CC BY
109
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
3. Абдуллоева
ЯК ХУСУСИЯТИ КОРБУРДИ ВОЖА^ОИ СОХТАИ
ПЕШВАНДДОР ДАР ОСОРИ НИЗОМИИ ГАНЦАВЙ
Вожатой калидй: эцодиёти Низомии Ганцавй, калимасозй, калимау;ои сохта, сермаъной, маънои мацозй
Дар забони точикй дар кдтори калимахои гуногунсохти зиёд силсилаи калони вожахои муштаке дучор меоянд, ки факат барои ифодаи ин ё он мафхуми алохида ба кор нарафта, балки боз дар баёни ду ё зиёда маъно мавриди истифода кдрор гирифтаанд. Мутаассифона, чунин масъалаи басо мухим. яъне сермаъноии унсурхои лугавии сохта дар забони точикй то хол ба таври алохида ба риштаи гадкик кашида нашудааст. Дуруст аст, ки баъзе мухаккикон оид ба масъалаи мазкур дар чараёни зикри сермаъноии хиссае аз вохидхои лугавии мухталифшакл кайдхои чолибе кардаанд. Масалан, Д.Т. Точиев хангоми баррасии хусусиятхои маъноии вожаи «об» (9, 117), М.Н. Косимова дар чараёни тахлили хусусиятхои калимасозии унсурхои лугавии «об» (3, 34-36), «оташ», «хок», «бод» (4, 184-185; 5, 23) оид ба баъзе маънохои чунин калимахо ишора кардаанд. Чунончи, Д.Т.Точиев аз хусуси вожаи сохтаи «обй» мулохиза ронда навиштааст, ки он дар матн метавонад маънохои «рустанихои дар об мавчуда», «асбоби бо об харакаткунанда», «кабуд» ва монанди инхоро дошта бошад (9, 117).
Солхои охир баъзе мухаккикони ватаниву хоричй дар рафти тадкики масъалаи сермаъноии феълхои гуногунсохт хусусияти сермаъной зохир кардани бархе феълхои сохтаро низ кайд кардаанд (6, 15-19; 8, 15-19; 10, 13-17).
Бояд таъкид намуд, ки ин мухаккикон бо вучуди дар пажухишхои худ ишора кардани ин гуна вохидхои лугавй дар назди худ максади ба таври алохида тахлил кардани хусусиятхои сермаъноии калимахои мансуб ба исм ё сифатро нагузоштаанд.
Маводи манзумахои гуногунмазмуни асримиёнагй далели он аст, ки аз байни х,иссах,ои номии нутк исму сифатхои сохта на танхо бо хусусиятхои ачиби калимасозияшон, балки боз бо доро буданашон ба маънохои зиёди гайримаъмул аз забони адабии хозираи тоник фарк карда меистанд. Чунин вижагии намоёни онхоро дар мисоли забони осори Низомии Гандавй нишон додан мумкин аст.
Дар хамаи достонхои шоир бо гурухи калони исму сифатхои ба тавассути пешванд ташаккулёфта метавон дучор омад, ки бо хусусияти сермаъноии худ аз дастаи дигари вожахо тафовут доранд. Ин гуна вохидхои лугавиро аз руи тарзи ташаккул ва доираи маъно ба кисмхои зерин чудо намудан мумкин аст:
1). Калимахои сохтае, ки бо ёрии пешвандхои исму сифатсоз бунёд ёфтаанд ва хар кадоме дар ифодаи маънохои хосса ба кор рафтаанд. Ин гуна унсурхои лугавй ба тавассути пешвандхои бо-/ба-, но-, хам- сохта шудаанд. Чунин вожахо дар осори шоир бо вучуди аз руи тарзи бунёдёбй бо хамдигар умумият доштан, аз лихози доираи маъно шабехи якдигар нестанд. Бархе аз онхоро Низомй ба маънои аслй истифода накарда, факат ба маънои мачозй ба кор бурдааст. Масалан, шоир дар байти аввали зерин калимаи «босанг»-ро ба маънои «бохурмат, ботамкин, бовикор» ва дар байти дувум вожаи «бакор»-ро ба маънои «бофоида, муфид» мавриди истифода карор додааст: На бофарш уамебинам, на босанг, Зи фурусанг бигрезад ба фарсанг. (1, 3, 3584)
Хар зарра, ки jçctctti, агар губор аст,
Дар кардан мамлакат бакор аст. (1, 3, 4261)
Ба ин тарик, дар натичаи хамрохгардии пасванди но- ба унсурхои лугавии «боли1 » ва «чонвар» калимахои «ноболиг» ва «ночонвар» бунёд шудааст. Вожаи аввалро шоир ба маънои «нодон, содалавх» ва вохиди лугавии дуюмро дар ифодаи мафхуми «бечон» мавриди истифода карор додааст: Хама гуфтанд, к-ин хаёли бад аст,
К,авли ноболигони бехирад аст. (1,13, 19477) В-аз он цоми ноцонвар бишнавам, Дуруде, к-аз ин цонвар баршавам. (1, 13, 19501) Дар «Фарханги забони точикй» ва «Фарханги тафсирии забони точикй» унсурхои лугавии «босанг», «бакор» ва «ночонвар» дучор наомаданд, вале мураттибони хар ду лугатнома калимаи «ноболиг»-ро ба таври зерин эзох додаанд: «Он кй ба синни булуг нарасидааст, ба балогат норасида, касе, ки синнаш камтар аз 14-15 солагист» (11, 1, 861; 12, 1, 924). Деххудо бошад, корбурди вожахои номбурдаро ба маънохои зикрёфта ишора намудааст (1, 3, 3584, 4261; 13, 19477, 19501).
Бояд гуфт, ки на хамаи чунин вожахои сохтаи шоир аз нуктаи назари хусни сухан дуруст хастанд, зеро баъзеи онхоро Низомй берун аз коидаву конуни грамматикаи забони точикй эчод намудааст. Чунончи, дар байти поён муаллифи «Хамса» калимаи «хамкарин»-ро мавриди истифода карор додааст, ки аз нигохи сохтор галат аст:
На дар гурбат маро кас х,амнишине, На дар мех,нат маро кас х,алщарине. (1, 14, 20822) Ин чо аз шархи тулонй худдорй карда, факат як ишораи Алиакбари Деххудоро овардан мехохем, ки бо такя ба гуфтаи муаллифи «FHëc-ул-лугот» навиштааст: «Ин лафз (хам-) дар таркиби «хамкарин» дуруст нест, зеро «карин» сигаи сифати мушобех аст, на сигаи масдар...» (1,14, 20822)
2). Тахлил ва мукоисаи ашъори шоир нишон медихад, ки у аксари чунин унсурхои лугавиро ба ду маъно ба кор бурдааст. Ин гуна калимахо, дар навбати худ, аз руи маънои ифодакунандаашон боз ба се навъи дигар чудо мегарданд:
а). Вожахое, ки дорой ду маъно буда, яке аз онхо аслй, дувумй иловагй аст. Бояд кайд кард, ки чунин вохидхои лугавй одатан бо пешвандхои «хам-» ва «но-» сохта шудаанд. Масалан, дар байтхои зер калимаи «хамогуш» дар як маврид (байти аввал) маънои «ду тани дар oí уши якдигар карор дошта» ва дар холати дигар (байти дувум) «шахсони бо хам бисёр наздик»-ро ифода кардааст:
Май бастаи худ фишонам аз душ, Ту бо дигаре шавй х,амоёуш. (8, 2, 241)
Чй будй, ки марг ошкоро шудй, Сикандар уамогуиш Доро шудй. (8, 4, 182) Чунин хусусиятро метавон боз дар силсилаи дигари вожахо. мисли «хамовоз» (1. Ду тани бо хам овозхонанда: бо хар кй дар ин рахй хамовоз, дар пардаи f наво хамесоз; 2. Ду тан ё чизи як рой доранда: дилам чун дид давлатро хамовоз, зи давлат кард бар давлат яке ноз (1, 14, 20796), «хамдостон» (1. муттафик, хамсухан: дилам бо он сухан хамдостон буд, ки уро низ дар хотир хамон буд (1, 14, 20811; 2. карин, хамдам: дили Хусрав ба навъе шодмон шуд, ки бо у бедилй хамдостон шуд -1,14,20812), нодида (1. диданашуда, махфй: зи пушидагихо хабар дошташ, зи нодидахо бахра бардошташ; 2. бедида, кур: бибояд бо манат дамсоз гаштан, туро нодида натвон бозгаштан - 1, 13, 19536), норасида (1. он кй хануз нарасида ва ворид нашуда бошад: то кай гами норасида хурдан, донистану ношунида кардан; 2. бокира: канизе чанд бо у норасида, хиёнаткории шахват надида-1,13, 19545) ва даххо калимаи дигар мушохида кард.
Дар «Фарханги забони точикй» маънои аввали вожаи «хамогуш» ишора шуда бошад хам, мураттибони он аз хусуси маънои дувум кайде накардаанд, вале як маънои дигари он-«пайваст, восил, бахамрасида»-ро зикр намудаанд (11, 2, 727). Дар «Фарханги тафсирии забони точикй» факат маънои аввал эзох ёфтааст (12, 2, 489).
Мураттибони хар ду фарханг дар бораи калимаи «хамовоз» мулохиза ронда, танхо маънои дувуми онро ишора кардаанд (11, 2, 726; 12, 2, 489). Х,амин тавр, дар «Фарханги забони точикй» ва «Фарханги тафсирии забони точикй» маънохои зерини калимаи «норасида» эзох ёфтаанд: 1. он кй хануз наомадааст, нарасидааст; 2. хом, нопухта (дар бораи мева ва f.); 3. хурдсол, ноболиг; 4. мац. хом, камакл, бо аклинорасо (11,1, 871); 1. нопухта, нопурра; 2. ноболиг (12, 1, 936). Вале хамаи маънохои дар байтхои фавки Низомй зикрёфтаро Алиакбари Деххудо дар лугатномаи худ ишора намудаасг (1, 13, 19536, 19545; 14, 20796, 20811-20812).
Х,еч чои шубха нест, ки ба баъзе маънохо ба кор рафтани ин гуна вожахо танхо хоси эчодиёти Низомии Ганчавй аст. Инро бо чунин далел исбот намудан мумкин аст, ки дар бархе лугатномахо пас аз шархи ин кабил вохидхои лугавй ба сифати шохид факат аз шоири номбурда байт оварда шудааст. Чунин
С—м - т ' тш . _ __УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 7 -
холатро на танхо хангоми истифодаи вожахои бо ёрии пешвандхо сохташуда, балки дар вакти калимахои ба тавассути пасвандхо ташаккулёфта низ дидан мумкин аст. Масалан, А. Деххудо унсурхои лугавии «сайдгар» (1,9, 13328), «фусусмандй» (1, 10, 15133), «китфгох» (1. 11. 16021), «молишгар» (1,12,17645), «нозурманд» (1, 13, 19566), «нефавор» (1, 14, 20294) ва гайрахоро шарх дода, ба сифати шохид факат аз Низомй мисол овардааст.
б). Вожахое, ки дорой се маъно буда, маънои аввал аслй ва дуй дигар иловагй ба шумор мераванд. Чунин унсурхои лугавй бо пешванди «но-» бунёд ёфтаанд. Масалан, дар мисраъхои зерин калимаи «ноком» ба кор рафта, дар байти аввал маънои «номурод»-ро ифода намудааст, ки маънои аслияш махсуб мешавад. Дар мисраъхои баъдй вохиди лугавии мазкур маънохои иловагии «нохост, ночор» (байти дувум) ва «нохушнуд, норозй»-ро (байти сеюм) ба худ касб кардааст:
Чу дар бозй саноат кард Барром,
Зи арса шох; берунрафт ноком. (1, 13, 19634)
Чу гозуршуй гардад цомаи хом,
Хурад лпщрозаи лищроз ноком. (1, 13, 19634)
Пушаймонй намехурд он дилером,
Дар он сахтй ба cap мебурд ноком. (1, 13, 19634)
Дар «Фарханги забони тодикй» маънохои: 1. бебахра, бенасиб, махрум, номурод; 2. ночор, ноилоч; 3. нокомй, ноумедй, маъюсй (11,1,866) кайд гардидааст. Мураттибони «Фарханги тафсирии забони точикй» илова ба маънохои аввалу сеюм боз дар ифодаи мафхуми «дар мактабхои олй як навъ бахои бад, ки ба донишчуи аз санчиш нагузашта гузошта мешавад», истифода гардидани онро таъкид кардаанд (12, 1, 928).
Тавре ки мушохида мешавад, дар ин лугатномахо як маънои дигари дар байти фавк зикршуда, яъне «нохушнуд, норозй» ишора нагардидааст, вале ин маънохо дар баробари маънохои дигар дар «Лугатнома»-и мархум Деххудо кайд шудааст (1, 13, 19634).
в). Вожахое, ки се маъно дошта, хар сеи онхо маънохои иловагй ба шумор меоянд. Ин гуна калимахо бо пешванди «бе-» ташаккул ёфтаанд. Чунончи, дар се байти поён унсури лугавии «бедил» ба назар мерасад, ки маънохои «ошики шайдо, бемор
аз инщ» (байти аввал), «озурда, дилгирифта» (байти дувум) ва «буздил, номард» (байти сеюм)-ро дороет: Гауе дилро ба нафрин ёд кардй, Зи дил чун бедилон фарёд кардй. (1,3, 4495)
Агачи нести гамхори корам,
Бад-ин сон бедилу гамгин мадорам. (1, 3,4496)
Сипауро чу дилдор Хусрав басе, Ки бедил набояд, ки бошад басе. (1, 3, 4496) Х,ар се маънои зикршударо мураттибони «Фархаш и забони точикй» ва Алиакбари Деххудо таъкид намудаанд (1,3,4495-4496; 11,1,169), вале дар «Фархаш и тафсирии забони точикй» маънои «озурда, дилгирифта»-ро ифода кардани вожаи мазкур ишора нашудааст (12, 1, 168).
Х,амин тавр, Низомии Ганчавй дар осори худ асосан хдмоп калимахоеро ба кор бурдааст, ки онро ахли адаби пешгузаштаи у мавриди истифода карор дода буданд, вале шоири номбурда дар тафовут аз шуарои дигар ин гуна вожахоро ба маънохое истеъмол намудааст, ки назири онхоро аз эчодиёти адибони дигар пайдо кардан душвор аст. Дигар ин ки сохтаи худи Низомй будани баъзеи ин гуна вохидхои лугавй аз эхтимол дур нест. Дар ин чода шоир навоварихои муайянеро ба забони адабии даврони худ ворид сохтааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Деххудо А. Лугатнома. Ч,илдхои 1-14. -Техрон, 1373.
2. Касимов О. X. Лексика «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси. Автореф. докт. филол. наук. -Душанбе, 2011. -53 с.
3. Косимова М. Н. Об дар «Шохнома»- и Фирдавсй. -Душанбе: Деваштич, 2003. -102 с.
4. Косимова М.Н. Чор унсур: маъниофарй, калимасозй (дар асоси маводи «Маснавии маънавй»), -Душанбе: Деваштич, 2007. -265 с.
5. Косимова М.Н. Вожаи «бад»: маъно, калимасозй, вазифахои грамматикй (дар асоси осори аерхои IX-X). -Душанбе, 2011. -91 с.
6.Мирмухаммедов О. Т. Семантические поля разносгруктурных глаголов «Таърих-и Байхаки». Автореф. канд. филол. наук. -Худжанд, 2011. -26 с.
7. Саиди Б. Ф. Глагольная лексика в «Таърихи Бейхаки». Автореф. канд. филол. наук. Душанбе, 2009. -24 с.
8. Низомии Ганчавй. Куллиёт. Ч,илдхои 1-5. -Душанбе: Ирфон, 19831984
9.Точиев Д.Т. Осори мунтахаб. -Душанбе: Деваштич, 2005 Ю.Усмонов Р. А. Глагольная лексика в «Маснавии маънавй». Автореф. канд. филол. наук. -Худжанд, 2003
11. Фарханги забони точикй. Ч,илдхои 1-2. -М.: Советская энсиклопедия, 1969
12. Фарханги тафсирии забони точикй. Ч,илдхои 1-2. -Душанбе, 2008
Особенности использования префиксальных производных слов в творчестве Низами Ганджави
3. Абдуллоева
Ключевые слова: творчество Низами, словообразование, производные слова, полисемия, переносное значение
Статья посвящена анализу полисемантичных особенностей производных слов, образованных при помощи префиксов. На основе иллюстративного материала из творчества известного персидско-таджикского поэта XII века Низами Ганджави предпринята попытка исследовать смысловой круг производных слов и показать общность и отличие данного принципа словообразования в поэмах Низами и других поэтов.
Peculiarities of Usage of Prefixal Derivatives in Nizami Gandzhavi's Creation
Z. Abdulloeva
Key words: Nizami's creation, word-building, derivatives, polysemy, figurative meaning
The article dwells on polysemantic peculiarities of derivatives formed by prefixes. Proceedingfrom the illustrative material depicting the creation of the remarkable Persian-Tajik poet of the XIIth century Nizami Gandzhcn'i the author makes an endeavour to explore the sensible boundaries of derivatives and to demonstrate both common features of this principle of word-building in Nizami's poems with other poets and its distinction from them.
