Научная статья на тему 'КИБЕРМАКОНДА АХБОРОТ ХУРУЖЛАРИ – ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР'

КИБЕРМАКОНДА АХБОРОТ ХУРУЖЛАРИ – ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
295
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот хуружининг объекти / ахборот қуроли / ахборотпсихологик уруш / ижтимоий тармоқлар: Ғасеbоок / Оdnoklassniki / VKontakte / Тelegram / Тwitter / WhatsApp.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абдурасул Абдулатипович Иминов

Ушбу мақолада кибермаконда юз берадиган ахборот хуружлари, улардан ҳимояланиш ва уларни олдини олиш усуллари ѐритилган ҳамда ахборот хуружларига учрамаслик учун ахборот технологияларидан фойдаланиш бўйича халқимизнинг билим ва маънавиятини ошириш бўйича тавсиялар берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Абдурасул Абдулатипович Иминов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИБЕРМАКОНДА АХБОРОТ ХУРУЖЛАРИ – ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-138-144

КИБЕРМАКОНДА АХБОРОТ ХУРУЖЛАРИ - ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР

Абдурасул Абдулатипович Иминов

ИИВ Академияси Ахборот технологиялари кафедраси бошлиги, физика-математика фанлари номзоди, подполковник

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада кибермаконда юз берадиган ахборот хуружлари, улардан химояланиш ва уларни олдини олиш усуллари ёритилган хамда ахборот хуружларига учрамаслик учун ахборот технологияларидан фойдаланиш буйича халкимизнинг билим ва маънавиятини ошириш буйича тавсиялар берилган.

Калит сузлар: ахборот хуружининг объекти, ахборот куроли, ахборот-психологик уруш, ижтимоий тармоклар: ГасеЬоок, Odnoklassniki, VKontakte, Telegram, Twitter, WhatsApp.

КИРИШ

XXI асрга келиб дунё микёсида таркатилаётган ахборот окимининг кулами мисли курилмаган даражада ортиб кетди ва бу тенденция жадал суръатлар билан усишда давом этмокда.

Эндиликда ахборот энг асосий ишлаб чикарувчи ресурслардан бирига, жамиятнинг ривожланиш пойдеворига айланиб бормокда. Бугунги давр инсониятдан ахборотларни жуда тез суръатларда кабул килиш ва узлаштиришни такозо этмокда.

Янги ахборот-коммуникация технологиялари хаётимизга кириб келиши билан давлатлараро ахборот чегаралари хам бузиб утилди. Натижада ахборот алмашиш тезлиги ва хажмини минг маротабадан зиёд ошириш имконияти пайдо булди.

Уз урнида, хозирги вактда ахборотга эгалик килиш, замонавий тизимининг шаклланганлигига хар кандай давлатнинг салохияти ва тараккиёт омилларини белгиловчи восита сифатида каралмокда.

Бугун жамият канчалик ахборотлашса, унинг миллий манфаатларига хизмат киладиган ахбороти шунчалик устувор даражада булмокда. Бундай ахборот узга ахборотлар таъсирини пасайтиради, таъбир жоиз булса, уни йукка чикаради.

Ахборот окимининг хилма-хиллиги кенг омма рухияти, тафаккури ва сиёсий

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-138-144

савиясини шакллантирувчи куч сифатида бахолангани боис, ахборот сохаси шахс, жамият ва давлат хаётининг мухим жихатларидан бири саналмокда.

МЕТОДОЛОГИЯ

Компьютер технологиясининг ажиб муъжизаси булмиш интернет курраи заминни ягона кибермаконига айлантирди. Унинг катор ижобий жихатлари борлигини инкор этмаган холда айрим салбий жихатларидан хам куз юмиб булмайди. Яъни, жамият хавфсизлиги ва баркарорлигига тахдид солувчи мисли курилмаган янги-янги хавфлар пайдо булмокда.

Интернет оркали амалга ошириладиган ахборот хуружларининг олдини олиш жуда мушкул. Шундан фойдаланган айрим кимсалар гаразли максадларини интернет оркали амалга ошириши оммавий тус олмокда. Улар хар томонлама маънавий тахдид килишга уринмокдалар.

Бугунги кунда айрим ахборот воситалари уюшган жиноятчилар, террорчилар кулида жуда хавфли куролга, шу билан бирга ахборот-психологик уруш олиб бориш воситасига хам айланиб колмокда.

Ахборот хуружининг асосий хусусиятлари:

• Ахборот хуружида, одатда, психофаол моддаларни ишлатиш, шантаж, куркитиш, пора бериб сотиб олиш ва бошка шу каби харакатлар кулланилмайди (лекин бу харакатлар ахборот хуружи билан биргаликда олиб борилиши мумкин);

• Омма ва якка шахсларнинг онглари ахборот хуружининг объекти хисобланади. Карор кабул килиш ваколатига эга шахсларга купрок тазйик утказишга харакат килинади;

• Ахборий таъсир хар хил машмашалар ва мавжуд ахборот бушликлари оркали амалга оширилади;

• Ёт максадларни зурлаб утказиш. Бу харакат рекламани эмас, айнан ахборот хуружи амалга оширилаётганини англатади;

• Ахборот хуружини олиб бориш воситаларига ОАВ, почта, хар хил гийбатлар, миш-мишлар ва бошка алока алмашиш воситалари киради;

• Ахборий таъсир бузиб курсатилган фактларни уз ичига олиши ёки таъсир утказувчига макбул эмоционал холатни зурлаб утказиши мумкин [1].

Ахборот куролининг кенг ва тор маънолари бор.

Кенг маънода - ракибни керакли йуналишда фикрлашга ундайдиган, унинг нуктаи назарини узгартиришга кодир булган ва керакли ахборот

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-138-144

ёрдамида амалга ошириладиган харакатлардир.

Тор маънода - ракибнинг ахборот захиралари устидан назоратни таъминлайдиган ва унинг телекоммуникациялари тизимларига зарар етказадиган техникавий усуллар ва технологиялар.

Демак, ахборот куроли - бу ракибнинг ахборот ва бошкарув тизимларига таъсир этувчи махсус мослама ва воситалар. Табиийки, ахборот технологиялари ривожланган мамлакатлар томонидан бундай куролдан фойдаланиш имкониятлари жуда кенг.

Ахборот куролининг асосий хусусиятлари куйидагилардан иборат:

• Яширин характерга эгалиги (уруш эълон килмасдан максадга эришиш);

• Кенг куламда зарар етказиши;

• Куплаб сохаларда, яъни ракибнинг харбий ва нохарбий тузилмалари томонидан кулланиши.

Ахборот куролининг куйидаги турлари мавжуд:

• Ахборотни йук килиш, бузиш ёки угирлаш;

• Ахборот химоя воситаларини синдириш;

• Рухсат этилган фойдаланувчиларга керакли ахборот ресурсларига киришни чеклаш;

• Ракибнинг техник ва дастурий воситалари фаолиятини ишдан чикариш

[5].

Ахборот технологияларининг тезкорлик билан ривожланиб бориши натижасида бошкариш ва саралаш анча мушкул булган ахборот окими вужудга келмокда. Ахборот сохасидаги глобаллашув узига хос кураш майдонига айланган. Хрзирги пайтда жахонда 20 га якин давлатда ядро куроли ишлаб чикариш харакатлари давом этаётган булса, 120 га якин мамлакатда "ахборот хуружи" уюштирилаётгани ташвишли холдир. Бу ахборий тажовузлар миллат рухига, инсоният тараккиётига сузсиз салбий таъсир курсатиши турган гап [2]. Дархакикат, оммавий ахборот воситалари хамда коммуникация технологияларининг ривожи хозирги даврдаги гоявий курашларга хам кулай имкониятларни яратмокда. Жумладан, таркатилаётган ахборотлар окимининг кайсидир бир кучнинг манфаатдорлиги нуктаи назаридан ахборот истеъмолчиларига етказилиши ёхуд атайлаб карама-карши характердаги маълумотларни пойма-пой узатиш оркали одамларнинг идрокини сусайтиришга интилиш каби хатти-харакатлар яккол намоён булмокда.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-138-144

МУХ,ОКАМА

Бугун жамоатчиликни хавотир ва ташвишга солиб келаётган муаммолардан бири, шубхасиз, ахборот маконида миллий ахборот маконимизга, маънавий кадриятларимизга, баркамол авлодни тарбиялашдек эзгу гоямизга мутлако зид булган носоглом манфаатлар, зиддият, карама-каршиликлар таъсиридаги агрессив мафкурадаги ахборотлар окимининг кириб келаётганидир.

Жамиятда ахборот-психологик урушга карши хавфсизликни таъминлашда аввало четдан ахборот хуружи киладиганларнинг "объекти"ни аниклаб олиш мухимдир. Улар биринчи галда буюк аждодларга, шахсларга, тарихимизга, жамиятга, маънавий кадриятларимизга, давлат сиёсатига карши турли уйдирмалар ва бухтонлар уюштирадилар. Демакки, ёш авлод онгида тарихимизга ва бошка маънавий кадриятларимизга карши гайришуурий фикрлар уйготишга харакат киладилар.

Мафкуравий тахдидлар, "ахборот хуружи" аввало одамлар, айникса ёшлар дунёкарашига салбий таъсир курсатади, жамоатчилик фикрини чалгитади. Бу уз навбатида юрт осойишталигига ва жамият баркарорлигига путур етказади. Билинтирмай онгга таъсир курсатадиган ахборот шахс, оила ва жамиятни уз комига тортаверади. Давлат тараккиётига, биринчи галда, маънавий, сиёсий, иктисодий, маданий юксалишига салбий таъсир курсатади. Демак, ахборот кандай максадда таркатилганини, унинг ижобий ёки салбий, фойдали ёки зарарли жихатларини фарклаш учун одамлар онги хамда маънавияти юксак даражада булиши лозим.

Шахсга нисбатан килинган хуруж тор доирани камраб олса, давлат ва жамиятга тахдид бутун бир мамлакат, халк тинчлигини хавф остига куяди. Бу жуда катта ва жиддий муаммони юзага келтириши мумкин.

Хорижий оммавий ахборот воситалари оркали таркатиладиган баъзи ахборотлар оркали одамлар онгини манипуляция килишга харакат киладиган кучлар талайгина. Улар айникса ёшлар онгини захарлашда турли усуллардан фойдаланадилар. Айтайлик, сиёсий латифалар, миш-мишлар, уйдирмалар, таникли шахсларни обрусизлантириш, атай мантикий хатоларга йул куйиш, сохта рейтинг ва суровлар утказиш, кайта-кайта такрорлаб мажбурий ишонтириш, сохта хабарлар, баъзи расмларни монтаж килиш, атай ёлгон гапларни таркатиш оркали кизикувчан ва ишонувчан ёшлар онгини забт этишга харакат килинади.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-138-144

Айнан шу тараккиёт воситасидан устомонлик билан фойдаланиб, калбларни забт этишда диний омилнинг роли юкори. Шунинг учун хам турли диний-экстремистик ва террорчи уюшмалар уз гояларини таргиб килишда интернетни энг самарали восита сифатида кулламокда.

Бунда диний-экстремистик окимлар уз максадларини амалга ошириш учун замонавий ахборот коммуникацияларидан кенг фойдаланиб, интернет оркали турли тилларда таргибот олиб бориб, пухта ишланган стратегия асосида виртуал жамоатлар тузишни узларининг асосий вазифасига айлантиришган. Масалан, Якин Шаркдаги бир неча террорчи ташкилотларни бирлаштирган, узларини «Ирок ва Шом ислом давлати» ёки хозирги кунда «Ислом давлати» дея номлаган жангари тудалар гурухи уз сафларига фаол тарзда ижтимоий тармоклар оркали асосан 17-40 ёш оралигида булган кишиларни ёллади. Бундан ташкари бугунги кунда Россия-Украина мажароси хам ахборот урушининг хакикий майдонига айланди. Хдрбий можаро юзасидан икки давлат хам ёлланма харбийларни даъват ишлари билан очикдан-очик шугулланмокда. Ижтимоий тармок аъзоларининг сахифалари, куйилаётган хабарларнинг фейкларини аниклаш энг мушкул ишлардан хисобланиб, бунда Россияни ОАВлари кибермаконда тулик блокланганлигини масалани янада жиддийлаштирмокда. Расмлар, шарх ва изохлар хамда олиб борилаётган сухбат мавзулари (ёзма хабар, матн, фотосурат, стикер расмлар, аудио-видео ролик) интернетнинг «ГасеЬоок», «Odnoklassniki», «VKontakte», «Telegramm», «Twitter», «WhatsApp» каби кенг аудиторияга эга булган ижтимоий тармоклар оркали таркатилмокда. Бу холат дунё ахолисининг асосий кисмини ташкил килувчи ёшларга кучли таъир килмокда. Россия ва Украина давлатларига хайрихох булган давлатларда олиб борилаётган ташвикотлар оркасидан минглаб инсонлар харбий харакатларга жалб килинишига олиб келди. Улар катта куч хисобланади. Ёшларнинг энди шаклланиб келаётган онгига нима сингдирилса, у тошга уйилган накшдек мухрланади [4].

Х,еч кимга сир эмаски, бугунги кунда аксарият ёшларнинг кулида интернетга уланган замонавий уяли алока воситалари мавжуд. Бу уларнинг юкорида санаб утилган турли хил ижтимоий тармок-ларга бевосита уланиш, дустлари ва танишлари билан узлуксиз мулокот килиш имконини беради. Айни пайтда, маълумотларга кура, хар куни тахминан 3000 нафарга якин узбекистонлик Youtube ва Telegrammra аъзо булмокда ва Узбекистонда энг куп юклаб олинаётган дастур ичида Telegramm биринчи, Youtube ва WhatsApp эса

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-138-144

туртинчи уринни эгаллаган, Илм-фаннинг ютуги булмиш бу янгиликлар инсонларнинг узогини якин, мушкулини осон килаётгани шак шубхасиз. Мазкур кашфиётлар дунё янгиликларидан бир зумда вокиф булиш ва маълумотларни осон таркатиш имконини беради. Бирок ушбу тармокларда миллатлар ва динлар уртасида адоватни келтириб чикарувчи, низоли вазиятларга сабаб булувчи, шунингдек, инсонлар орасида вахима уйготишга каратилган игво, фитна-фасод хабарларнинг кенг таркатилаётгани купчиликни ташвишга солиши табиий [3].

Ахборот хуружларига карши курашнинг самарали йулларидан бири -мамлакат узини-узи ахборот билан таъминлашидир. Албатта, бундай ахборот тулик, сифатли ва хакконий булиши шарт, акс холда жамият аъзолари янада хорижий манбаларга мурожаат этишлари аникн.

Бунинг учун, энг аввало, Узбекистонда ижтимоий тармокларни ривожлантириш буйича йирик миллий лойихани яратиш зарур. Шунингдек, давлат идоралари, фукаролик институтлари, жамоат ташкилотларининг ижтимоий тармокларда мунтазам мулокотда булишларига эришиш, интернет тармогини миллий кадрият ва анъаналаримизни узида акс эттирувчи веб сахифалар билан бойитиш, таълим муассасаларини интернет тармогига улашда одоб-ахлок коидаларига мувофик булмаган веб сахифалардан фойдаланишга чекловларни жорий этиш, ёшларда ахборот ресурсларидан фойдаланиш маданиятини шакллантириш даркор.

Узбек ёшлари орасида хам мафкуравий иммунитети юкори йигит- кизлар кам эмас. Афсуски, баъзи ёшлар хакида бундай дейиш кийин. Шунинг учун хам юртимизда шахснинг аклий кобилияти, билимини устириш билан бирга, уни жисмонан бакувват, ахлокий ва рухий жихатдан баркамол килиб вояга етказиш масаласига катта ахамият берилмокда. Миллий гоя, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг хам пировард максади шу. Маънан етук ва мафкуравий иммунитети етарли даражада шаклланган ёшлар эса хар хил ёт гоялар, маънавий тахдидлар, ахборот хуружлари таъсирига берилмайди.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, келажагимиз ворисларини мустакил фикрлайдиган, ахборотни фарклай оладиган инсонлар булиб етишишида олиб бораётган тарбиявий ишларимизни янада кучайтириш билан бирга, ривожланган давлатлар амалиётидан келиб чикиб, ахборот экспансиясига

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-138-144

карши харакат тизимининг хукукий механизмларини такомиллаштириш кечиктириб булмайдиган масаладир. Миллий конунчилигимизда ёшларни носоглом ахборотлардан химоялаш механизмлари мавжуд. Мисол учун, «Оммавий ахборот воситалари тугрисида»ги, «Ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тугрисида»ги, «Болалар хукукларининг кафолатлари тугрисида»ги конунларда ёшлар орасида одоб-ахлокни бузишга, шу жумладан, порнография, шафкатсизлик ва зуравонликни намойиш этувчи, болаларга зарарли таъсир курсатувчи хукукбузарликлар содир этилишига ташвикот килишга каратилган хар кандай хатти-харакатлар ман этилиши белгилаб куйилган. "Ахборот хуружлари"га карши курашмок учун хар бир онгли инсон ва ватанпарвар ёшлар локайд булмаслиги, фаол фукаролик позициясига эга булиши, хар кандай бухтон ва уйдирмаларга карши хозиржавоблик билан курашмоги лозим. Бу курашда асосий омил - ёшларимизни миллий ва умуминсоний кадриятлар рухида тарбиялаб, хар томонлама баркамол авлодни комил топтиришимиз лозим.

REFERENCES

1. А.К.Расулев автореферат фан доктори (DSc) диссертацияси автореферата.-Т:. 2020 й. Б.68.

2. А.Иминов Кибержиноятчиликка карши киберхавфсизлик. https://iiv.uz/oz/news/kiberjinoyatchilikka-qarshi-kiberxavfsizlik

3. Ижтимоий тармокдаги жозибали никобларга алданманг. https://nasafziyo.uz/ index.php?newsid=5931.

4. А.Эминов «^ар бир фикр акл тарозисидан утиши керак...» ёхуд Украина вокеаларига муносабат. https://xabar.uz/jamiyat/har-bir-fikr-aql-tarozisidan-otishi-kerak

5. И Сахатов. Интернет тармокларида ахборот хавфсизлиги — http: //www.adolatgzt.uz/adolat/3995.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.