CC BY
158
Рахимов Абулкрсим,
унвонцуи ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров
РОБИТАИ БАРХЕ АФЪОЛИ «ГИЁС-УЛ-ЛУГОТ»
БО ФЕЪЛ^ОИ ла^ча^ои ^ОЗИРА
«Гиёс-ул-лугот»-и Мухдммад Гиёсуддини Ромпурй аз чумлаи муътабар-тарин фархангномахои даврони гузашта хисоб ёфта, тамоми боигарии лугавии ниёгонамон дар он гирд омадаанд. Ин гуна вохидхои лугавй аз чихати мансуб буданашон ба хиссахои нутк гуногун буда, кисми зиёди онхоро исму сифату феълхо ва хиссаи бокимондаашонро вожахои мансуб ба дигар хиссахои нутки мустакилмаъно ва ёридиханда ташкил медиханд. Дар байни ин силсила вохидхои лугавй калимаву иборахои дар баёни харакату холат истифодашаванда мавкеи махсусро ишгол менамоянд. Бояд гуфт, ки аксари чунин унсурхои лугавй имруз низ дар забони адабии точикй мавчуданд, вале як кисми онхо аз доираи забони адабй берун шуда, танхо дар забони гуфтугуй ё шеваю лахчахои точикй махфуз мондаанд. Вобаста ба ин масъала як нуктаро таъкид кардан мехохем. Ин нукта ба сабаби махфуз мондани вожахои алохидаи «Гиёс-ул-лугот» дар лахчахои точикй алокаманд аст. Маълум аст, ки фархангномаи мазкур дар хавзаи лугатнигории Х,индустон ба табъ расидааст, вале дар он калимахои зиёде дучор меоянд, ки онхо дар гуфтугуи точикони Мовароуннахр мавриди истифода карор доранд. Ин холат аз он дарак медихад, ки ба ин кишвар точикон дар даврахои гуногуни таърихй хичрат намуда, осори забони худро дар ин сарзамин бокй гузоштаанд. Муаллифи «Гиёс-ул-лугот» дар бисёр маврид ин ё он вожаро эзох дода, сипас дар Мовароуннахр чй шакл доштани онхоро таъкид мекунад. У ба чуз вожаи «Мовароуннахр» дар аксар маврид во-жаи «вилоят»-ро ба кор мебарад. Масалан, у хангоми шархи вохиди лугавии «кимот» чунин менависад: «Порчае, ки тифли навзодаро дар он печанд ва бар болои он ресмон барпечанд, магар руи тифл кушода доранд; ва ин расми вилоят аст...»(6, ч.2, 144). Ё дар хусуси ифодаи «килид афкандан» Мухаммад Гиёсуддин ин тавр менависад: «Дар вилоят расм аст, ки чун занони он чо ба фолгуш му-таввачех шаванд, афсуне хос ба килид дамида, бар сари рох андозанд» (6, ч.2, 175).
Профессор А. Насриддинов рочеъ ба корбурди вожаи «вилоят» навиш-тааст, ки дар лугатномахои гузашта, аз чумла «Шамс-ул-лугот» он ба маънии «Мовароуннахр истеъмол мешавад ва ба хамин маъно бори аввал дар эчодиёти Абдуррахмони Мушфикй, ки соли 1578 ба Х,индустон сафар кардааст, дучор меоем:
Дидам, ки агар боз наоям ба вилоят,
Хуни цигарам мехурад ин уиндии цигархор.
Гайр аз ин таксимоти умумй - «Х,индустон» ва «вилоят» дохили матни лугат ишорахои конкрет ба забони мардумони шахру вилоятхои чудогона мавчуд аст, ки аз худуди Х,индустону Осиёи Миёна хоричанд» (7, 71).
Бояд гуфт, ки хиссае аз чунин унсурхои лугавй вожахое хастанд, ки харакату холатро ифода менамоянд. Ин гуна калимахо аз нигохи махфузмонии шаклу маънояшон ягона набуда, баъзеяшон ба хамон шаклу маънои кадим, кисми дигарашон бо дигаргунии шаклй то хол дар забони мардуми минтакахои гуногун истифода мешаванд. Дар «Гиёс-ул-лугот» чунин феълхои сермаъное низ ба назар мерасанд, ки имруз дар шеваю лахчахои точикй яке аз маънохояшон бокй мондаанд. Ба силсилаи чунин калимахо вохидхои лугавии мангидан, гажидан, расидан, задан дохил мешаванд. Мухаммад Гиёсуддин феъли мангиданро чунин эзох додааст: «Охиста зери лаб сухан гуфтан» (6, ч. 2, 310). Мухаммад Муин низ дар «Фарханги форсй» мангиданро «охиста ва зери лаб сухан гуфтан» эзох дода, шархи бокии онро ба феъли ланчидан хавола кардааст. Ланчидан дорои чанд маъно буда, яке аз онхо «берун бурдан чизеро аз чое ба чое» хисоб меёфтааст (5, ч. 3, 3629; ч. 4, 4409).
Тахлили корбурди баъдии мангидан нишон медихад, ки дар даврони баъдии инкишофи забони точикй, аз чумла имруз ин вохиди лугавй хамчун калимаи таклиди овозй ба сифати чузъи номии феъли таркиби номии минг-минг кардан дар баъзе лахчахои точикй бокй мондааст. Аз чумла Ф. Убайдов навиштааст, ки «дар Мастчох паст - паст, ношунаво сухан гуфтанро минг-минг кардан ва шахсеро, ки зери лаб худ ба худ сухан мекунад, мунга ном мебаранд» (10, 54).
Дар баъзе лахчахои точикй вохиди лугавии «ман^а» дучор меояд, ки он, ба эхтимоли кавй, бо мунгидан ва мунга бояд робита дошта бошад. Дар забони точикй ходисаи ба якдигар табдилёбии хамсадохои г ба к, к ба к бисёр дида мешавад: дехгон-дехкон, лойках- лойка.Аз ин ру, хулоса кардан мумкин аст, ки манца шакли арабишуда ё туркишудаи манга ё мунга бояд бошад.
Дар «Гиёс-ул-лугот» баъзе феълхое низ шарху эзох ёфтаанд, ки, ба гумони мо, дар онхо нишонахои овозии ким-кадом забонхои эронии гузашта махфуз мондаанд. Феъли гажидан аз чумлаи хамин гуна вохидхои лугавй аст. Ромпурй онро «нишаста ба сурин рох рафтан ба зури бозуй ва даст» эзох додааст (6, ч. 2, 88). Бояд ёдовар шуд, ки феъли мазкур аз чихати таърихи баромад бо вохиди лугавии хазидан ягона аст. Муаллифи «Фарханги форсй» хангоми шархи феъли гажидан гунахои гежидан ва хазиданро низ зикр карда овардааст, ки варианти хазидан дар забони пахлавй дар шакли xezidan мавчуд будааст (ниг. 5; ч. 1, 1418; ч. 2, 2414).Ба гумони мо, бо таъсири забонхои дигари эронй (шояд забони портй ё сугдй) бар ивази хамсадои х-и огози калима хамсадои г ва ба чои хамсадои з-и байни ин вохиди лугавй хамсадои ж истифода шуда, вожаи мазкур комилан шакли портй ё сугдиро гирифтааст. Аз решаи хаз минбаъд шаклхои номии ин калима, мисли хазанд «навъи гиёх», хазан «хазандаи кучак», хаза «гиёхи кучаки дар руи санг ва чои намнок руянда» арзи вучуд кардааст (ниг. 3, 126). Лозим ба кайд аст, ки феъли мазкур дар осори пешиниён дорои се маъно: 1) нишаста рох рафтани кудакон ва ашхоси шал; 2) ба хамдигар часпидани ду чиз; 3) табака-табака руи хам гузоштан будааст (5, ч. 2, 2414). Чи тавре ки дида мешавад,
Ромпурй аз байни се маънои ин калима, ба андешаи мо, маънои маъмулбудаашро эзох додааст.
Имруз дар лахчахои шимоли Точикистон феъли мазкур дар шакли гечидан ба маънои «харакат кардан, охиста пеш рафтан» серистеъмол аст (ниг. 11, 180). Дар баъзе лахчахои чанубй имруз феъли гачидан (хоидан) ба кор меравад, ки шояд бо гажидан хамреша бошад.
Гохе аз тарафи Мухаммад Гиёсуддин баъзе феълхои ба истилох вулгарй низ шарху эзох дода шудаанд. Вохиди лугавии ридан аз чумлаи хамин гуна калимахост, ки Мухаммад Гиёсуддин онро ба таври зерин эзох додааст: «Гоиз кардан, ай суфли гизо аз рохи муайян берун омадан» (6, ч. 1, 385). Бояд гуфт, ки асоси замони хозираи ин феъл дар забони эронии кадим riya ва асоси замони гузаштааш rita буда, хар ду асос аз решаи ray «хорич шудан, равон гаштан» сарчашма гирифтаанд. Худи решаи ray бошад, муштак аз rei-и забони хиндуаврупой аст (ниг. 1, 159-160).
Аз баъзе кайду ишорахои Я. Мансурй ва Ч,. Х,асанзода маълум мешавад, ки феъли мазкур бо вожаи рим бунёди ягона доштааст (ниг. 3, 160).
Дар асрхои миёна феъли мазкурро як катор шоирон, мисли Тайёни Марвазй, Асчадй, Мухсинй, Анварй, Ягмои Чандакй борхо истифода бурдаанд (ниг. 2, ч. 8, 10984).
Имруз калимаи мазкур дар хамаи лахчахои точикй ва гузашта аз он дар забони умумихалкй васеъ истифода мегардад. Дар тули дуру дарози истифода бисёр вохидхои лугавии сермаъно аз баъзе маънохои худ махрум шуда, танхо як ё ду маънояшон бокй мондаанд. Вале аксари маънохои дигарашон дар шеваю лахчахо махфуз монда, то дер гох ба кор мераванд. Ба ин чихати масъала мухаккик А. Х,асанов таваччух карда навиштааст, ки «... дар натичаи сустшавй ё зудуда гардидани яке аз аломату нишонахо вожахо тагйири маъно мекунанд, аз чанде тобиши маъноии каблии худ махрум мешаванд., вале. дар гуиши шимолй аксари яке аз маънохои кухани вожахои собик сермаъно бокй мондаанд» (11, 90). Аз ин ру, дар «Гиёс-ул-лугот» -и Ромпурй низ феълхои сермаъное эзох ёфтаанд, ки холо дар шеваю лахчахои точикй танхо баъзеи чунин маънохо бокй мондаанд. Ба силсилаи чунин калимахо феълхои задан ва расидан дохил мешаванд. Масалан, Ромпурй дар лугатномааш бисту панч маънои феъли заданро овардааст: кардан, мушобех будан, кушодан, афкандан, гардонидан, уфтодан, сухтан, афрухтан, гардонидан, молидан, насб кардан, навиштан, ниходан, густурдан, бастан, навохтан, гирифтан, горат кардан, гуфтан, баровардан, пошидан, рехтан, катъ кардан, тохт кардан, расонидан, дидан, рондан, андохтан, дохил шудан ва монанди инхо (ниг. 6, ч.1, 390-391). Дар катори дигар маънохо у дар ифодаи мафхуми «хурдан, нушидан» низ ба кор рафтани феъли мазкурро ишора намудааст (ниг. хамон чо). Дарвокеъ, дар осори гузаштагон феъли номбурда ба маънохои зиёде, мисли хурдан, нушидан; монанд будан мавриди истифода карор доштааст (ниг. 11, с. 98-100). Х,оло бошад, дар баъзе лахчахои точикй кисми зиёди чунин маънохо, дар гуишхои дигар хиссаи ночизи онхо бокй мондаанд. Мухаккикон М. Махмудов ва Г. Чураев дар лахчахои гуногуни шеваи чанубй ба бисту чор маъно ба кор рафтани феъли номбурдаро кайд кардаанд, ки яке аз онхо «хурдан, нушидан»
будааст: Чил гъндъшк -а парсуз каум-у заан гирифтъм (Муъминобод). Пеш ай хъд-му арак-а зада бъдай (Шулукту). Гушто-ра задем, шъкамбо-ра търанг кардем (Майдонтерак) (ниг.4, 147-І48).
Дар бархе лахчахои шимолй низ ин феъл маънохои куханеро, мисли «нушидан, хурдан; мушобех шудан; буридан» то хол нигох доштааст (ниг. 11, 99-100).
Феъли расиданро муаллифи <^иёс-ул-лугот» ба таври зер шарх додааст: «Маъруф; ва ба маънии пухта шудани мева ва нузч ёфтан ва ба камол расидан; ва ин хама маонй мачоз аст» (6, ч. 1, З70). Мухаммад Fиёсyддин дар чои дигар низ хангоми шархи калимаи норасида маънохои «нопухта ва хом ва ноболиг»-ро ифода намудани онро кайд кардааст (ниг. 6, ч. 2, ЗЗ4). Х,амин муаллиф хангоми эзохи муродифи вожаи арабии 6улуг аз хусуси феъли расидан мулохизаронй намуда таъкид кардааст: «.расидан. ба маънии комил шудан бисёр меояд, чунончи гуянд, ки: ин мева расидааст, ай пухта ва комил шудааст.» (6, ч. 2, 224). Чунон ки аён мегардад, Ромпурй дар чанд маврид ба маънохои: 1) пухтан; 2) балогат ёфтан омадани феъли номбурдаро ёдовар шудааст. Дар лугатномахои дигар низ маънохои гуногуни ин феъл, мисли: 1) омадан, даромадан; 2) пайвастани чизе ба чизи дигар; З) пайвастани шахсе ба шахси дигар; 4) вокеъ шудан; 5) пухтани мева; 6) хадди булуг ёфтан; 7) камол ёфтан; 8) мурокибат кардан; 9) фурсат кардан омадааст (ниг. 5, ч. 2, 1655; 9, ч. 2, 12З). Аз як кайди олими эронй Мухаммадтакй Бахор маълум мешавад, ки маънои аслии феъли расидан «хадди булуг ёфтан, ба камол расидан» буда, чунин маъно «. то дере дар назму наср истифода мешудааст ва имруз танхо дар мавриди расидани мева ин маънй бокй мондааст» (1, ч. 1, 4ЗЗ). Дар натичаи тахлили гузаштаи дури феъли мазкур мухаккик А. Х,асанов ба чунин хулоса омадааст, ки хар ду маънои зикршудаи вохиди лугавии номбурда хануз дар осори давраи Сомониён ба назар мерасидааст (11, 101).
Имруз дар як кисм лахчахои точикй ин феъл ба маънои «омода шудан, тайёр шудани хамир барои пухтани нон» васеъ истифода мегардад. Масалан, дар лахчаи Истаравшан ба чунин маъно ба кор рафтани он бисёр дида мешавад (11, 102).
Х,амин тавр, дар катори гурухи дигари унсурхои лугавй аксари феълхои дар <^иёс-ул-лугот» шархёфта дар лахчахои чанубй ва шимолии точикй ба хамон шакли дар даврони Ромпурй маъмул ё гунахои тагйирёфта то хол бокй монда, аз чумлаи унсурхои лугавии серистеъмол хисоб мешаванд.
Дигар ин, ки чунин вохидхои лугавй агар дар як лахчаи точикй ба шакли ба асл наздикаш мавриди истифода карор дошта бошад, пас айни хамин вохиди лугавй дар лахчахои дигар тахти таъсири забонхои гайр ба гунахои арабишуда ё туркигашта ба таври васеъ ба кор мераванд.
Дар чунин лахчахои точикй махфуз мондани маънохои алохидаи хиссае аз феълхои дар <^иёс-ул-лугот» мустаъмал низ ба мушохида мерасад. Агар бархе аз чунин вожахо дар хамаи лахчахои точикй дучор оянд, пас хиссаи дигарашон дар як ё якчанд лахча истифода мегарданд. Чунин холат аз алокаи наздики лексикаи лугатномаи мазкур бо гуишхои муосири точикй дарак медихад.
Калидвожа^о: феъл, шева, лауца, шару, робита, фаруанг
Пайнавишт:
1. Бауор М. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форси. Ц.1. -Теурон, 1337.
2. Деухудо А. Лугатнома. Ц. 8. -Теурон, 1373.
3. Мансурй Я., Хасанзода Ц. Баррасии решашинохтии афъол дар забони форсй. Зери назари Б. Саркоротй. -Теурон, 1387.
4. Маумудов М., Цураев Г. Лугати шевауои забони тоцикй (лауцауои цанубй). Цилди 1 (А-О). -Душанбе: Дониш, 1997.
5. Муин М. Фаруанги форсй. Цилдуои 1-4. -Теурон, 1375.
6. Мууаммад Гиёсуддин. Гиёс-ул-лугот. Цилди 1 -Душанбе: Адиб, 1987; цилди 2, 1988.
7. Насриддинов А. Фаруанги тафсирии «Шамс-ул-лугот» (сарчашмауо, лексика, хусусиятуои лексикографй). Рисолаи номзадй. -Душанбе,1982. -143 с.
8. Неменова Р. Л., Цураев Г. Шеваи цанубии забони тоцикй (фонетика, лексика). Ц. 1. -Душанбе: Дониш, 1980.
9. Фаруанги забони тоцикй. Цилдуои 1-2. -М.: Советская энсиклопедия, 1969
10. Убайдов Ф. А. Хифозати вожауои аслй ва щтибосии даврони кууани забони тоцикй
дар лауцаи Мастчоу (дар асоси маводи зерлауцаи поён). -Хуцанд: Андеша, 2012
11. Хасанов А. А. Унсуруои лугавй ва сарфию наувии осори садауои Х-Х111 дар гуиши
шимолй (бахши Фаргонаи гарбй). -Хуцанд: Нури маърифат, 2003.
Абулкасим Рахимов, соискатель ХГУ им. акад. Б.Гафурова Глагольная лексика в «Гияс-ул-лугот» и её отражение в говорах таджикского языка
Ключевые слова: глагол, говор, форма слова, семантика, отражение, полисемия, семантические сдвиги, заимствованная лексика, иранские языки.
В статье исследуется связь глагольной лексики «Гияс-ул-лугота» Мухаммада Гиясуддина Ромпури с говорами современного таджикского языка. На примере некоторых глаголов указанного словаря автор статьи показывает пути сохранения однозначных и многозначных глаголов в «Гияс-ул-лугот» в северных и южных говорах таджикского языка.
Отмечается, что в Х1Х веке некоторые исконно таджикские глаголы употреблялись в нескольких значениях, но в современных говорах таджикского языка сохранились только одно или два таких значения. В статье анализируются причины изменения формы и семантики древних слов, выражающих действие или состояние.
А. Rakhimov
Verbal Vocabulary in “Ghiyas-ul-lugat” and its Reflection in the Tajik Language
Vernaculars
Key words: verb, vernacular, word form,semantics, reflection, polysemy, semantic shifts, borrowed vocabulary, Iranian languages
The article dwells on the connection of verbal vocabulary occurring in “Ghiyas-ul-lugot” by Mukhammad Ghiyasuddin Rompuri with the vernaculars of modern Tajik language. Proceeding from the examples of certain verbs of the dictionary in question the author of the article demonstrates the ways concerned with the preservation of monosemantic and polysemantic verbs from “Ghiyas-ul-Lugat” in southern and northern vernaculars of the Tajik language. It is mentioned that in the XIX-th century some primordial Tajik verbs were used in several meanings, but in modern vernaculars of the Tajik language only one or two such meanings have been left.
The author analyzes the reasons accounting for the changes of form and semantics of ancient words which conveyed action and state.
