Научная статья на тему 'ТЕХНИКАНИНГ ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАРИ'

ТЕХНИКАНИНГ ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

115
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
:Техника / технология / теоцентризм / антропоцентризм / буғ қозонлари / йигирув машиналари / дастгоҳлар / пароходлар / буғ двигателлари / локомотивлар. / technique / technology / theocentrism / anthropocentrism / steam boilers / spinning machines / machine tools / steamboats / steam engines / locomotives

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Файзулла Абдуллаевич Кушаков

Мақолада техника тушунчасига фалсафий ѐндашувларнинг турлари кўриб чиқилди. Технологияни замонавий талқини ва унинг жамият ҳаѐтидаги ўрни. Техниканинг тарихий вужудга келиши, бир қатор файласуфларнинг илк техника илми хусусидаги изланишлари тахлил қилинди. Жамият ҳаѐтидаги жадаллашув жараѐнининг асосий сабаби техник ютуқлар деб топилиб, инсон фаолиятини янги босқичга кўтарган. Техниканинг илмий янгиликлар фалсафий тахлил қилиниб, ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article considers the types of philosophical approaches to the concept of technology. Modern interpretation of technology and its role in society. The historical emergence of technology, research by a number of philosophers on the first science of technology is analyzed. The main reason for the acceleration of processes in the life of society is considered to be technological progress, which has raised human activity to a new level. Scientific engineering innovations are analyzed

Текст научной работы на тему «ТЕХНИКАНИНГ ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАРИ»

ТЕХНИКАНИНГ ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАРИ

Файзулла Абдуллаевич Кушаков

ТДТрУ «Ижтимоий фанлар» кафедраси катта укитувчи kushakovfayzullo@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Маколада техника тушунчасига фалсафий ёндашувларнинг турлари куриб чикилди. Технологияни замонавий талкини ва унинг жамият хаётидаги урни. Техниканинг тарихий вужудга келиши, бир катор файласуфларнинг илк техника илми хусусидаги изланишлари тахлил килинди. Жамият хаётидаги жадаллашув жараёнининг асосий сабаби техник ютуклар деб топилиб, инсон фаолиятини янги боскичга кутарган. Техниканинг илмий янгиликлар фалсафий тахлил килиниб, урганилган.

Калит сузлар: Техника, технология, теоцентризм, антропоцентризм, буг козонлари, йигирув машиналари, дастгохлар, пароходлар, буг двигателлари, локомотивлар.

ABSTRACT

The article considers the types of philosophical approaches to the concept of technology. Modern interpretation of technology and its role in society. The historical emergence of technology, research by a number of philosophers on the first science of technology is analyzed. The main reason for the acceleration of processes in the life of society is considered to be technological progress, which has raised human activity to a new level. Scientific engineering innovations are analyzed.

Keywords: technique, technology, theocentrism, anthropocentrism, steam boilers, spinning machines, machine tools, steamboats, steam engines, locomotives.

КИРИШ

Технология фалсафаси - фалсафанинг замонавий талкиндаги йуналишларидан бирини хисобланади. Технология, мухандислик-техник фаолият, дизайн фанларини ривожланишининг энг умумий конуниятлари урганишга мулжалланган фандир. Бундан ташкари, технология фалсафаси технологиянинг инсон фаолиятини бошка турлари - фан, санъат, мухандислик, дизайн, амалий фаолият билан кандай богликлигини урганади; куплаб файласуфлар таъкидлаганидек, технология бизнинг цивилизациямизга хакикатан хам тахдид соладими;

October, 2022

365

техниканинг инсон ва табиатга таъсири кандай; технологияни ривожлантириш ва узгартириш истикболлари кандай.

Техника (юн. «течне» — санъат, махорат, кобилият) — инсон фаолияти ва жамиятнинг сунъий органлари тизими хисобланади. Техника - бу артефакт (сунъий шаклланиш) булиб, у инсон (уста, техник, мухандис) томонидан махсус яратилган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Техника - инсон вокеликни узгартириши натижасида вужудга келган мехнат куроллари булиб, эхтиёжлари мослашиши окибати доимий тарзда усиб боради. У шунингдек, муайян максадларга эришиш ва муайян муаммоларни хал килишга каратилган воситаларни фаоллаштиради. У ёки бу фаолиятни муваффакиятли амалга ошириш учун зарур булган куникмалар, кобилиятлар, усуллар, усуллар, операцияларни умумлаштиради.

Технология маданиятнинг бир кисми булиши билан каторда табиатга, санъат, тил, барча тирик мавжудотлар ва инсон таълукли баъзи бир тушунчаларга карши чикади. Технологиянинг ривожланиши инсон борлигини тушунтиришга каратилган усуллардан бир булиб, унинг цивилизация уйгунлигини белгилайди. Турли тарихий даврларда "технология" атамаси турли мазмун билан киритилган. Антик даврда техника деганда инсоннинг мехнат кобилияти, санъати, махорати тушунилган. Хунармандчилик ишлаб чикариши шароитида авлоддан-авлодга утиб келаётган махорат катта ахамиятга эга булган, аммо ишлаб чикариш жараёнида мехнат куролларининг роли хам ортиб бормокда. Техника - бу нафакат ишчининг санъати, балки унинг мехнат воситалари хам тушунилади. XVII-асрдаги саноат инкилоби даврида хунармандчилик орка фонга утиб, технология ишлаб чикаришнинг моддий воситасига айланди. Хрзирги вактда технология деганда инсон фаолиятининг сунъий равишда яратилган воситалари сифатида кенгрок тушунилади.

Технологиянинг тарихи кадимги даврда цивилизация пайдо булган вактга бориб такалади. Милоддан аввалги VI-V минг йилликлар милоддан аввалги II -I минг даври оралигида улкан империя ва давлатлар - Кадимги Миср, Шумер ва Бобил, кадимги Х,индистон ва Хитой вужудга келади. Ушбу маданиятнинг узагида кадимги киролликларда янги маданият марказлари шаклланди. Бу даврга келиб, техник сохадаги фаолият доирасидаги чизмалар ёрдамида ибодатхоналар, саройлар ва бошка иншоотларни куришилишида диаграммалар, хисоблаш алгоритмларидан фойдаланилган. Бирок, ракамлар, чизмалар, хисоблаш

October, 2022

366

алгоритмлари хали техник билим сифатида кабул килинмас эди, чунки, улар умуман билим сифатида кабул килинмаганди. Бу рецептлар (алгоритмлар) котиб, рухоний, кироллик хизматкорига тегишли булган мукаддас донолик сифатида кабул килинган эди. Шуни таъкидлаш керакки, кадимдги даврда амалиёт сехрли ва мукаддас тушунилган.

Антик даврда илм-фанда замонавий маънода мухандислик амалиёти йук эди, лекин хунарманд ва курувчи у ёки бу махсулотни кандай яратишини мантикий, окилона тушунтириш ва асослашга уриниш мавжуд эди. Моддий жисмларнинг яратилиши билим ва илм доирасида тушунтирилиши керак эди. Шунинг учун антик даврда нарсаларнинг яратилиши "бошлангич нукта" ва "сабабият" хакидаги билимлар илмий карашларга билан боглик эди. Aрхимед "илмий хунармандчилик"нинг асосчиси хисобланади. У механик сифатида статика ва гидравликани яратди. "Текислик мувозанати" асарида тенг масофадаги тенг огирликлар бир-бирини мувозанатлаши таъкидлайди. Aрхимед улчовли ёки узгармас икки микдор уларга мутаносиб масофаларда мувозанатни саклашини исботлайди. Бу геометрик жисмларнинг огирлик марказини кандай топишни белгилайди.

"Сузаётган жасадлар" асарида Aрхимед гидростатиканинг асосий конунини кашф этди. У фанга Aрхимед конуни сифатида кирди ва Х,ерон буг машинасининг биринчи моделини яратди, аммо амалда ушбу кашфиёт узокка бормади.

Бирок, кадимги маданиятда кичик бир гурух олимлар ва техниклар (Евдокс, Aрхитас, Гиппарх, Птолемей ва Aрхимед) бу илмни амалда узлаштирганларига карамасдан бу ихтиролар соф санъат тури сифатида каралар эди. Умуман олганда илм-фан ва технологияни бирлаштириш гояси сифатсиз изланишлар деб топилиб, рад этилди.

Кадимги илм-фан асосида техник назариялар шаклланмокда. Ушбу жараённинг асосий узагини кадимги математиканинг узида топиш мумкин. Масалан, Евклиднинг "Бошланишлар" асарида теоремаларнинг гурухланишини куриш мумкин. Бу техник билимлар гурухига жуда ухшайди (тебраниш даврларида-техник назариялар, бир хил идеал объектлар синфларини тасвирлаган кинематик схемалар, иссиклик ва электр машиналари ва бошкалар). Евклид бир хил объектлар синфларини тавсифловчи математик билимларни алохида китобларга бирлаштиради.

Aнтик давр техника фани классик типдаги замонавий техника фанларидан нимаси билан фарк килади? Aнтик даврда техника фанининг ижтимоий тили, яъний техника

October, 2022

367

фанига хос схема ва тушунчалар мавжуд эмас эди. Турли тилларнинг богламлари ёрдамида номукаммал булган чизмалар илмий-техник асосга эга соха даражасига кутарилади. (XIX -аср охири - XX -аср бошларида бу хол яна такрорланган).

Шундай килиб, рационал, илмий тафаккур кадимги техниканинг ривожланишига маълум даражада таъсир курсатди. Технологик тафаккурнинг асосий коидаси сифатида фанда биринчи марта рационал карашлар асосида вужудга келган антик фалсафа ва техника тараккиёти учун махсус онг шакллари шаклланади. Урта асрларда архаик (бутпарастлик) ва кадимий маданий-назарий меросни кайта куриб чикиш содир булади. Инсоннинг амалий харакати, шу жумладан техник харакати, агар у Худо томонидан куллаб-кувватланса, самарали хисобланади. Илохий ва инсоний ижоднинг якинлиги гояси. Масалан, черковлар, ибодатхоналар, пиктограммалар ва бошка черков биноларини яратиш техникаси. Бу холатларда хунармандчилик ва черков фаолияти хар доим ибодатлар ва рузалардан олдин булган, улар ишлаб чикариш жараёнига хамрох булган. Бундай барча тузилмаларнинг шакли ва тузилиши нафакат анъана, канон, рецепт харакати асосида, балки бу тузилмаларнинг Илохий табиати (мохияти) асосида хам аникланган.

Уйгониш даврига келиб дунёкараш турлари орасида узаро урин алмашиш содир булди, теоцентризмнинг урнини антропоцентризм эгаллай бошлади. Оламнинг яратувчиси Худо эмас балки инсондир пантеизм туфайли инсон Худо каби хамма нарсага кодир булади махмунидаги карашлар уртага чикди. Инсон яратувчи, яратувчи сифатида тасаввур килиниб, унинг фаол ижодий ва амалий имкониятлари чексиздир деб бахола бошланди.

Табиат хакидаги янги тушунча шаклланмокда. Табиат конунларига таъсир утказиш окибатидао унинг мохияти урганила бошланди. Инсон фаолияти табиат конунларини, табиат дастлабки кучлари ва энергиясидан фойдаланишга каратилган билимлар тизими вужудга келди.

Шу даврдан бошлаб инсон табиат конунларини илмий асослаб бериш шарти билан табиат хакидаги тушунчалардан материаллар, кучлар, энергиялар чексиз фойдаланиш имкониятига эга булди. Леонардо да Винчи (1452 - 1519) -буюк италян рассоми ва олими (анатом, математик, физик, табиатшунос) узининг илмий фаолиятида тажрибага асосланган билимларнинг амалиётни тулик тиклади. Унинг фикрича амалиётни назария билан

уйгунликдадир.

October, 2022

Айнан шу ёндашув Леонардо да Винчига ажойиб олим ва ажойиб ихтирочи булишга имкон берди. У гидротехника, жанг санъати, денгизчилик ва бошка сохаларда куплаб техник лойихаларни ишлаб чикди.

Галилео Галилей (1564 - 1642) - италян физиги, механики, астрономи, файласуфи ва математики, аслида Леонардо да Винчи илмий билимларида куйилган йулни давом эттирди.

Унинг хаёти давомида у Галилейни дунёни гелиоцентрик тугрисидаги илмий карашлари уни католик черкови билан жиддий зиддиятга олиб келган. Методологик нуктаи назардан Галилей италян натурфалсафасининг асосчиси -Бернардино Телесио (1508 - 1588) томонидан Aристотел табиат фалсафасининг (физика) аксиоматик усулидан фаркли равишда ишлаб чикилган эмпирик усулни янада ривожлантиради. Тажриба Г. Галилей томонидан факат механик тарзда тушунилган, чунки у охир-окибат уни механик харакатни математик муносабатларга кискартирган.

Галилей биринчи булиб илмий-тажрибасини (табиат ходисаларини тугридан-тугри кузатиш) синов-тажрибага айлантиришга муваффак булди. Бу ерда назария ва табиат ходисалари уртасидаги мувофиклик техник жихатдан (сунъий равишда) урнатилди. Бошкача килиб айтганда, тажрибада табиат хар доим назария фарк килади, лекин синов утказилиши вактида табиат назария талабларига жавоб берадиган холатга келтирилади ва шунинг учун фанда назарий жихатдан очилган конуниятларга мувофик харакат килади. Г.Галилей узининг экспериментал усули туфайли нафакат экспериментал табиатшунослик билимларига асос куйишга муваффак булди, балки аслида мухандислик учун пойдевор куйди. Галилей кия текислик буйлаб харакатланувчи жисмларнинг траекториясини аник тасвирлаб берди, математик маятник назариясини ишлаб чикди, жисмларнинг эркин тушиши назариясини яратди, нисбийликнинг классик принципини ташкил этувчи инерсия конунларини урнатди ва мос келадиган трансформация гурухини чикарди. Бошка томондан бу амалий техник муаммоларни хал килишда катъий назарий хисоб-китобларни куллаш анъаналарини янада ривожлантирди. У билимларнинг янги тури илмий-техник билимларни шакллантириш йулида мухим кадам ташлади.

Мухандис учун хар кандай объект техник вазифаларни юзага келадиган жараён хисобланиб, бир томондан табиат конунларга буйсунадиган табий ходиса сифатида юзага келса, иккинчи томондан сунъий равишда курилиши керак булган механизм, машина ва жихозларнинг тузилма сифатида каралган Мухандислик

October, 2022

369

фаолиятида "табиий" ва "сунъий" йуналишларнинг уйгунлиги мухандисни табиий жараёнларни юзага келтирувчи фанга таянишга мажбур килиб, жисм ва тузилмаларга асосланган табиий техологияга таянишга мажбур килди.

XVIII-асрда Англияда, кейин Европа китъасида ва ЛКШда саноат ва ишлаб чикариш инкилоби содир булиб, мухандислик курилмаларининг сон жихатдан купайтириб янги турдаги модификацияга зарурати тугилди. (буг козонлари ва йигирув машиналари, дастгохлар, пароходлар, буг двигателлари, локомотивлар ва бошкалар). Ушбу жараёнларнинг натижасида алохида техника фанларини шакллантиришига олиб келди.

ХУЛОСА

Шундай килиб, техниканинг ривожланиш зарурати инсон онги ва фаолиятини янги боскичга олиб чикди. Техника - жамият хаётини жадаллаштирди, янги турдаги мехнат куроллари кашф килиниб, ишлаб чикариш самарадорлигини бир неча баробарга оширилди.

REFERENCES

1. Раматов, Ж. (1991). Гипотеза и прогноз в социальном познании (философско-методологический анализ). Ташкент: Узбекистон.

2. Раматов, Ж. С., Хдсанов, М. Н., & Шукуов, Ж. К. (2022). АБУ НАСР ФОРОБИЙ НИГОХИДА ИНСОН КАДР-КИММАТИ ВА ХУКУКЛАРИ МАСАЛАСИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 1), 976-979.

3. Ramatov, J., Inoqov, K., Ismailova, S., & Khudoykulov, S. (2021). Requirements of Education of Young People with Active Citizenship. Academicia Globe: Inderscience Research, 2(05), 1-3.

4. Ramatov, J., Rakhmanova, S., & Yunusova, N. S. (2020). Philosophical analysis of socio-economic forecasting of the future. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(S1), 991-999.

5. Раматов, Ж. С. (2022). ТЕМИР ЙУЛ ТРАНСПОРТИ ЮКСАЛИШ ПАЛЛАСИДА. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 1), 12-17.

6. Раматов, Ж. С., Хасанов, М., & Назарова, Н. Ж. (2022). МЕДИАМАДАНИЯТ ВА АХБОРОТДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ УРНИ. Academic

research in educational sciences, 3(6), 984-988.

October, 2022

7. PaMaTOB, K. C., & Y3aKOB, E. (2022). £HrH Y3EEKHCTOH BA MH^^HH TAL-ftHM TH3HMH. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 1), 834-839.

8. Ramatov, J., & Umarova, R. (2021). Central Asia in Ix-xii Centuries: Sociopolitical Situation, Spiritual and Cultural Development. Academicia Globe: Inderscience Research, 2(04), 148-151.

9. Ramatov, J. S., & Khasanov, M. N. (2022). SOCIAL ASPECTS OF PROFESSIONAL QUALITY IMPROVEMENT (ON THE EXAMPLE OF THE RAILWAY SECTOR). Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(6), 969-976.

October, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.