Научная статья на тему 'ШАРТЛИ ҲУКМ ҚИЛИНГАН ШАХСНИНГ ХУЛҚ-АТВОРИ УСТИДАН НАЗОРАТ ОЛИБ БОРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ШАРТЛИ ҲУКМ ҚИЛИНГАН ШАХСНИНГ ХУЛҚ-АТВОРИ УСТИДАН НАЗОРАТ ОЛИБ БОРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
243
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шартли ҳукм / шартли ҳукм қилинган шахснинг хулқатвори устидан назорат / ахлоқан тузатиш. / suspended sentence / control of behavior of the probationer / correction.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дониёр Махмудович Усмонов

Муаллиф мазкур мақолада шартли ҳукм қилинган шахснинг хулқ-атвори устидан назорат олиб бориш фаолиятига тўхталган ҳамда у ўзининг фикрмулоҳазаларини ҳуқуқшунос олимларнинг фикри, шунингдек махсус адабиѐтлар орқали ѐритиб берган. Шунингдек муаллиф шартли ҳукм қилинганларнинг хулқ-атвори устидан назорат олиб бориш уларни ахлоқан тузатиш ва жамиятда ўз ўрнини топишига сабаб бўлишини билдирган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, the author focuses on the activities of controlling the behavior of probationer and he has expressed his opinions through the views of legal scholars, as well as special literature. The author also stated that controlling the behavior of probationers would lead to their moral correction and their place in society.

Текст научной работы на тему «ШАРТЛИ ҲУКМ ҚИЛИНГАН ШАХСНИНГ ХУЛҚ-АТВОРИ УСТИДАН НАЗОРАТ ОЛИБ БОРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-24-30

ШАРТЛИ ^УКМ КДГИНГАН ШАХСНИНГ ХУЛК-АТВОРИ УСТИДАН НАЗОРАТ ОЛИБ БОРИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Дониёр Махмудович Усмонов

Узбекистан Республикаси ИИВ Академияси Жиноят-ижроия хукуки кафедраси катта укитувчиси, юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD).

АННОТАЦИЯ

Муаллиф мазкур маколада шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назорат олиб бориш фаолиятига тухталган хамда у узининг фикр-мулохазаларини хукукшунос олимларнинг фикри, шунингдек махсус адабиётлар оркали ёритиб берган. Шунингдек муаллиф шартли хукм килинганларнинг хулк-атвори устидан назорат олиб бориш уларни ахлокан тузатиш ва жамиятда уз урнини топишига сабаб булишини билдирган.

Калит сузлар: шартли хукм, шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назорат, ахлокан тузатиш.

ABSTRACT

In this article, the author focuses on the activities of controlling the behavior of probationer and he has expressed his opinions through the views of legal scholars, as well as special literature. The author also stated that controlling the behavior of probationers would lead to their moral correction and their place in society.

Keywords: suspended sentence, control of behavior of the probationer, correction.

КИРИШ

Дунёда хар йили жиноят содир этган турт юз мингдан ортик шахсларга нисбатан шартли хукм килиш чораси кулланилади [1]. Судлар айбдорга жазо тайинлаш вактида шахснинг содир этган жиноятининг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражаси, айбдорнинг шахси ва ишдаги бошка холатларни эътиборга олиб, айбдор тайинланган жазони утамасдан туриб хам унинг хулкини назорат килиш оркали тузатиш мумкин, деган катъий фикрга келса, шартли хукм куллаши мумкин. Шартли хукм килиш билан боглик коидалар БМТнинг 1990 йил 14 декабрда кабул килинган «Озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган чоралар тугрисидаги минимал стандарт коидалари» [2] буйича 45/110-сонли резолюцияси хамда хар бир давлатнинг миллий конун хужжатларида белгиланган.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-24-30

Узбекистан Республикаси ЖК 72-моддасига мувофик, шартли хукм килинган шахсларнинг хулк-атвори устидан назорат ички ишлар органлари, харбий хизматчиларга нисбатан эса - улар хизматни утаётган жойдаги харбий кисмлар (муассасалар) кумондонлиги томонидан амалга оширилади [3, 14-б.].

Хорижий давлатларнинг жиноят конунчилигига мувофик озодликдан махрум килиш билан боглик булмаган жазолар ва жиноят-хукукий таъсир чораларига хукм килинган шахсларни назорат килиш пробация хизмати томонидан амалга оширилади

[4].

Амалиёт ходимларидан «Ички ишлар органларининг шартли хукм килинган шахсларни хулк-атвори устидан назорат олиб бориш фаолияти деганда нимани тушунасиз?» деб суралганда, ходимларнинг 74 фоизи «махкумларнинг суд томонидан юклатиладиган мажбуриятларни бажаришини назорат килишдаги, махкумларнинг жамоат тартиби ёки мехнат интизомини бузмаслигини назорат килишдаги, махкумларни ижтимоий мослашуви ва ишга жойлашишига амалий кумаклашиш буйича, махкумларнинг кайта жиноят содир этишини олдини олиш буйича профилактик чора-тадбирларни амалга оширишдаги фаолият» деб жавоб берган.

Юкоридагиларга асосан кайд этиш мумкинки, шартли хукм килинган шахсларни ахлокан тузатиш ва жамиятда уз урнига эга булиши учун уларнинг хулк-атвори устидан назорат олиб борилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

В.В. Коряковцев ва К.В. Питульколар «шартли хукм килинган шахсларнинг хулк-атвори устидан назорат жамоат тартибига риоя этишлари ва суд томонидан уларга юклатилган мажбуриятларни бажаришлари учун олиб борилади» [5, 185 с.], деб таъкидлайди. Т. Шарипов эса, «махкумнинг илгари жиноят содир этганлиги учун хулк-атвори устидан назорат урнатишга доир вазифаларни хал этиш унинг тузалиш учун энг макбул шарт-шароитлар яратишга каратилган. Ушбу мажбуриятлар махкумнинг хулк-атворини муайян даражада тартибга солиш, унинг тузалиши учун объектив шарт-шароит яратишга имкон беради» [6, 62 с.], дея кайд этади.

Германия Федератив Республикаси жиноят конунчилигига кура суд синов муддати даврида ёки унинг муайян кисмида махкумни назоратга топширади ва синов муддати даврида уни жиноят содир этишини олдини олиш учун махкумга ёрдам бериш максадида мураббий бириктиради. Махкумга синов муддати даврида ёрдам курсатишга бириктирилган шахс унга ёрдам беради ва васийлик килади. Суд билан келишган холда мураббий махкум томонидан мажбурият ва курсатмаларни

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-24-30

бажарилишини кузатади. Суд томонидан белгиланган вакт давомида мураббий махкумнинг хаёт тарзи хакида, унга белгиланган мажбурият ва курсатмаларни купол ва мунтазам бузилиши хакида судга маълумот беради [7].

В.В. Макарова шартли хукмни самарадорлигига олиб келувчи сабаблардан бири сифатида шартли хукм килинганларга нисбатан уларнинг хулк-атвори устидан назорат олиб борувчи орган томонидан ишлаб чикилган якка тартибдаги режага асосан ишни амалга ошириш кераклигини курсатган [8, 251 с.].

Шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан доимий назорат олиб бориш ва у билан якка тартибда сухбатлар утказиш узининг ижобий самарасини беради. Бундай холда шартли хукм килинган шахс жамоат тартиби ва мехнат интизомини бузмаслигини, конунларга риоя этишини, унга юклатилган мажбуриятларни бажаришлигини тушуниб етади.

Узбекистан Республикаси ЖИК 176-моддаси 1-кисмида эса шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назорат олиб борувчи орган шартли хукм килинган шахсларни руйхатга олади ва суд белгилаган синов муддати мобайнида уларнинг зиммасига юкланган мажбуриятлар бажарилишини текшириб боради, деган коида ёзилган.

Шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назорат олиб борувчи ички ишлар органи бошка сохавий хизматлар билан хамкорликда шартли хукм килинган махкумларни яшаш шароитлари, турмуш тарзлари, якин кариндошлари хакидаги маълумотлар урганиб чикилиши, жиноят ёки хукукбузарлик содир этишга мойил булган шахсларни аниклаш, улар устидан яшаш ва иш жойларида назорат ишларини кучайтириш чоралари курилади [9, 33-б.]. Шунингдек, профилактика инспекторлари судланган шахсларнинг амалдаги конунларга мувофик уларга нисбатан белгиланган чекловларга риоя этишларини назорат килишлари муайян профилактик ахамиятга эга. Масалан, маълум бир вактда уйда булиш мажбурияти, муайян жойларда булишнинг такикланиши, уз иши билан туман ёки шахардан чикиш вактининг чекланиши кабилар. Ушбу чекловлар муайян даражада яна мулкий жиноятлар содир этиш имкониятини камайтиради хамда жиноий алокаларнинг урнатилишига тускинлик килади [10, 105-б.].

Амалиёт ходимларидан «Сизнингча, пробация хизматининг шартли хукм килинган шахсларни хулк-атвори устидан назорат олиб боришга доир фаолиятида кайси сохавий хизматлар билан кандай йуналишларда хамкорлик олиб бориши максадга мувофик?» деб суралганда, ходимларнинг 53 фоизи «профилактика инспекторлари билан шартли хукм килинган шахсларни хулк-атвори устидан

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-24-30

назорат олиб бориш, тезкор-кидирув хизмати билан шартли хукм килинганлар томонидан жиноятлар содир этилишини олдини олиш, содир этилган жиноятларни ёки кидирувда шахсларни аниклаш, тергов хизмати билан шартли хукм килинганлар томонидан жиноят содир этилганда тегишли маълумотларни такдим этиш, жамоат тартиби ва пост патрул хизмати билан махкум томонидан жамоат тартибини бузмаслигини олдини олиш буйича фаолият» деб жавоб берган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хорижий давлатларнинг юридик адабиётларида пробация хизматининг назоратида турган шахсларни ахлокан тузатиш максадида жамоатчилик билан хамкорлик олиб бориши назарда тутилган [11]. Шунингдек пробация ва шартли хукмни ижросини самарадорлиги бошка давлат ва жамоатчилик тузилмаларининг хамкорлигига боглик [12, 68 с.].

Шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назоратнинг давомийлиги Узбекистон Республикаси ЖИК 180-моддасига кура, шартли хукм килинган шахс хулк-атвори устидан назорат синов муддати тамом булиши билан тугатилади ва махкум унинг хулк-атвори устидан назоратни олиб борувчи орган ёки харбий кисм (муассаса) кумондонлиги руйхатидан чикарилади.

Узбекистон Республикаси ЖК 72-моддаси 5-кисмига асосан, шартли хукм килинган шахснинг хулки устидан назорат олиб борувчи органнинг такдими билан суд синов муддати давомида унга юклатилган мажбуриятларнинг хаммасини ёки бир кисмини олиб ташлаши ёки унинг зиммасига янги мажбуриятлар юклаши хам мумкин. Бу эса шартли хукм килинган шахснинг хулк-атворига богликдир.

Агар шартли хукм килинган шахс катъий тузалиш йулига кириш истагини билдириб, синов муддати давомида куйилган барча шартларни бажарса хамда ушбу шартларни бажаришга сидкидилдан ёндашса, суд томонидан унга юклатилган мажбуриятларнинг хаммасини ёки бир кисмини олиб ташланишига асос булади. Шартли хукм килинган шахсга юклатилган мажбуриятларнинг хаммаси олиб ташланган такдирда унга чикарилган шартли хукм бекор килиниб, шахс жазодан озод этилади.

Шартли хукм килинган шахс унга нисбатан юклатилган мажбуриятларни етарли даражада бажармаса ёки шартли хукм килинган шахснинг хулк-атворида ижобий узгариш кузатилмаса суд унинг зиммасига янги мажбуриятларни юклатишига асос булади.

Шунингдек, шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назорат олиб борувчи орган шартли хукм килинган шахс ишлаётган мехнат жамоаси

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-24-30

вакилини чакириб ундан шартли хукм килинган шахс билан кандай тарбиявий ишлар олиб борилаётганлигини, унинг хулки юзасидан тегишли фикрларни сураши мумкин. Чунки, ана шу материаллар шартли хукм килинган шахсга юклатилган мажбуриятларни бир кисмини синов муддати тамом булмасдан олдин олиб ташлаб ёки янги мажбуриятларни юклаш учун асос булади [13, 40-б.].

Узбекистон Республикаси ЖИК 178-моддаси 1-кисмига мувофик, шартли хукм килинган шахс хулк-атвори устидан назоратни амалга оширувчи орган синов муддати мобайнида белгиланган чеклашларни тулик ёки кисман бекор килиш тугрисида судга такдимнома киритишга хаклидир.

Бирок, ушбу коидада шартли хукм килинган шахснинг зиммасига синов муддати мобайнида янги мажбуриятлар юклатилиши хакида айтилмаган.

Шу сабабли Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси ва Жиноят-ижроия кодексида юкорида баён этилган коидалардаги тафовутларни бартараф этиш максадида, Жиноят-ижроия кодекси 178-моддаси 1-кисмига «унинг зиммасига янги мажбуриятларни юклатиш» жумласини киритиш лозим.

Юкорида таъкидланган ЖИК 178-моддаси 1-кисмидаги коидада шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назоратни амалга оширувчи орган белгиланган чеклашларни тулик ёки кисман бекор килиш тугрисида синов муддатининг камида канча муддати утганидан сунг судга такдимнома киритиш кераклиги тугрисида айтилмаган.

Бу хакда М.Ш. Юлдашевнинг фикрига кура, Жиноят-ижроия кодексининг мазмунидан шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назоратни амалга оширувчи орган синов муддати бошланган кундан белгиланган чеклашларни тулик ёки кисман бекор килиш тугрисида судга такдимнома киритиш мумкинлиги маълум булади [14, 25-б.]. Шунингдек, Узбекистон Республикаси ЖК 72-моддаси 5-кисмида синов муддатининг канча даври утса белгиланган мажбуриятларни тулик ёки кисман бекор килиш [15, 112-б.] ёхуд янги мажбуриятлар юклатилиши мумкинлигини аник курсатиш лозим.

Хдкикатан хам суд томонидан белгиланган мажбуриятларни тулик ёки кисман бекор килиш тугрисидаги такдимномани синов муддатининг бошланиши ёки орадан бироз муддат утиши биланок киритиш максадга мувофик эмас, чунки шартли хукм килинган шахснинг хулк-атворини маълум бир давр урганилиши талаб этилади [16, 39-б.]. Шунингдек, ушбу муддатнинг конунда аник курсатилмаганлиги боис шартли хукм килинган шахснинг хулк-атвори устидан назоратни амалга оширувчи орган уз ваколатини суиистеъмол килишига олиб келиши мумкин.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-24-30

ХУЛОСА

Шартли хукм килинган шахс хулк-атвори устидан назоратни амалга оширувчи орган синов муддатини камида уч ойи утганидан кейинги давр мобайнида белгиланган чеклашларни тулик ёки кисман бекор килиш тугрисида судга такдимнома киритишга хакли эканлигини [17, 27-б.], конунга киритиш лозим. Шу сабабли Узбекистон Республикаси ЖИК 178-моддаси 1-кисмидаги ва ЖК 72-моддаси 5-кисмидаги "синов муддати мобайнида" деган сузлар «синов муддатининг камида уч ойи утганидан кейин» деган сузлар билан алмаштириш жоиз.

REFERENCES

1. Преступность в странах мира. URL: http : //stattur.ru/j ournal/20180227.

2. Минимальные стандартные правила Организации Объединенных Наций в отношении мер, не связанных с тюремным заключением [Токийские правила]: https://www.un.org/ru/documents/decl conv/conventions/tokyo rules. shtml.

3. Юлдашев М.Ш., Хужакулов С.Б., Янгибаев АД. Жиноят-ижроия хукуки. Укув кулланма. - Тошкент: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2009.

4. King S.J. Desistance Transitions and the Impact of Probation / S.J. King. -London: Taylor&Francis, 2014.

5. Коряковцев В.В., Питулько К.В. Уголовное право. Общая часть. Завтра экзамен. - СПб.: Питер, 2009.

6. Шарипов Т. Обязанности, возлагаемые судом на осужденного при условном неприменении наказания // Уголовное право. - Москва, 2008. - № 3.

7. Уголовный кодекс Федеративной Республики Германия // URL: https://constitutions.ru/?p= 5854 (Электрон манбага мурожаат килинган вакт: 24.10.2019).

8. Макарова В.В. Перспективы использования зарубежного опыта и законодательства в сфере профилактики преступности условно осужденных // Вестник Нижегородской академии МВД России, 2018. - № 3.

9. Ismailov I. Jinoyat-ijroiya huquqi: Darslik. - Toshkent: O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2010.

10. Ахмедова Г.У. Уюшган гурухлар кичик тадбиркорлик сохасида содир этадиган жиноятларнинг олдини олиш, юридик фанлар номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Т., 2006.

11. Goodman A.H. Rehabilitating and Resettling Offenders in the Community / A.H. Goodman. - New York: Wiley, 2012. - 192 р.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 4 | April, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-4-24-30

12. Бабина С.А. Особенности применения условного осуждения в зарубежных странах (на примере США) // Проблемы экономики и юридической практики, 2010. - № 4.

13. Усмоналиев М., Эрматов F.O. Шартли хукм тушунчаси, мохияти ва ахамияти. - Тошкент: ТДЮИ, 2005.

14. Юлдашев М.Ш. Махкумлар хукуклари тугрисидаги халкаро стандартларнинг миллий конунчиликка имплементация килиниши: Илмий рисола. - Тошкент: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2010.

15. Хусанов С.А. Шартли хукм килинганларга тайинланган жазоларни ижро этиш назорати // Узбекистон Республикасида суд-хукук сохасида амалга оширилаётган ислохотлар: бугунги холати, муаммо ва ечимлари: Республика илмий-амалий конференцияси материаллари (2008 йил 29 ноябрь). - Тошкент: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2008.

16. Исмаилов И. Жиноят-ижроия хукуки: Дарслик. - Тошкент: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2016.

17. Юлдашев М.Ш. Махкумлар хукуклари тугрисидаги халкаро стандартларнинг миллий конунчиликка имплементация килиниши: Илмий рисола. - Тошкент: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.