Научная статья на тему 'ТАЪЛИМНИНГ СИФАТИНИ ОШИРИШДА РИСКЛАР МУАММОСИ'

ТАЪЛИМНИНГ СИФАТИНИ ОШИРИШДА РИСКЛАР МУАММОСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
110
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълимнинг сифатини ошириш / риск / рискология / педагогик риск / мутахассислик / бўлажак ўқитувчилар / рискларни бошқариш / improving the quality of education / risk / riskology / pedagogical risk / specialization / prospective teachers / risk management

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Замира Курбаниязова Калбаевна

Ушбу мақолада таълим тизимининг глобаллашув шароитларида учрайдиган рисклар таҳлил этилиб, унинг компонентлари, тавсифи, турлари, мазмуни ҳамда кенг тарқалган тадқиқотлар асосида рискларни бошқариш босқичлари аниқланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes the risks encountered in the context of globalization of the education system and identifies the stages of risk management based on its components, description, types, content and widespread research.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМНИНГ СИФАТИНИ ОШИРИШДА РИСКЛАР МУАММОСИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-4-10

ТАЪЛИМНИНГ СИФАТИНИ ОШИРИШДА РИСКЛАР МУАММОСИ

Замира Курбаниязова Калбаевна

Нукус давлат педагогика институти "Бошлангич таълим" кафедраси мудири,

педагогика фанлари номзоди, доцент 3892540@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада таълим тизимининг глобаллашув шароитларида учрайдиган рисклар тахлил этилиб, унинг компонентлари, тавсифи, турлари, мазмуни хамда кенг таркалган тадкикотлар асосида рискларни бошкариш боскичлари аникланган.

Калит сузлар: таълимнинг сифатини ошириш, риск, рискология, педагогик риск, мутахассислик, булажак укитувчилар, рискларни бошкариш

ABSTRACT

This article analyzes the risks encountered in the context of globalization of the education system and identifies the stages of risk management based on its components, description, types, content and widespread research.

Keywords: improving the quality of education, risk, riskology, pedagogical risk, specialization, prospective teachers, risk management.

КИРИШ

Узбекистон Республикаси XXI асрда инсон хаёти ва фаолияти учун янги ижтимоий контекстни белгилаб бериб, учинчи ренессанс сари кадам куймокда. Бу асрнинг ахборотлар окими ва ахборот коммуникация технологиялари ривожланган давр, мустакил фикрлайдиган юкори малакали ва ракобатбардош кадрлар тайёрлаш жараёнини сифат жихатдан янги боскичга кутариш даври эканлигини хисобга оладиган булсак юртимиздаги янги ижтимоий контекст таълимга компетентли ёндашув парадигмасига булган эхтиёжнинг вужудга келганлигини курсатади. Айникса, "Узбекистон Республикаси олий таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси"да булажак укитувчиларни ижтимоий-педагогик фаолиятга тайёрлаш масаласи билан катор мухим йуналишлар белгилаб берилган. Компетентли кадрлар тайёрлаш ёки касбий фаолиятнинг акмеологик даражасига эришиш осонлик билан кечмайди.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-4-10

Айникса бугунги таълим тизимининг шиддат билан ривожланиши шароитида педагогик жараёнларни компетентли ташкил этишда укитувчилар куплаб рискларга дуч келади. Яъни, таълимни ривожлантиришнинг хозирги боскичида, укитувчининг ижтимоий-педагогик фаолияти мураккаблашганда ва у ерда купрок риск пайдо булганда, муваффакиятли фаолиятни куллаб-кувватловчи ва уни амалга ошириш жараёнида рискларни минималлаштиришга ёрдам берадиган укитувчини куллаб-кувватлашнинг самарали тизимини ташкил этиш муаммоси пайдо булади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Риск (хавф) тугрисидаги илмий тушунчаларнинг ривожланишини бир неча боскичларга ажратиш мумкин. XIX асрнинг охири - XX аср бошларида юридик, математик ва иктисодий фанлар "риск" феноменини фаол тарзда тадкик этдилар. Ушбу жараён табиий ва ижтимоий жараёнларнинг эхтимолий табиати тугрисида илмий маълумотлар тупланиши, математика ва мантикнинг махсус кисмлари ривожланиши, сугурта амалиёти, фонд биржаси операциялари ва бошкаларни тартибга солувчи меъёрлар ва коидаларни ишлаб чикиш зарурияти билан тавсифланади.

Риск уйин назарияси, эхтимоллар назарияси, психология, иктисод, тиббиёт, хукук ва бошка фанларнинг тадкикот объекти булса, охирги йилларда фанлараро тадкикот объектига айланди.

Рискология - бу касбий рискларни илмий тадкик этишнинг янги йуналиши. Мутахассис шахсиятининг ривожланиши ва деформациясига жиддий таъсир курсатадиган касбий фаолият омилларини, мукаррар танлов шароитида фаолиятнинг умумий шакллари ва хусусиятларини урганади.

Рискологиянинг асосий мавзуси - ноаниклик жихати ва аник натижага (ечимга) эга булмаган вазиятларни намоён килиш имконияти сифатидаги рискдир. Унда рискнинг барча сабаблари, механизмлари, хусусиятлари, унга алокадор субъектлар, хавфларни назорат килиш усуллари ва уларни бошкариш тахлил килинади (хато ва кузланган максадлардан четга чикиш шаклида хам салбий, кузланган максадга еришиш шаклида хам ижобий ва хоказо).

Рискология масаласи таълимда баркарор ривожланиш назарияси ва бошка ижтимоий-фалсафий ва хукукий йуналишлар билан биргаликда урганилади, бу бизга дунёкарашга, укув жараёнидаги кадриятларга эътибор беришга имкон беради. Умумий таърифда рискология - бу рискнинг мохияти,

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-4-10

унинг сабаблари, намоён булиш шакли, одамлар хаётидаги урнини урганадиган фандир.

Педагогик рискология эса янги интегратив фан булиб, у педагогика, психология, фалсафа, социология ва маданиятшунослик каби мазмунан янги мухим даражага кутарилиб келмокда. Педагогик рискология - ижтимоий-педагогик фаолият омиллари ва уларнинг педагогнинг касбий деформациясига хамда мукаррар танловда касбий фаолиятининг узига хос хусусиятларига таъсири тугрисидаги илм.

Педагогик риск ХХ асрнинг охиридан бошлаб ривожлана бошлайди. Бу педагогикада нисбатан янги йуналиш булиб, укитувчининг касбий фаолиятининг хулк-атвор жихатини, ижтимоий-иктисодий ва психологик ходиса сифатида педагогик рискнинг мохиятини, шунингдек, мукаррар танлов шароитида педагогик фаолиятнинг умумий накш ва хусусиятларини урганади.

Педагогика сохасидаги рискни И.Г.Абрамова, Э.Х.Михайлова, М.М.Поташник, Э.Р.Хабибуллина каби тадкикотчилар илмий ишларида тахлил килдилар.

Педагогик ёндашув педагогик риск касбий фаолиятнинг узига хос шакли ва укитувчининг хакикатга булган муносабати билан боглик. Педагогик рискнинг асосий хусусиятлари унда бир нечта таркибий кисмлар мавжудлиги билан боглик булиб, уларнинг мутлак кийматлари хам маъно, хам ахамиятга эга эмас.

Педагогик рискнинг биринчи компоненти муайян талаба ёки гурухга нисбатан уз педагогик режасини амалга оширишда укитувчининг масъулияти улчовини белгилайди. Иккинчидан, педагогик рискни педагогик карор кабул килишда ноаникликни бартараф этиш учун укитувчининг фаолияти сифатида тавсифлайди. Учинчиси - таълим жараёнида иштирокчилар уртасидаги муносабатларни тартибга солиш билан боглик. Туртинчиси - укувчиларни тарбиялашда педагогик жамоа аъзоларининг педагогик харакатларининг изчиллигини акс эттиради.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Педагогик ва психологик адабиётларни тахлил килиш натижасида таълим тизимида юзага чикадиган рискларни куйидагича гурухлаштириш мумкин.

Биринчи гурух укув-билиш жараёнини ташкил этиш ва амалга ошириш

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-4-10

жараёнида (М.Р.Битянова, В.В.Рубцов) ва бошкаларни бевосита мактабнинг таълим маконида юзага келадиган хатарлар билан боглик булиб, уларнинг сабаблари мактаб дастурларининг мураккаблиги, таълим мазмунининг хаддан ташкари юкланиши; вакт этишмаслиги билан боглик булган юкори укув юки; мактабни юкори укув ставкаларига йуналтириш; самарасиз укитиш усуллари; болалар жамоасининг болани рад этиши ёки тенгдошлари билан дустона муносабатларнинг йуклиги, укитувчининг салбий муносабати ва бошкалар.

Иккинчи гурухга касбий фаолиятнинг узига хос хусусиятларидан келиб чикиб, таълим жараёни иштирокчилари (укитувчилар, психологлар, таъ-лим муассасалари рахбарлари), касбий деформация ва нотугри мослашув (Е.И.Рогов, Л.М.Митина, Э.С.Асмаковетс, Ю.А.Юдчитс, М.В.Борисова, В.Э.Пахалян, И.А.Баева ва бошкалар) билан боглик рисклар киради.

Мактаб таълим маконининг учинчи гурух рисклари мактаб даврида болага салбий таъсир курсатадиган нокулай омиллар хисобланган оилавий хатарлар (И.Дубровина, К.Лиманская, В.В.Рубцов) туфайли келиб чикади, шу жумладан: болани битта ота-она томонидан тарбиялаш; асраб олувчи ота-оналар (угай ота ёки угай она, кариндошлар, шунингдек улар билан доимий яшайдиган ота-оналар) томонидан тарбиялаш; агар ота-она узини бахт-сиз хис килса ва оилада ёпик булса, хаётга нисбатан ижобий хис-туйгулар ва карашларни шакллантириш учун зарур шарт-шароитларни яратолмайди.

Туртинчи гурухга мактабнинг таълим майдонига билвосита таъсир курсатадиган ва нокулай экологик вазият таъсири билан белгиланадиган атроф-мухит омиллари билан боглик экологик хатарлар киради.

Педагогик касби жамият билан чамбарчас боглик касб. Шунинг учун жамиятда булаётган узгаришлар педагогик касбига ташки таъсир этувчи омил сифатида каралади. Г.В.Михайлованинг фикрича, ташки омилларга сиёсий, иктисодий, ижтимоий ва технологик омиллар киради. Ушбу омилларга асосланиб, ижтимоий-педагогик фаолиятни ташкил этишда куйидаги рискларни ажратиб курсатиш мумкин (1-жадвалга каранг):

1-жадвал

Ижтимоий-педагогик фаолиятни ташкил этишда юзага келадиган

рисклар тавсифи

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-4-10

Омиллар

P^K турлари

Мазмуни

Сиëсий

Сиëсий риск (хавф-хатар)

Сиёсий ахволнинг ноаниклиги, сиёсий хокимиятнинг бекарорлиги, таълим ислохотларини амалга ошириш, минтакавий мажоралар

^онунчилик риски

^онунчиликнинг бекарорлиги, стандартларининг yзгaриши

таълим

Иктисодий

Ахоли

даромадининг yзгaриш риски

Ахоли реал даромадининг узгариши:

- даромад ошиши янада нуфузли олий таълим муассасасини танлашга таъсир килади;

- даромаднинг пасайиши пуллик таълим хизматларидан фойдаланишга нисбатан эхтиёжнинг пасайишига олиб келади.

Ижтимоий

Демографик риск

Тугилишнинг пасайиши демографик чукурликка ва таълим олувчилар сонининг камайишиги олиб келади.

Психологик риск

Таълим мухитида таълим олувчиларнинг хар томонлама аклий ва шахсий ривожланишига таъсир этувчи шароитларнинг ёмонлашувига олиб келади

Ижтимоий риск

Муайян бир мутахассислик бyйичa олий маълумот олишга кдзикдшнинг,

мутахассиликларга талабнинг yзгaриши, ишсизлик даражасининг Узшриши

Технологик

Инновацион риск

Таълимда инновацион технологияларни фойдаланиш, илмий-тадкикот ишларини олиб бориш билан боглик узгаришлар.

Адабиётлар тахлили шуни курсатадики, педагогик касбида ижтимоий рисклар ижтимоий-маданий ривожланиш жараёнида ишлаб чикилган тенг кийматли тизимларнинг куплиги гоясига асосланади ва укитувчиларнинг шахсий максадлари, карашлари, тахминлари, талаблари педагогик жамоанинг жамоавий максадлари, имкониятлари, режалари ва тайинловларига мувофиклиги даражаси билан белгиланади.

Бугунги кунда педагогик рискнинг ижтимоий таркибий кисми таълим муассасаси статусининг динамикасига караб кучайиб бормокда. Агар мактабда

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-4-10

ишлайдиган барча укитувчилар учун эмас, у тажриба-синов майдони сифатида булса, унда ижтимоий риск кескин ошиб боради, бу укитувчилар жамоасида психологик мухитнинг ёмонлашишига, муносабатларнинг бузилишига ва зиддиятларнинг, стрессли вазиятларнинг пайдо булишига сабаб булади.

Шундай килиб, укитувчининг инновацион фаолиятидаги рисклар мураккаб ходиса хисобланиб, у педагогнинг кабул киладиган карорларининг ижобий натижасига таъсир этувчи куплаб шартлар ва омилларга боглик. Купинча ушбу карорлар максаддан натижага эришиш йулида пайдо буладиган салбий окибатларни бартараф этишни таклиф килади.

Таълимда ижтимоий-педагогик фаолиятни муваффакиятли амалга ошириш учун булажак укитувчилар эхтимолий рискларни бартараф этиш ёки камайтириш чора-тадбирларини олдиндан прогнозлаш малакасига эга булиши керак. Бу уз-узидан рискларни бошкариш билан боглик.

Рискларни бошкариш - мураккаб ва куп боскичли жараён булиб, у харакатлар кетма-кетлигига караб шартли равишда бир неча боскичларга булиниши мумкин. Боскичларни булиш шартли булиб, тажрибада улар бир вактнинг узида амалга оширилади. Биз рискларни бошкариш жараёнининг мантиги кенг таркалган тадкикотлар асосида унинг беш боскичини белгиладик:

1) рискларни аниклаш (аниклаш, эхтимолликни бахолаш, окибатларини прогноз килиш);

2) рискларни бошкариш усулларини танлаш (альтернатив усулларни тахлил килиш, оптималларини танлаш);

3) рискларни бошкариш дастурини ишлаб чикиш (танланган усуллар асосида риск эхтимолини камайтириш ва уларнинг салбий окибатларини камайтириш буйича чора-тадбирлари кузда тутилган);

4) ишлаб чикилган дастурни амалга ошириш (режалаштирилган тадбир-ларни амалда бажариш);

5) рискларни бошкариш натижаларини бахолаш (зарур холларда дастурни коррекциялаш).

ХУЛОСА

Демак, узининг педагогик фаолиятида хар бир педагог-укитувчи рискларнинг кайси турига дуч келмасин у таълим жараёнининг субъекти сифатида эркин ва онгли уз-узини аниклашни назарда тутувчи лойихаловчи, конструктор, ташкилотчи ва бевосита иштирокчи, муайян шахсий экзистенциал

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-4-10

позицияни ташувчи вазифасини бажаради. Чунки, замонавий шароитда ижодий фикрлайдиган, фаол ва хар томонлама ривожланган шахс ижтимоий тараккиётга хисса кушиши мумкин, натижада укитувчи шахсига, унинг психологик ва касбий тайёргарлигига куйиладиган талаблар ортади. Энди хар качонгидан хам чукур касбий тайёргарликни, масъулиятни, билимларни янгилаш ва бойитишга интилишни бирлаштирувчи мутахассисларга эхтиёж тугилади, бунинг учун булажак укитувчининг психологик тайёргарлиги, уз-узини англаши ва касбий узлигини шакллантириши мухим ахамиятга эга.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5847-сон Фармони. // ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.10.2019 й., 06/19/5847/3887-сон.

2. Абрамова И.Г. Теория педагогического риска. дисс. ... д-ра пед.наук. -СПб., 1996. - 381 с

3. Битянова М.Р. Организация психологической работы в школе. -М.: Совершенство, 1997. 298с.,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Михайлова Н. В. Методы оценки и анализа рисков. — Казань: Молодой ученый, 2021. - С.86-92.

5. Рубцов В.В. Современные проблемы психологического образования: Возрастной подход// Материалы Первой межд. науч.-прак. конф. М. Смысл, 2004. - 448с.)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.