Научная статья на тему 'ИНСОН МАНФААТЛАРИ ЙЎЛИДА ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ ВА УНИ ТАРИХИЙ ДАВРЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ'

ИНСОН МАНФААТЛАРИ ЙЎЛИДА ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ ВА УНИ ТАРИХИЙ ДАВРЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
145
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Р. У. Маматкулов, И. Х. Махматкулов

Мақолада экологик хавфсизликни таъминлашда экологик сиѐсат, инсон манфаатлари уйғунлиги жой олган. Инсон – табиат жамият муносабатларини таҳлил этишда тарихий даврлаштирилиши ва бу масалада олим – тадқиқотчиларнинг илмий-назарий қарашлари таҳлил этилган. Ҳозирги даврда экологик хавфсизликни таъминлашга оид бир қатор таклиф-хулосалар илгари сўрилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses the harmony of environmental policy and human interests in ensuring environmental safety. When analyzing the relationship between mannature-society, the historical chronology and scientific and theoretical views of researchers on this issue are analyzed. Currently, a number of proposals and conclusions on environmental safety have been adopted.

Текст научной работы на тему «ИНСОН МАНФААТЛАРИ ЙЎЛИДА ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ ВА УНИ ТАРИХИЙ ДАВРЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

ИНСОН МАНФААТЛАРИ ЙУЛИДА ЭКОЛОГИК ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ ВА УНИ ТАРИХИЙ ДАВРЛАШТИРИШНИНГ УЗИГА

ХОСЛИГИ

Р. У. Маматкулов

Тошкент Киме технология институти катта укитувчиси

И. Х. Махматкулов

Самарканд Ветеринария медицинаси Чорвачиликни ривожлантириш ва Биотехнологиялар Университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада экологик хавфсизликни таъминлашда экологик сиесат, инсон манфаатлари уйгунлиги жой олган. Инсон - табиат - жамият муносабатларини тахлил этишда тарихий даврлаштирилиши ва бу масалада олим -тадкикотчиларнинг илмий-назарий карашлари тахлил этилган. Хрзирги даврда экологик хавфсизликни таъминлашга оид бир катор таклиф-хулосалар илгари сурилган.

ABSTRACT

The article discusses the harmony of environmental policy and human interests in ensuring environmental safety. When analyzing the relationship between man-nature-society, the historical chronology and scientific and theoretical views of researchers on this issue are analyzed. Currently, a number of proposals and conclusions on environmental safety have been adopted.

КИРИШ

Инсон ва жамият манфаатлари йулида экологик хавфсизликни таъминлаш энг мухим масаладир. Аввало, экологик хавфсизлик сиесатининг гуманистик мохиятини аниклаш хамда унинг тарихий ривожланиш тенденциясини тахлил килиш методологик жихатдан долзарб ахамиятга эга.

Инсониятнинг дастлабки ибтидоий даврларида табиат билан инсон уртасидаги алокаларида мехнат куролларининг оддийлиги узига хос таъсир курсатган. Кейинчалик инсон эхтиежларини юзага чикаришда техниканинг такомиллашуви имкониятлари субъектив омил - инсоннинг макомини

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

узгартириб, В.И.Вернадский таъкидлаганидек, биосферани узгартирувчи фаол "геологик кучга"[1] айлантирди. Табиат - инсон - жамият мувозанатини саклашнинг объектив зарурияти субъектив омил ролининг ошувини ва инсоният манфаатларига мос булган окилона ечимини топиш масаласини келтириб чикарди.

Инсоният жамиятининг дастлабки даврларида ижтимоий-экологик фаолият ва эхтиёжларини кондириш табиатни узгартириш ва узлаштириш билан бир вактда юз берди. Мехнат куролларининг ривожланиши, табиатга антропоген таъсирнинг кучайиши билан эса, экологик муаммолар вужудга келди. Бу эса, жамиятда экологик хавфсизликни таъминлашга каратилган экологик сиёсат юритишни такоза этди. Экологик сиёсат - жамиятда инсоний манфаатлар асосида ётувчи, шахсларнинг рухий холатлари, хиссиётлари, кайфиятлари ва интилишларини ифодалайдиган ижтимоий рухиятини камраб олиши бу борада мухим хисобланади. Жамият ривожланишини белгиловчи сиёсий муносабатларда инсоннинг табиатни мухофаза килишдан иборат фаолияти, эхтиёжлари хаётимиз асоси хисобланади. "Табиат-жамият-инсон" тизимидаги амалий муносабатларда инсон манфаатлари юзага чикишининг гуманистик мохиятига эътибор каратиш, давлат экологик сиёсатининг демократик характерини белгилайди. Шунга кура, табиат мухофазасида инсонпарварлик тамойили, экологик муаммоларни давлат экологик хавфсизлик сиёсати билан бирга олиб караш, методологик жихатдан мухим саналади. Зеро, экологик сиёсат жамият ижтимоий - экологик муносабатларини харакатлантирувчи механизми сифатида экологик эхтиёжларга, уларни инсонпарварлаштириш манфаатларига бориб такалади. Бунда экологик сиёсат инсоннинг табиатни мухофаза килиш билан боглик эхтиёжларини кондириш воситаси сифатида намоён булади.

МЕТОДОЛОГИЯ

"Табиат - жамият - инсон" муносабатларини муайян бир тарихий даврга булиб каралса, инсоният тарихий мавжудлиги ривожланишига мос давлат экологик сиёсати вужудга келганлигини ва унинг турли даражаларда намоён булишини куриш мумкин. Инсоният тарихининг дастлабки даврларида, юкорида келтирилганидек, экологик сиёсат табиатни мухофаза килиш билан боглик ижтимоий амалиётнинг урф - одатлари, расм-русумлари, амалий анъаналарини бошкариш механизмлари сифатида халк огзаки ижодининг

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

афсона ва ривоятларида, фалсафий ва диний дунёкарашларида уз ифодасини топган. Мазкур умуминсоний ахлокий талаблар, хукукий нормалар, сиёсий воситалар экологик фаолиятни рагбатлантирувчи ёки антиэкологик хатти-харакатларни таъкикловчи булиб хизмат килган.

Кадимги ёзма манбалар, археологик, этнографик илмий изланиш натижалари курсатишича, кишиларнинг табиий яшаш шароитлари билан боглик узига хос экологик сиёсати вужудга келганлиги тарихий далиллар билан исботланмокда. Бу даврнинг энг асосий хусусияти - "табиат-жамият-инсон" муносабатларини бошкаришнинг механизми булган экологик сиёсатда диний - ахлокий тамойилларнинг устуворлигидир. Кейинчалик, умуман ижтимоий муносабатларнинг, хусусан табиатни мухофаза килишнинг "сиёсатлашиш" тенденциясида экологик хавфсизлик сиёсати ижтимоий-сиёсий, маънавий- мафкуравий муносабатлар мазмунига мос равишда дифференциаллашиш жараёнини бошидан кечирган. Марказий Осиё халклари тарихида "табиат- жамият-инсон" мажмуаси муносабатларида экологик сиёсат ролининг ошиши уларнинг яшаш шароитлари билан боглик диний эътикодларида, ахлокий карашларида уз ифодасини топган.

Экологик хавфсизлик сиёсатининг илдизи ижтимоий-ахлокий муносабатларга бориб такалади. Бошкача айтганда, экологик ахлок "табиат-жамият-инсон" муносабатларини мувофиклаштирувчи сиёсий муносабатларнинг умумгуманистик характерини белгилайдиган меъзон булиб хисобланади. Шу нуктаи назардан, экологик ахлок экологик сиёсатнинг турли объектлари тарзида кабул килинган.

Муайян ижтимоий-сиёсий фаолият шаклларининг тадкикот объектига айланиши, уларнинг тарихий ривожланиш боскичларини даврлаштиришни такозо килади. Шу жумладан, экологик хавфсизликни таъминлаш сиёсатини хам узига хос боскичларга ажратиш мазкур мавзуни тарихий ва мантикий изчиллигини таъминлаш тамойилидан келиб чикади. Лекин, хозирча экологик сиёсатда бу назарий методологик вазифа тулик хал килинмаган.

Хрзирги мавжуд адабиётларда экологик сиёсатни туркумлаштириш тамойиллари асосига, инсон ва жамиятнинг табиатга таъсир килишнинг техник-технологик усули олинган. Вахоланки, инсоннинг моддий ишлаб чикаришни ривожлантириш ва табиатни мухофаза килиш фаолияти уртасида принципиал фарк мавжуд. Тугри, бу тарзда туркумлаштириш хам, маълум маънода, табиатни мухофаза килиш сиёсатини ифодалайди. Бирок, хозирги

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

вактда, уни конкретлаштириш, унинг назарий-методологик асосларини изчил такомиллаштириб бориш долзарб хисобланади.

МУХ,ОКАМА

Экологик хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг ривожланиш даражаларини, функционал фаолият доирасини аниклашда С.Мамашокировнинг карашлари методологик асос булиб хизмат килади.[2] Шу методологик тамойилларга кура, жамият ва табиат муносабатларини хронологик хамда функционал даврлаштириш куйидаги йуналишларда намоён булиши аникланган:

Биринчи йуналишга кура, табиат-инсон муносабатларини ижтимоий-сиёсий жараёнлардан айри холда олиб каралади. Жумладан, Р.Парсонс, инсоннинг табиатга муносабатларини, унинг мувозанат тамойилларига амал килиш ёки карши чикиш фаолиятларига караб туркумлаштиради.

Иккинчи йуналишга кура, жамиятнинг экологик сиёсатини бир - биридан нисбатан мустакил булган, илмий-техника инкилобигача ва унинг бошланиши билан боглик икки йирик даврларга ажратиб урганиш таклиф килинган.

Учинчи йуналишга кура, масалан, В.А.Анучин жамият экологик сиёсатида "табиатга буйсуниш" - пассивлик ва "табиат устидан хукмронлик" -фаоллик даврлари мавжудлигини курсатади. Бу боскич капитализмгача ва капитализм давридаги - стихияли ва ундан кейинги - онгли ривожланиш даражаларига мос келадиган коммунизм (социализм хам назарда тутилган) даврларига ажратилади. Бунга кура, экологик сиёсатни белгиловчи мезон -ишлаб чикариш воситаларига мулкчилик шакллари хисобланади.

Жамиятнинг экологик сиёсий фаолиятини уч даврига ажратишнинг барчасида капитализмгача, капитализм ва социализм боскичлари назарда тутилган. Бу даврлаштиришнинг асосий мезони, унинг сиёсатлашуви билан богланган.

Данило Ж.Маркович фикрига кура, "табиат-жамият" муносабатларидаги биринчи даврда - инсон табиатни узгартиради ва янги "сунъий табиатни" яратади, лекин табиатга карам булади. Иккинчи даврда - инсон узини табиат хукмдори хисоблаб, ундан чексиз фойдаланиш мумкин, деб билади. Бу давр уз ичига кейинги уч асрни олади. Учинчиси - хозирги давр булиб, инсон табиатни шундай узгартирадики, натижада бу узгариш, нафакат экологик зиддиятларни, балки улар оркали ижтимоий-сиёсий муаммоларни кескинлаштириб,

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

инсониятнинг хаётини, цивилизация келажагини саклаб колиш масаласини кун тартибига куяди.[2] Айнан шу тарзда В.А.Кобилянский биринчи даврни -табиатга инсоннинг оддий мослашиш ва унга карамлиги, "оддий асбоблар ёрдамидаги кул мехнати" даврига; иккинчи даврни - ишлаб чикариш кучларининг нисбатан ривожланиб, инсоннинг табиат устидан хукмронлигининг кучайиши, "машиналар ёрдамида ишлаб чикариш" даврига, учинчи даврни хозирги вактда "ишлаб чикаришнинг автоматлашиб", табиат ва инсон уртасидаги зиддиятнинг кескинлашган даврига ажратади.[3] Экологиянинг иктисодий муаммолари тадкикотчиси П.Г.Олдак хам шу нуктаи-назарда турган.[4]

Экологияга оид бир катор адабиётларда экологик сиёсатни ижтимоий-иктисодий формацияларга боглаб беш боскичга ажратиш нисбатан кенг таркалган эди. Экологик сиёсатни формацион тахлил килишда, бир томондан, тарихий ходисалар тизимли, изчил изохланади. Иккинчи томондан, ижтимоий-сиёсий ходисаларнинг ривожланиш даражалари конкретлаштирилади. Бирок, формацион тахлилда тарихий ходисаларга, шу жумладан, экологик сиёсатга соф иктисодий детерминизм ва утилитаризм нуктаи назаридан ёндашиш устувор булиб, экология тарихи боскичларининг нисбий мустакиллиги мутлоклаштирилади, табиатни мухофаза килишда маънавий омиллар ролига етарли эътибор берилмайди.

ТАХЛИЛ НАТИЖАЛАРИ

Умумлаштириб айтганда, "сиёсий ходисаларни, шу жумладан, давлат экологик сиёсатини ижтимоий-сиёсий формацияларга боглаб тахлил килишнинг асосида муайян манфаатларни мутлоклаштириш ётади. Хусусан, экологик сиёсатни синфий партиявий, утилитар манфаатлар билан боглаш, социалистик гояларнинг, мафкуравий амалиётнинг "афзалликларини" "исботлаш" заруриятидан келиб чикккан.

Инсон дастлаб биоижтимоий мавжудот сифатида бу зиддиятлар ечимини топишнинг оддий мехнат куролларидан фойдаланиш боскичини уз бошидан кечирган. Кейинги давр - табиий энергия манбаларидан фойдаланиш ва уларни сунъий хосил килишга асосланган боскичда давлатнинг экологик сиёсатига тарихий зарурият ва эхтиёж пайдо булган. Зеро, инсоннинг табиат устидан "хукмронлигини" расмий эътироф этиш экологик муносабатларни ташкил килишнинг сиёсий усуллари ва

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

воситаларини такоза килган. Учинчи давр - илмий-техника инкилобининг электрон хисоблаш машиналарни, кибернетика ускуналарни, компьютерларни яратиш билан табиат устидан "хукмронлик"нинг "индустриал босим деспотизми" кучайган вазиятда, экологик зиддиятларни факат сиёсий йул билан хал килиши аник булиб колган. Туртинчи боскич яъни, хозирги даврдаги экологик сиёсатнинг вазифаси - жамиятнинг узлуксиз усиб бораётган эхтиёжлари билан табиатнинг чегараланган имкониятлари уртасидаги зиддиятни бартараф этиб, биосфера экологик мувозанатини вужудга келтиришдан иборат. Дархакикат, бу боскичда экологик сиёсатнинг ривожланиш тенденциясида табиатни асраш - инсон - жамият - биосфера уЙFунлигини таъминлаш FOясини яккол ифода этади.

Экология сохасида узбекистонлик олимлар хам узига хос тадкикотлар олиб борган ва муайян хулосаларга келган. Масалан, Д.Расулов урбанизация ва экологик маданиятнинг ривожланиши уртасидаги коррелятив богликлик конуниятларига аниклик киритган. Хусусан, муаллиф "юкори урбанизациялашган мухитда субъектнинг фаоллашуви натижасида "табиат-жамият" мажмуасининг тартибли, такрорий ривожланишдаги сакраш мукаррар равишда, биосфера экологик мувазанатига салбий таъсир курсатади,"[6] деб ёзади. Дархакикат, урбанизация жараёни ва табиатнинг инсон кумагида узини узи тиклаши уртасида мутаносиблик бузилса, экологик нуктаи назардан, унинг гуманистик мазмунига путур етади. Буни биз ривожланган мамлакатларда урбанизациялаштирувчи омилларнинг уз ахамиятини йукотиши тенденцияси мисолида хам куришимиз мумкин. Масалан, Германияда "шахарлашган" майдонларни кискартириш давлат сиёсатининг стратегик йуналиши килиб белгиланган. ^озогистон ва бошка давлатларнинг экологик сиёсат сохасидаги хамкорлиги тарихий заруриятга айланмокда. Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев томонидан БМТнинг 72-сессияси (2017 йил, 19 сентябрь), Европа давлатлари хавфсизлиги кенгашининг (ЕДХК) йигилишларида бу муаммо алохида кун тартибига куйилган. БМТ расмий сайти ахборот беришича, Шавкат Мирзиёев Амударё ва Сирдарё хавзалари сув ресурсларидан фойдаланиш тугрисидаги конвенциялар лойихаларини куллаб-кувватлашини кайд этди хамда халкаро хамжамиятни Орол денгизи буткул куришининг олдини олишга чакирди. "Бугунги куннинг энг уткир экологик муаммоларидан бири - Орол халокатига яна бир бор эътиборингизни

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

каратмокчиман. Мана, менинг кулимда - Орол фожеаси акс эттирилган харита. Уйлайманки, бунга ортикча изохга хожат йук. Денгизнинг куриши билан боглик окибатларни бартараф этиш халкаро микёсдаги саъй-харакатларни фаол бирлаштиришни такозо этмокда",[7] деб таъкидлади Шавкат Мирзиёев.

ХУЛОСА

Инсон ва табиат муносабатларини мувозанатга келтиришга каратилган давлат экологик хавфсизлик сиёсатининг инсонийлик мохиятини инобатга олган холда, унинг тарихий ривожланиш тенденциясига асосланиб куйидаги тахлилий фикрларни илгари суриш мумкин.

Биринчидан, жамият тараккиётининг экологик хавфсизлигини таъминлаш инсон ва жамият манфаатларининг гуманистик характерига мос келади.

Иккинчидан, археологик, этнографик тадкикот натижалари курсатишича, инсоният илк тарихий даврларида хам жамиятнинг узига хос оддий, содда -стихияли экологик сиёсат элементлари мавжуд булган.

Учинчидан, инсоният тарихий ривожланиши даражаларига мос экологик таълимотлар ва боскичлари, хусусан генезиси, ретроспектив асосларини тахлил килиш мумкинлиги ва унинг ахамияти.

Туртинчидан, хозирги даврда экологик хавфсизликни таъминлаш сиёсатининг инсонпарварлик характерига кура туркумлаштириш ва тарихий даврлаштиришнинг назарий метологик асосларини изчил такомиллаштириб бориш инсон ва жамият манфаатларининг янада юзага чикишида мухим амалий ахамият касб этади.

Бешинчидан, глобаллашув шароитида экологик хавфсизликни таъминлаш, муаммоларни бартараф этишнинг гуманистик сиёсий омиллари устуворлашуви шарт. Айникса бу халкаро интеграция жараёни кечаётган янги тарихий даврнинг узига хослигидир.

REFERENCES

1. Вернадский В.И. Биосфера и ноосфера. Москва: Айрис-пресс, 2012.

2. Мамашакиров С., Усмонов Э. Баркарор тараккиётнинг экологик хавфсизлик масалалари. - Т.: Фан, 2009.

3. Маркович Д.Ж. Социальная экология. - Москва: Просвещение, 1991 г.

4. Кобылянский В.А. Единство и соподчинённость природы и общества. // В

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-6-341-348

кн: Взаимодействие общества и природы. Философско-методологические аспекты экологической проблемы. - Москва: Наука, 1986.

5. Олдак П.Г. Колокол тревоги: Пределы бесконтрольности и судьбы цивилизации. - Москва: Политиздат. 1990.

6. Расулов Д. Урбанизация ва экологик маданиятни ривожлантириш масалалари. Тошкент, 2001 йил.

7. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 19 сентябрь куни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутки. УзА. Ра§е №3. №192 (6886) 23/09/2017. Халк билан мулокотнинг ноёб тизими.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.