Научная статья на тему 'ТЕАТРДА ГPИМЁРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ'

ТЕАТРДА ГPИМЁРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
10
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
театр / гримм / спектакл

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Гулчехра Рустамхон Қизи Турсунова, Ровшан Жўраевич Утаганов

Мақолада театрда гримёрнинг ўрни ва аҳамияти ҳақида сўз боради. Қолаверса, бунунги кунда саҳналаштирилаётган спектаклларда гримёрнинг ўрни қай даражада кўринмоқда. Уларга берилаётган вазифаларни тўлақонли ёритиб бера олмоқдами ёки йўқми каби фикрлар юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕАТРДА ГPИМЁРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / https://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 6 / December 2023

ТЕАТРДА ГРИМЁРНИНГ УРНИ ВА АХДМИЯТИ

Гулчехра Рустамхон кизи Турсунова Илмий рахбар: Ровшан Жураевич Утаганов

Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Маколада театрда гримёрнинг урни ва ахамияти хакида суз боради. Крлаверса, бунунги кунда сахналаштирилаётган спектаклларда гримёрнинг урни кай даражада куринмокда. Уларга берилаётган вазифаларни тулаконли ёритиб бера олмокдами ёки йукми каби фикрлар юритилган.

Калат сузлар: театр, гримм, спектакл

THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF THEATER IN THE THEATER

Gulchekhra Rustamkhan kizi Tursunova Scientific supervisor: Rovshan Joraevich Utaganov Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: The article talks about the role and importance of the make-up artist in the theater. In addition, in today's performances the role of the make-up artist is not visible. There were thoughts about whether they could fully explain the tasks assigned to them or not.

Keywords: theater, makeup, performance

Театр сахнасида актёр маълум бир образни намоён этар экан, ижро этилаётган шахснинг характери ва ички оламини ёритишда актёр эгнидаги либоси ва ташки куринишнинг ахамияти катта. Хуш, бугунги кунда театр санъати билан хамоханг, мустакил соха сифатида эътироф этилаётган театрда либослар ва гирмлар аслида качон пайдо булган? Дастлаб улар кандай куринишда булган? Бизга маълумки, халкларнинг маданий, узига хос хусусиятлари орасида либос ва ташки куриниш бирламчи ва асосий омиллардан хисобланади. Ташки куриниш хар кандай миллат тарихида унинг дунёкараши, урф-одатлари, маросимлари, байрамлари, томошалари билан боглик холда шаклланиб, ривожланиб келади. Узбек халки тарихида хам ташки курининши, либоси, юз киёфаси, соч турмаги ва бошкалар узок тараккиёт йулини босиб утган. Бу йулда бу куринишлар турли даврда турлича булганини, уларнинг шаклланишида ва ривожланишида, узгаришида, шакл-шамоил ва куриниши, безаклари ва матоларининг узгарувчанлик хусусияти асосан Узбекистон

худудига оид тарихий вокеалар, жумладан, бошка халкларнинг кучиб келиши, боскинчилик, харбий юришлар, марказлашган давлатларнинг пайдо булиши Шарку Гарб давлатларининг бу заминга булган кизикиши туфайли килган юришлари, шунингдек, узок асрлар давомида савдо ва маданий алокалар йули булган "Буюк Ипак йули" каби бир канча омилларнинг таъсирлари мавжуд.

Турли маросимлар, тую томошалар, байрамлар ва хатто дафн маросимлари учун хам алохида куринишлар булган. Аёллар ва эркаклар кийимлари хилма-хил булиб улар инсоннинг ёши, ижтимоий келиб чикиши, шугулланадиган касби, хаттоки об-хаво шароитини хам хисобга олган.

Театрда кахрамон либоси ва юз киёфаси унинг кайси касб эгаси эканлигини, ижтимоий табакаси, ёши, индивидуаллигини очиб беради. Либос ва киёфа яратиш - тимсол яратишнинг бир кисмидир. Либослар рассоми режиссёр, сахна рассоми, гримчи билан биргаликда ишлайдилар. Шу билан бирга актёрлар билан хам фикр холда, хар бир либос кахрамон тимсолига мос келишига кумаклашиши керак.

Санъатшунослик фанлари доктори Дилафруз Мухсиновна Кодированинг фикрига кура, театр санъатининг илк куринишлари ибтидоий жамоа даврига бориб такалади ва ибтидоий жамоа давридаги турли хил маросимий (овга боришдан олдин ёки овдан кайтганда, улжани нишонлаш максадида, куч йигиш учун ва бошка холатларда) томошаларда тери ва суяклардан ишланган никоблар ёрдамида куш, хайвон киёфасига кириб уларга таклидан раксга тушишган. Бундан келиб чикадики, демак театр сахнавий либосларининг илк наъмуналари бу никоб хисобланади. Никоблар хам одамларнинг фикрлаш доираси усиши билан, диний дунё карашларнинг пайдо булиши билан узгара бошлаган.

Урта асрларга келиб то ун туккизинчи аср охиригача томоша санъати асосан масхаромуз томошалар, чодир хаёл, чодир жамол, ва бошка куринишдаги томоша санъати билан давом этди. Мазкур санъат турларида либос асосан никобдан кура реал тасвирларга асосланиб яъни никобсиз грим ва образга хос кийимлар билан жой алмашди.

ХХ аср бошларига келиб, мамлакатимизда европа шаклидаги янги узбек театри вужудга келди. Мазкур театрларнинг илк сахналаштирган асарлари маърифатпарвар жадид етакчиларидан бири Махмудхужа Бехбудийнинг "Падаркуш ёхуд укимаган боланинг холи" фожеавий асари булди. Махмудхужа Бехбудий узининг "Падаркуш" асарида сахна декарациясидан тортиб, образлар хатти харакати, керакли анжомлар ва хатто гирмёрлар хусусида хам алохида тухталиб, курсатмалар бериб утади.

Шундай килиб, аста-секин узбек театр санъати узининг профессионал боскичига караб йул олади. ХХ асрнинг 30-40 йилларига келиб тулик холда уз касбининг мохир усталари театр санъатида фаолият юрита бошлаган.

Утмишда анъанавий театр актёрлари либоси ва пардозига нисбатан шартли услубни куллашган. Утган асрнинг бошларида вужудга келган янги узбек театри анъанавий театр ва мусика сохасидагиларга нисбатан таклидий грим санъатини узлаштирди. Таъкидлаш жоизки, янги узбек театри Европа театрининг гримёр сохасидаги улкан тажрибасидан хам фойдаланган. Янги миллий театр ривожланиш жараёнида мана шу икки омилдан олинган энг сара анъаналар омухталаниб, жипслашиб, бугунги кун театр гримёри санъати вужудга келди.

Демак, мамлакатимиз грим санъатининг технологик таркиб топишида миллий анъанавий услуб билан бир каторда Гарбнинг мазкур сохага оид тажрибаларидан фойдаланиш мухим саналган.

Томошабин спектакль томоша килар экан унда маълум бир саволлар пайдо булиши аник. Масалан, сахнадаги образлар, айникса, у тарихий кахрамон ёхуд утмишдаги маълум бир шахс булар экан, аввало мазкур образ хакида, унинг феъл-атвори, характери, касби, ижтимоий ахволи, ички дунёси, хатти-харакатлари хусусида баъзи саволлар пайдо булиши аник. Мутахассис сифатида театршунос ёки санъатшунослар хам куйидагича саволга жавоб излашга харакат килади. Сахнавий грим санъатининг асосий вазифалари кандай ва канака хусусиятларни уз ичига олади? Жавоб куйидагича, энг асосий ва долзарб вазифалардан бири - бу сахнада куйиладиган барча спектаклларнинг мазмун ва мохиятини тулалигича очиб берадиган киёфалар яратиш, кахрамонлар феъл-атвори, ички кечинмалари хакида томошабинга етказиш. Мазкур вазифани бажаришда албатта сценографик ва бошка омиллар билан бирга иштирок этади. Ушбу холатда сахна ижодкорларининг барчаси жипслашган холда бирдам, хамфикр булиши катъиян талаб этилади. Драматург айтмокчи булган гапга режиссёр уз ечимини кушиб, мувофиклаштириб актёр, сахналаштирувчи рассом билан бирга гримёр хам бир ёкадан бош чикариб, пьесани укиб бошлагандан то уни "жонлантиргунча" изчил харакат килишлари лозим.

Айтиш керакки, театр санъатининг асосий коидаларидан бири - ижрочи актёрнинг бошка инсон ёки мавжудот киёфаси ва холатига кириб, сахнавий образ яратишидир. Актёр киёфаси ва рухий холатини узгарганига наинки томошабинни, балки узини хам ишонтириши, уша кахрамон хаёти билан яшаши керак. Ушанда образ табиий ва жозибали чикади. Бунда актёрнинг ташки киёфасининг ахамияти ва урни бекиёс. Афсуски, купчилик гримёрни сахнавий образ яратишда мухим восита эканини англамайди. Хрлбуки, грим театр декорацияси билан тенг ахамиятга эга: декорация спектаклда вокеалар кечаётган мухитни яратса, грим шу мухитдаги кахрамонларнинг ташки киёфаси ва ички холатларини очиб беришда катнашади.

Томошабин кузига оддий куринган актёрнинг ташки киёфаси аслида жуда мураккаб, машаккатли жараёнлар натижасида вужудга келади. Чунки

сахналаштирувчи рассом билан хамкорликда уларнинг фикр ва мулохазаларини, топилмаларини хис килган холатда уз фикрини, гоясини намоён этиши зарур. Чунончи, аввало режиссёр сахналаштирувчи рассом ва гримёрга асар мазмун-мохиятини сахна талкинида кандай режиссёрлик ечими мавжудлигини тушунтира билиши лозим. Кейинги боскичда уларнинг фаолиятини назорат килиб, спектакль устида иш олиб бориш жараёнида руй берган барча узгаришлардан огохлантириб туриши керак. Узок, машаккатли ва хамфикрликда килинган мехнат ва ижод натижаси уларок томошабинга манзур буладиган, эсда коларли ва таъсирли сахна асари юзага келиши мумкинлиги тарихдан маълум. Бу эса театр санъатининг асосий ва ютукли жихати булиши билан бирга, мазкур санъат турининг бажараётган миссияси унумдорлигидан далолат беради.

Мавжуд асар сахнага олиб чикилар экан унинг дунё юзини куришида барча ижодкорлардан фаркли равишда гримёрга улкан масъулият юкланади. Агар сахналаштирилаётган асар тарихий мавзуда булса масъулият янада кучаяди. Зеро, бу борада рассомдан сахналаштирилаётган давр рухини намоён этишда, ундаги ижтимоий ва маиший хаёт холати, инсонларнинг дунёкараши ва кийиниш маданиятини чукур урганиш талаб этилади. Гримёр асарнинг бош кахрамони ва унинг атрофидаги тарихий шахслар хакидаги тарихий манбаларни чукур урганиб, зарурий материалларни солиштириб кахрамонларнинг юз киёфаси кандай куринишда булиши кераклигини тайёрлаши лозим. Гримёр учун ишнинг айни шу жараёни анчайин кийинчилик тугдиради. Юкорида таъкидлаганимиздек, тасвирланиши лозим булган образ тарихий арбоб ёки бирор бир атокли шахс булса, бу албатта, рассом зиммасига катта масъулият юклайди. Чунончи гримёр уша давр мухитини яшаш тарзини, вокеа кечаётган жой, об-хаво шароитини, кахрамон ёши, саломатлиги ва турли хил шунга ухшаш жихатларни эътиборга олган холда иш куриши лозим. Энг асосийси ушбу жараён ва харакатлар умумий асар гояси билан чамбарчас богланган булиши лозим.

Замонавий спектаклларни сахналаштириш тарихий асарлар устида ишлашдан осонрок. Чунки замонавий асарлар асосан бугунги ёки якин утмишдаги узимиз вокиф булган давр хусусида, атрофимиздаги одамлар хакида булади. Тарихий асарлар сахналаштирилганда режиссёр, сахналаштирувчи рассом, актёр, бутафор ва бошка ижодкорлар билан бир каторда гирмёрдан анчагина билим ва тажриба талаб килади.

Таъкидлаш керакки биз сахнадаги образнинг ким эканлигини айникса тарихий мавзудаги спектаклларда актёр кандай инсоннинг ролини уянаётганини яъни у подшохми, кулми, савдогарми, харбийми вахоказоларни факатгина ташки куриниши, оркали билиб олишимиз мумкин.

Грим театр санъатининг узвий ажралмас булаги булиш билан бир каторда асар мувофаккиятини таъминловчи, алохида, инсон кули билан яратилган энг

кадимий ва илк ихтиролардан хисобланиб, хали-хануз ривожланиш ва такомиллашувда давом этмокда ва эхтиёж сезмокда

Томошабин театрга спектакль кургани боради. Томоша тугагач, актёрлар махорати, режиссёрнинг захмати, драматургнинг топкирлигига карсак чалиб, олкишлайди. Аслида хар бир спектаклдан узи учун нимадир олдими, демак ижодкорларнинг иши бесамар кетмаган булади. Битта спектаклда ун-ун бешта актёр сахнага чикади. Томошабин наздида улар асосий кахрамонлар хисобланади. Бирок сахна ортида театр рассоми, декоратор, гримёр, ёритувчи, либослар дизайнеридан иборат яна шунча ходим асар муваффакияти йулида хизмат килаётганидан бехабар колади.

Гримёр хар битта спектакль ва ундаги образлар учун актёр ва режиссёр каби жавобгар шахс хисобланади. Шу сабаб у доимий манбалар ва тарихий асарлар билан уз дунё карашини кенгайтириб бориши лозим.

Юкоридагиларга хулоса килиб айтганда сахнавий грим санъати театр санъатининг асосий устунларидан бири десак муболага булмайди. Театрда грим санъатини янада такомиллаштириш учун санъатшунос ва театршунослар чукур тахлилий, танкидий илмий, тахлилий фикрлари ва тадкикотлари мухим ахамият касб этади. Бу масалани хар бир театршунос олимлар чукур англаб етмоги лозим.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Кодирова Д.М. ХХ аср узбек театрида либос ва пардоз муаммоси: Санъат. фан. номз. диссертация. - Санъатшунослик илмий-тадкикот институти (СИТИ) кулёзмалар фонди. - Т(М). - К-13. - № 857. - Т.: 2002.

2. Рахмонов М. Узбек театри кадимий замонлардан XVIII асрга кадар - Т.: Фан, 1975.

3. Тошпулат Турсунов "Сахна ва замон", Тошкент "Янги аср авлоди" нашриёти, 2007 йил

4. Сарвиноз Кодирова "Узбек сахнасида гарб классикаси",

5. Исломов. Т. "Тарих ва Сахна". 'Тофур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат" н-ти. Тошкент, 1998 йил.

6. Рахматуллаева. Д. "Узбек театри: Тарихий драма"

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.