуногунмазмуни асримиёнагй далели он аст, ки аз байни хиссахои номии нутк исму сифатхои сохта на танхо бо хусусиятхои ачиби калимасозияшон, балки боз бо доро буданашон ба маънохои зиёди гайримаъмул аз забони адабии хозираи точикй фарк карда меистанд. Чунин вижагии намоёни онхоро дар мисоли забони осори Низомии Ганчавй нишон додан мумкин аст.
Дар хама достонхои шоир бо гурухи калони исму сифат ва зарфхои бо пешванд ташаккулёфта метавон дучор омад, ки бо хусусияти сермаъноии худ аз дастаи дигари вожахо тафовут доранд. Яке аз пешвандхои серистеъмоли калимасози забони точикй %ам- ба шумор меравад. Вохидхои лугавии бо ёрии ин пешванд сохташуда аз руи тарзи ташаккулашон ва доираи маънохояшон бо хамдигар баробар нестанд.
Вохидхои лугавии зерини осори Низомй дар ифодаи чанд маъно мавриди истифода карор гирифтаанд: Xамдостон:
а) муттафик, хамсухан:
Дилаш бо он сухан %амдостон буд, Ки уро низ дар хотир %амон буд(2, ц.1,129).
б) карин, хамдам:
Дили Хусрав ба навъе шодмон шуд,
Ки бо у бедилй %амдостон шуд (2, ц.1, 213).
Хамдам:
а) надим, дуст:
Зи ёрон %еч кас ма%рам надорад,
Дар ин ме%нат касе %амдам надорад (4, ц.14, 20814).
б) хдмкор, ду нафар, ки бо хам кореро анчом диханд:
В-он санам рафт бо %азор %арос,
Пеши он %амдамони пардашинос (2, ц.3, 289).
Хамро%:
а) он, ки дар рох бо касе равад:
Ки натвон бар ин ку% тан%о шудан Ду %амро% бояд, ба як цо шудан (2, ц.5,163).
б) муттафик, хамакида:
Бо у дадгон ба ахд хамрох,
Чун лашкари некахд бо шох (2,ч.2,230).
Хамранг:
а) хдмпоя, хамдарача:
Хар кй %амранги осмон гардад,
Офтобаш ба цурси хон гардад(4, ц. 14, 20816).
б) ду чизи ранги яксон дошта:
Цома %амранги хона дарпушад, Бо дилороми хона май нушад (4, ц.14, 20816). Хамзод: а). хдмсин, хамсол:
Пас он га% кардашон дар па%лавй ёд,
Ки: «А%сант, эй ца%онпа%лав, ду %амзод»(4, ц. 14, 20816).
б). дуст, рафик:
Ки мо %ар ду ба Чин %амзод будем, Ду шогирд аз яке устод будем (4, ц. 14, 20816).
Хамсар:
а) баробар, назир, монанд:
Хамсаре ёфтам, ки %амсари у,
Нест андар диёру кишвари у (4, ц.14, 20819).
Хамсари осмону уамкафи абр,
Хам ба тан шеру уам ба ном уизабр (4, ц. 14, 20819). .
б) шарики зиндагй:
Хамхобаи ишцу уамсари ноз,
Хам хозину уам хазинапардоз (2, ц.2,113).
Туро ман уамсарам дар уамнишинй,
Ба чашми зердастонам чй бит? (2, ц.1, 199). Хулоса, Низомии Ганчавй дар чараёни андешаронияш аз имкониятхои зиёди забони точикй
мавридшиносона ва эхтиёткорона истифода намудааст. Дар осори шоир баробари дучор омадани
вожахои сохтаи маъмул боз унсурхои лугавие низ ба кор рафтаанд, ки онхо нодир буда, эхтимол
эчоди худи шоир бошанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоева, З. Як хусусияти корбурди вожахои сохтаи пешванддор дар осори Низомии Ганчавй/З. Абдуллоева//Номаи донишгох,. Силсилаи илмхри чамъиятй ва гуманитарй. - 2013-№ 2(35) - С.3-9.
2. Ганчавй, Н. Куллиёт: дар панч чилд/ Н.Ганчавй.- Тахияи З. Ахрорй, А. Афзахзод, А.Девонакулов, А. Ч,онфидо, Б.Сирус, Ч,.Додалишоев.-Душанбе: Ирфон, чилди 1, 1983.-463 с. чилди 2, 1982.- 367 с. чилди 3, 1983.- 415 с. чилди 4, 1984.- 495 с. чилди 5, 1984.- 479 с.
3. Ганиева, С. Системаи маънохо дар универбхо/С.Ганиева//Забон-рукни тоат(мачмуаи маколахо). Китоби сеюм. -Душанбе: Озар, 2007. -С. 38-45.
4. Деххудо, А. Лугатнома/А.Деххудо. дар 14 чилд. - Техрон, 1373. - 21149 с. - 14 ч.
5. Забони адабии хозираи точик: дар ду кисм. ^исми 1. - Душанбе: Маориф, 1982.- 462с.
6. ^осимова, М. Н. Об дар «Шохнома»- и Фирдавсй/М.НДосимова. - Душанбе: Деваштич, 2003. -102 с.
7. ^осимова, М. Бори маънои ичтимой кашидани як гурух вожахо дар забони точикй (баъзе кайдхо)/МДосимова//Забон-рукни тоат(мачмуаи маколахо). Китоби сеюм. -Душанбе: Озар, 2007. -С.63-65.
8. ^осимова, М. Роххои ифодаи аломату хусусият дар ашъори устод Рудакй/М. ^осимова//Мачмуаи маколоти хамоиши байналмилалии «Ч,ойгохи Рудакй ва забони точикй дар муколамаи фархангхо».-Хучанд: Нури маърифат, 2008. -С.119-123.
9. Мачидов, X,. Забони адабии муосири точик: иборат аз ду чилд. Лугатшиносй / Х,.Мачидов. -Душанбе: Деваштич, 2007. -254 с.-1ч.
10.Мирмухаммедов, О. Т. Семантические поля разноструктурных глаголов «Таърих-и Байхаки»: автореф.дисс...канд. филол. наук: 10.02.22/ О.Т.Мирмухаммедов -Худжанд, 2011. -26 с.
11.Низомова, С. Калимасозии сарфй дар «Хамса»-и Низомии Ганчавй /С.Низомова.-Душанбе, 2010. -178 с.
12.Расторгуева, В. С., Молчанова Е. К. Среднеперсидский язык/В.С.Расторгуева, Е.К.Молчанова. // Основы иранского языкознания: в 5-ти томах. Том 2. Среднеиранские языки.-М.: Наука, 1981, -С. 6-146
13.Розй, Шамси ^айс. Ал-муъчам. Муаллифи сарсухану тавзехот ва хозиркунандаи чоп У. Тоиров/ШД.Розй. - Душанбе: Адиб, 1991. -463с.
14.Рустамов, Ш. Калимасозии исм дар забони адабии хозираи точик/Ш.Рустамов. - Душанбе, 1972. -76 с.
15.Саиди, Б. Ф. Глагольная лексика в «Таърихи Бейхаки»: автореф. дисс.канд. филол. наук: 10.02.22/Б.Ф.Саиди. -Душанбе, 2009. -24 с.
16.Таджиев, Д.Т. Слово об «вода» в современном таджикском языке// Д.Т. Таджиев Осори мунтахаб. -Душанбе: Деваштич, 2005. -С. 108-138.
17.Хочаев, Д. ^айси Розй ва лафзи шевои дарй/Д.Хочаев//Илм ва хаёт. -1993.№ 9-12.-С. 15-16.
18.Хочаев, Д. Шамси ^айси Розй ва асосхои дастури забони точик/Д.Хочаев Мачмуаи маколоти хамоиши байналмилалии «Ч,ойгохи Рудакй ва забони точикй дар муколамаи фархангхо»(28-29 майи соли 2008, Хучанд). -Хучанд: Нури маърифат, 2008. -С. 332-339.
19.Хасанов, А. Вижагихои ташаккули муштакот дар «Маснавии маънавй»-и Ч,алолиддини Румй/А.Хасанов//Ганчинадори мероси ниёгон. -Хучанд: Ношир, 2007. -С.290-302.
20.Хасанов, А. Ч,озибахои забонии «Маснавии маънавй»-и Чдлолуддини Румй/ А.Хасанов//Маводи хамоиши байналмиллалии «Румй-Гуте: Муколамаи фархангхо», ш. Хучанд, 16-18 -уми майи соли 2007. -С.152-161.
REFERENCES:
1. Abdulloeva, Z. Peculiarities o f Usage of Préfixai Derivatives in Nizami Gandzhavi's Creation/ Z. Abdulloeva//Scientific notes of the Khujand State University named after academician B.Gafurov. - 2013.-№ 2(35) - Р.3-9.
2. Ganjavi N. Collection of Compositions: in five volumes. - V.1. 1983; - V.2, 1982; - V.3, 1983; - V.4, 1984; -V.5, 1984. Prepared by Z. Ahrori, A. Afzahzod, A.Devonaqulov, A.Jonfido, B.Sirus, J.Dodalishoyev / N.Ganjavi. - Dushanbe: Cognition,
3. Ganieva, С. The System of Meanings in the Universe / S. Ghanieva // Language is the Novel (collection of articles). The third book. - Dushanbe: Ozar, 2007. - P.38-45.
4. Dehkhudo A. Dictionary: in 14 volumes. - V.V. 1 - 14/A.Dehkhudo. - Tehran, 1373.
5. Modern Tajik Literary Language: in two parts. - Part 1. - Dushanbe: Enlightenment, 1982.
6. Qosimova M.N. The Word "Water" in "Shoh-Name" by Firdawsi/M.N.Qosimova. - Dushanbe: Devashtich, 2003. - 102 p.
7. Qosimova M. Social Meanings of a Number of Words in the Tajik Language (some notes) /M.Qosimova Language as Pray Background (collection of articles). The third book. -Dushanbe: Ozar, 2007. - P. 63-65.
8. Qosimova M. Ways of Signs and Specific Expressions in Rudakis Poetry/M.Qosimova// Collection of articles devoted to the International conference under the title of "Rudakis Place and the Tajik Language in Conversational Dictionaries". - Khujand: Light of Enlightenment, 2008. - P. 119 - 123.
9. Majidov H. Modern Tajik Literary Language: in two volumes. - V.1. Lexicography/H.Majidov. - Dushanbe: Devashtich, 2007. - 254 p.
10. Mirmuhammedov O.T. Sematic Field of Different Structural Verbs in "Bayhaqi History": synopsis of candidate dissertation in philology: 10.02.22/0.Mirmuhammedov. - Khujand, 2011. - 26 p.
11. Nizomova S. Grammatical Word-Combinations in "Khamsa" by Nizomii Ganjavi/S.Nizomova. - Dushanbe, 2010. - 178 p.
12. Rastorgueva V.S., Mojchanova Ye.K. Middle-Persian Language// Grounds of Iranian Linguistics: in 5 volumes. - V.2. Middle-Iranian Language/V.S.Rastorgueva, Ye.K.Molchanova. - M.: Science, 1981, - P. 6 - 146.
13. Rozi, Shamsi Kaisi. Al-Mujam fi maoyir-al-ashor-il-adjam. The author of introduction and preparation by U.Toirov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1991. - 463 p.
14. Rustamov Sh. Word-Building of Nouns in the Tajik Literary Language/Sh.Rustamov. -Dushanbe: Knowledge, 1972. - 76 p.
15. Saidi B.F. Verbal Lexics in "Bayhaqi History": synopsis of candidate dissertation in philology: 10.02.22/B.F.Saidi. - Dushanbe, 2009. - 24 p.
16. Tojiev D.T. The Word "Water" in Modern Tajik Language/Tojiev D.T. Selected Works. - Dushanbe: Devashtich, 2005. - P. 108 - 138.
17. Khojaev D. Qaysi Rozi and Dialectics of Dari Language // Science and Life. 1993. - ## 9-12. - P. 15 - 16.
18. Khojaev D. Shamsi Qaysi Rozi and the Grounds of Tajik Language Grammar // Collection of articles devoted to the International conference under the title of "Rudakis Place and the Tajik Language in Conversational Dictionaries" (28-th - 29-th May, 2008, - Khujand). - Khujand: Light of Enlightenment, 2008. - P. 332 - 339.
19. Hasanov A. Peculiarities of Derived Words Development in "Masnavii Manavi" by Jaloliddini Rumi/A.Hasanov//Treasure Owner of Ancestry Legacy. - Khujand: Publisher, 2007. - P. 290 - 302.
20. Hasanov A. Linguistic Attractions of "Masnavii Ma'navi" by Jaloliddini Rumi/A.Hasanov// Collection of Articles of the International Conference under the Title of "Rumi-Gute: Conversational Dictionaries", Khujand, 16-18 May, 2007. - P. 152.
Нацши пешванди исмсоз дар зухури вожахои сермаъно дар осори Низомии Ганцавй
Вожахои калидй: калимасози, калимахои сохта, пешванд, сермаъноии калимахои сохта, Низомии Ганцавй
Мацола ба баррасии мавцеи яке аз пешвандуои исмсози х,ам- дар пайдоиши вожахои сермаъно дар осори Низомии Ганцавй бахшида шудааст. Цайд карда мешавад, ки дар забони тоцикй пешванд^о дар сохтани исм чандон фаъол нестанд ва дар гузаштаву имруз тануо пешванди %ам- дар калимасозии исм пуркор аст.Тазаккур меравад, ки пешванди %ам- яке аз унсурхои фаъоли калимасози осори Низомй буда, дар «Хамса»- и шоир бо ин пешванди 64 адад унсури лугавй сохта шудааст. Нишон дода шудааст, ки дар осори Низомй ин пешванд дар аксар маврид аз исми маънй ва феъл исми нав месозад.Таъкид мешавад, ки во^ид^ои лугавии бо ёрии ин пешванд сохташуда аз руи тарзи ташаккул ва доираи маъноуояшон бо уамдигар баробар нестанд. Собит гардидааст, ки во^ид^ои лугавии осори Низомй, ки тавасссути пешванди исмсози х,ам- созмон ёфтаанд, дар падидоии маънохои нав созгор омадаанд.
Муаллиф барои мустаукам кардани андешауои ирокардааш аз осори Низоми абёти зиёди шоуид оварда, ба ин натица мерасад, ки суханвар дар цараёни андешаронияш аз имконоти зиёди забони тоцикй мавридшиносона ва эутиёткорона истифода намуда, тавоноии ин забонро дар сохтани калимаву маъниуои нав ошкор намудааст.
Роль префиксов, образующих существительное, в появлении многозначных слов в произведениях Низами Ганджеви
Ключевые слова: словообразование, производные слова, префикс, многозначность производных слов, Низами Ганджеви
Статья посвящена рассмотрению роли и места префикса хам- (со-) в процессе конструирования многозначных слов в произведениях Низами Ганджеви. Подчеркивается, что в таджикском языке префиксы не столь активны в образовании имени существительного, исключением является лишь префикс хам-, который, как в прошлом, так и в настоящем, широко функционирует в образовании имени существительного. На основе рассмотрения и анализа «Хамса» Низами, выявляется, что префикс хам- является одним из активных элементов словообразования в творчестве поэта. В «Хамса» с помощью префикса хам- образовано 64 лексических единиц, и во многих случаях, этот префикс производит новое существительное от абстрактного существительного и глагола. Вместе с тем, отмечается, что лексические единицы, образованные при помощи этого префикса, не являются идентичными по способу формирования и в плане значения. Доказывается, что лексические единицы произведений Низами, образованные посредством префикса хам-, способствовали появлению новых значений и смыслов.
Автор статьи, с целью подтверждения своих выводов, приводит многочисленные примеры из произведений Низами и приходит к выводу, что поэт в процессе творчества, целесообразно и бережно используя широкие возможности таджикского языка, тем самым раскрывает его потенциал в образовании новых слов.
The Role of Prefixes Forming Nouns in Upspringing of Polysemantic Words in Nizami Ganjavi s Literary Productions
Key words: word-building, derived words, prefix, polysemy of derivative words, Nizomi Ganjavi The article under consideration dwells on the role and place of the prefix ham- (co) in the process of constructing polysemantic words in Nizami GanjavVs literary productions. It is underscored that prefixes are not so active in reference to noun formations in the Tajik language, except the prefix ham- which, both in the past and in the present, functions widely in the formation of nouns. Proceeding from the canvassing and analysis dealing with "Khamsa" by Nizami the author of the article reveals that the prefix in question is considered to be one of the active elements aimed at word-building in the poet's creation. By dint of the prefix ham 64 lexical units are formed, and in many cases the relevant prefix produces a new noun out of both abstract noun and verb in "Khamsa". At the same time, it is asserted that the lexical units formed by means of the prefix under study are not identical in the way of formation in terms of meaning, upon the whole. The author of the article proves that the lexical units out of NizamVs literary productions, formed by virtue of the prefix ham- promoted the occurrence of new meanings and senses.
In order to confirm his conclusions the author adduces numerous examples out of NizamVs literary productions and comes to the conclusion that the poet in the process of creation resorting to wide possibilities of the Tajik language appropriately and carefully, reveals thereby its potential in regard to new word formations. Маълумот дар бораи муаллиф:
Абдуллоева Замира Сайдуллоевна, номзади илмуои филологи, сармуаллимаи кафедраи забони тоцикии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров (Цумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail:zamir225 73@ mail.ru Сведения об авторе:
Абдуллаева Замира Сайдуллаевна, кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры таджикского языка, Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, Худжанд), E-mail:zamir 225 73@ mail.ru Information about of author:
Abdullaeva Zamira Saydullaevna, candidate ofphilogial scinces senior lecturer of the department of the Tajik language attached to the philological faculty of Tajik philology under Khujand State University named after acad. B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail:zamir 225 73@ mail.ru
