Научная статья на тему 'КИНОДА САНЪАТИДА АКТЁРЛИК МАҲОРАТИ'

КИНОДА САНЪАТИДА АКТЁРЛИК МАҲОРАТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
316
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
актёр / режиссёр / образ / театр / кино / роль / камера / actor / director / image / theatre / cinema / role / camera

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Дилафруз Тангриева

Ушбу маколада кино санъатидаги актёрлик махорати, кино санъати ва театр санъатида актёрлик ижросининг фарки хамда, кино майдондаги ва кадр ортидаги жараёнлар, кино актёрлик ва режиссёрлик маҳорати мактабининг ташкил топиши, шаклланиши ва ривожланиб бориши миллий кино санъати қиёфасига, ўзига хос ва замон билан ҳамнафас ривожланишига замин яратдувчи оммилар хакида гап юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АCTOR’S SKILLS IN THE CINEMA

In this article there is said about actor`s skills and difference of actor`s skills in theatre and the cinema. Also there is said about development of process image of heroes.

Текст научной работы на тему «КИНОДА САНЪАТИДА АКТЁРЛИК МАҲОРАТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021 ISSN 2181-063X

КИНОДА САНЪАТИДА АКТЁРЛИК МА^ОРАТИ

Дилафруз Тангриева УзДСМИ

Аннотация: Ушбу маколада кино санъатидаги актёрлик махорати, кино санъати ва театр санъатида актёрлик ижросининг фарки хамда, кино майдондаги ва кадр ортидаги жараёнлар, кино актёрлик ва режиссёрлик махорати мактабининг ташкил топиши, шаклланиши ва ривожланиб бориши миллий кино санъати киёфасига, узига хос ва замон билан хамнафас ривожланишига замин яратдувчи оммилар хакида гап юритилади.

Калит сузлар: актёр, режиссёр, образ,театр, кино, роль, камера

АCTOR'S SKILLS IN THE CINEMA

Dilafruz Tangriyeva UzSIAC

Abstract: In this article there is said about actor s skills and difference of actor s skills in theatre and the cinema. Also there is said about development of process image of heroes.

Keywords: actor, director, image, theatre, cinema, role, camera

Мамлакатимиз мустакилликка эришгач, катор сохалар каби кино санъати санъати хам тамоман янги йул, янги ривожланиш тамойилиги утди.

Кино санъатининг давлат сиёсати даражасида эътибор берилгани бу соха борасидаги ривожланиш, куплаб изланиш, янги ва яхши асарларнинг яралишига туртки булди.

Давр ва замон, жамият хаётидаги муаммолар, ёшлар маъанавиятини шакллантиришга каратилган турли масалалар, маиший хаётда мавжуд турли огрикди томонлар хозирги замон узбек кинодраматургияси учун хам бирламчи мавзулардан бирига айланди. Мухтасар килиб айтганда узбек кино сохасида сунги йилларда сезиларли даражада усиш ва ривожланиш жараёни юз берди. Кувонарлиси мазкур жараён янада яхши ва такомиллашган киёфада давом этмокда.

Кино санъати лахзалик санъат, яъни актёр, актрисалар ижроси бир муддатгина давом этсада, у киноплёнкаларда йиллар давомида сакланади, баъзан, умрбокийликка юз тутади. Айнан шу жихатлари билан хам кино бошка санъат турларидан фарк килади. Кайсидир маънода афзалликларга хам эга.

Кино синтетик санъат сифатида узининг ривож топишида турли санъат йуналишлари адабиёт, рассомчилик, театр унсурларидан омадли тарзда кенг фойдаланиб келган. "Кино узининг шаклланиш боскичида бир-бирига якин санъатлардан тажрибаларни сингдириб олганлиги боис киска вакт ичида чинаккам санъатга айланишга, анъанавий санъатлар билан бир сафда туришига имкон яратилди.

"Кино ривожлангани сари унинг муайян мамлакатдаги бадиий маданият тизими билан муносабатлари мураккаблашиб, чукурлашиб, узаро ижодий алока, узаро ёрдамлашиш хусусиятларини касб этади."*[1.Б.6]

Бугунги кунга кадар актёрлик махорати сирларига оид куплаб илмий асарлар чоп этилган булиб, уларнинг аксари театр актёрлиги сир асрорларини ёритиб беради. Узбек кино санъати бир асардан ортикрок тарихга эга булса-да, кино актёрлиги борасида асарлар жуда кам

Зеро, кино актёрлиги хам маълум билим ва куникмаларни талаб этиши, бу борада керакли изланишлар олиб борилаётганлиги бугунги кунда соха вакилларига сир эмас.

Кино актёрининг театр актёри уртасидаги фарци

Бир асрдан ошикрок вакт давомида актёрлик махорати фани ривожланиши, шаклланишида театр, кино ва уларга таъсир килувчи иктисодий, сиёсий ва ижтимоий каби ташки омиллар мухим ахамият касб этди.

Юкорида таъкидлаб утганимиздек кино санъати ривожланиб бориши билан баробарида кино актёрлиги сохасига хам маълум талабларни куя бошлади. Экранда актёр ижро услубида хиссиёт ифода воситалари шаклланди. Бора бора кино ва театр актёрлиги ижро услублари бир-биридан фарк кила бошлади. Шунга карамай, бу икки сохани бир-биридан ажратиб булмайди. Актёрлик махоратида хар иккисининг хам уз урни вазифаси бор.

Театр ва кино санъати пайдо пайдо булганидан бошлаб куплаб санъат даргалари актёрлик махорати сирларини урганиш ва ривожлантиришда театр сахнасини асосий полигон сифатида тан олиб келганлар. Буни инкор этмаган холда шуни хам таъкидлаш керакки кино актёрлиги йуналиши хам алохида билим, махорат ва куникмаларни талаб этади. Лекин кино бугунги кунда канчалар кенг камровли соха хисобланмасин барибир унинг негизи театр хисобланади. Театр - актёр учун дастлабки тажриба майдони, махорат ва куникмаларни шакллантирувчи мукаддас маскан. Бу борада таникли устоз санъаткор ва тажрибали педагог Мунаввара Абдуллаева узининг "Драматик театр ва кинода актёрлик махорати" китобида шундай фикр юритади.

"Актёрлик санъатининг асоси хатти-харакатдир. факат театргагина хос булган бирдан-бир метариал - харакат. Х,атти-харакат оркали актёр спектаклнинг мухим элементи - образни яратади, пьеса вокеаларини ифода

этади. Хдтти-харакат - маълум бир максадга йуналтирилган, инсон томонидан содир этилувчи жараёндир. У икки хил турда, яъни жисмоний ва рухий шаклга булинади. Фикримиздан келиб чикиб айтиш мумкинки, хатти-харакат актёрлик санъатининг асосий хусусиятини белигилаб берувчи материал хамдир. Актёр бир вактнинг узида хам ижодкор, хам уз санъатининг куроли хисобланиб, бу жараёнда хатти-харакат маълум бир образ яралишига хизмат килади.

Актёр хатти-харакат оркали сахнада жонли, табиий ва шу билан бирга бадиий хаётни ифода этади. Вокелар томошабин куз олдида содир булади. Театрнинг афзаллиги хам шунда, яъни бир неча унлаб одамларни бир жойга жамлаб уларни бир вокеа гами, шодлиги, фожеаси, бахтига шерик килишга, бир таъсурот остида асир этишга кодирлигидадир."* (Мунаввара Абдуллаева "Драматик театр ва кинода актёрлик махорати" 34-бет. Тошкент. "Тафаккур каноти" нашриёти)

Юкорида таъкидлаб утганимиздек, аксарият актёрлар театр сахнасини тасвирга олиш майдонларидан устун куйиб келганлари сир эмас. Бунинг сабаби театр сахнаси актёр махоратини спектаклдан спектаклга чархлаб боради. Яъни актёр маълум бир ролни спектакль намойишидан намойишига караб, кузатиб, хатоларини тузатиб уз кахрамони киёфасига янгиликлар киритиб, пишик, пухта шакллантириб олиш имкониятига эга.

Кино бундай имкониятдан холи. Яъни кино - лахзалик санъат. Актёр бир дублда уз ижро услубиятининг факат биргина турини намойиш кила олади. Агар маълум бир эпизод кайта тасвирга олинган такдирда хам актёр аввалги хиссиётларини намоён кила олмаслиги ва ёки аксинча булиши мумкин.

Актёр бир образни хар сафар турли хил услубда ижро этади. Бу дунёда бир бармок изини бошкаси такрорламаганидек, хох сахнада булсин, хох тасвирга олиш майдонларида актёр бир ижрони айнан такрорлай олмайди. Куз караши, нигохи, юз ифода услуб ва ёхуд овоз охангида албатта кандайдир фарк кузатилади. Шунинг учун хам актёр кинода театрдагидек тулаконли ижро услубидан фойдалана олмаслиги мумкин. Ва у ижродаги хатони экран оркали куриб тахлил килсада театр сахнасидаги каби спектаклнинг кайта намойишидан тузата олмайди. Шунинг учун хам кино купчилик санъаткорлар тилида лахзалик санъат дея ном олган. Аммо ана шу "лахза" яъни актёрнинг биргина ижроси бир умрга кино ленталарига мухрланади.

Театрда актёр сахнада хатти-харакатга катта ургу беради. Актёрнинг сахнадаги хар бир харакати, бриши-туриши, кул харакатлари маълум бир маънога эга булиб катта ахамият касб этади. Кинода хам харакат мухим ахамиятга эга. Бирок, театрдагичалик кескин ва пафосга эга булмайди. Яъни камера каршисида актёрнинг асосан ташки киёфасидаги ифода услублари, куз карашлари образнинг ички кечинмаларини очиб беради.

Актёр узига берилган образни чукур тахлил кила олгани ё етарли даражада ургана олмагани камера каршисида унинг нигохларида намоён булади. Театр сахнасида ахамиятли саналган кескин харакатлар, пафосга эга ва юкори овоз камера каршисида уз ахамиятини йукотибгина колмай, образнинг яхлитлигига пупут етказади. Станиславский таъбири билан айтганда тмошабиннинг ишонмаслигига олиб келади.

Аксинча, театр сахнасида актёрнинг ички изтирби унинг хатти харакатларида купрок намоён булади. Бунинг сабаби сахна ва томошабинлар зали имкониятларидан келиб чикади. Яъни актёр сахнада уз ички хиссиётларини хе деб юз ифодаларида, куз карашларида намоён этадиган булса, томошабин унинг бу ижро услубини пайкамаслиги мумкин. Кинонинг эса бу борада имкониятдлари катта булиб, камера актёрнинг юз киёфаси ва нигохидаги энг кичик узгаришларгача намоён килиши мумкин. Шунинг учун хам кинода ичик хиссиётларни ифодалашда юз мимикалари, нигох, хаттоки актёрнинг олган нафаси ва ютган ютумигача мухим роль уйнайди.

Актёр камера олдида уз образини тулаконли ижро эта олиши учун уз ролини чукур тахлил килган, образи характери устида ишлаган булиши керак.

Театр сахнасида спектакль бошлангач вокеалар тухтамай бир маромда кечади. Ана шу жихатдан хам актёр уз образи холати, асар вокелигига бир кириб олгач, ана шу вокеъликда мунтазам "яшаб" роль ижро этиб боради. Бу жараён то спектакль тугагунига кадар давом этади. Ана шу жихатдан хам актёрлар учун сахна бирмунча устун булиши мумкин.

Кинода эса бу жараён анчагина мураккаб булиб актёрдан алохида махорат талаб этади. Яъни тасвирга олиш майдонида асар вокеалари кетма-кет суратга олинмайди. Яъни суратга олиш жараёни асарнинг хотимаси ва ёки авж нуктасидан бошланиши, сунг вокеа бошланиши жараёнига утиб кетиши мумкин. Ана шу мураккаб жараёнда актёр асар вокеаларига кира олиши, "унда яшай билиши" талаб этилади. Бунинг устига, актёр ижро услубининг энг чуккисига чиккан паллада, яъни уз образи "холатида яшаб" ундан таъсирлана бошлаган паллада кино режиссёрнинг "стоп" деган хитоби янграши ва актёр асар вокеълигидан реал вокеъликка бир зумда утиши керак. Ёки аксинча, тасвирга олиш майдонидаги турли реал икир-чикирлар орасида режиссёрнинг "бошладик" деган хитобидан сунг актёр уз образи "хаётида яшай бошлаши", кези келса асарнинг кульминацион нуктасини, кучли хис-туйгулар жамланган ижро услубини намоён этиши керак. Бу талабларни бажариши учун актёрдан чукур билим, истеъдод ва яна актёрлик устахонасида олган тажриба ва куникмаларга эга булиши лозим.

Албатта, хар бир булажак актёр актёрлик устахонасида куплаб билим ва куникмаларни эгаллаб боради. Улар ичида актёрнинг роль устида ишлаши каби

мухим ахамият касб этган боскичлар хам мавжуд. Булажак кино актёри хам ана шу билим ва куникмаларни эгаллаб боради. Ана шу билим ва куникмаларни канчалик пухта эгалламасин актёр мустакил ижодга кадам куйиши билан маълум бир синовларга дуч келиши табиий. Театр сахнасида энг катта синов - бу томошабинлардир. Соддарок килиб айтганда сахна салобати. Актёрнинг ана шу синовдан ута олиши учун истеъдод ва эгаллаган билим, куникмаларидан ташкари вакт ва тажриба керак булади.

Кино актёри олдида хам худди шундай катта синов кутади. Яъни камера олдидаги хаяжон. Кино актёридан хам ушбу хаяжонни енгиш учун маълум бир вакт ва тажрибага эга булиши талаб этилади.

Камера - жонсиз техника булса-да, унинг салобати ва хаяжон сахнадаги томошабинлар салобатидан кам эмас. Актёр камера олдида хаяжонланиб уз ролини яхши ижро эта олмаслиги мумкин. Бунинг олдини олиш, актёрнинг камера олдида эркин харакат кила олишга ургати, бу борада дастлабки назарий, амалий куникмаларни бериш - актёрлик укув устахонасидан бошланади.

Актёр камера олдида узига берилган ролни тулаконли ижро эта олиши, ишонч билан харакат килиши, турли ижро услубларидан фойдалан олиши учун уз образини чукур тахлил килган ва мазкур роль устида керакли даражада иш олиб борган булиши талаб этилади. Юкорида таъкидлаб утганимиздек, кино актёри камера каршисида уз образининг ички ва ташки хиссиётларини махорат билан ифодалай олиши ахамиятга эга хисобланади. Зеро кинода хис-туйгулар ва улар асосидаги хатти харакат мухим омилдир.

Кино санъатида фикр ва хис-туйгулар уйгунлиги

Кино - тасвир воситаси саналади. Бу тасвир хатти-харакат, шарт-шароит ва энг асосийси ижрочи актёрнинг хиссиётлари жамланмасидан ташкил топади. Актёр хиссиёт билан боглик ижро услубларини укув устахонасида диккат машклари элементларидан фойдаланган холда хиссиёт хотирасини ишга солиб яратиб боради. Бу боскичларнинг барчаси актёрлик устахонасида назарий ва амалий жихатдан тулик шакллантириб борилади.

"Диккат ва кузатув мавзусини давом эттирган холда актёрнинг куриш, эшитиш, хис килиш кобилиятидан ташкари яна бир хислатга тухталиб утмокчимиз. Актёр атрофни диккат билан кузатар, бу хакда уз хулосасини чикарар экан айни кузатув жараёнидаги хис-туйгу, хаёлларни хам эслаб колиши керак. Актёр бирор бир образни тасаввурида гавдалантирар экан бир вактнинг узида айни образнинг кузатуви жараёнидаги хиссиётни эслашга уринади.

Бир суз билан айтганда инсоннинг сезги хотираси иштирокида эмоционал хотираси хам ишга тушади. Киши эмоционал хотирасини тугридан-тугри харакатга келтиришга уриниши кутилгандан акс натижани бериши мумкин. Чунки, бизнинг сезги, хис килиш органларимиз бирор-бир предмет, образ ёки

вокеа таъсири, тасуротига боглик. Шунинг учун хам киши узида турли хил эмоция-хиссиётларни шунчаки уз хохишига кура уйгота олмайди. Бундай зуриктириш айникса актёр табиати, рухиятига салбий таъсир курсатади.

Инсон бошидан кечган бирор вокеани сузлаб берар экан, уша жараёнда хис этган хиссиётларни гуё кайта бошдан кечиргандек булади. Бу хол айникса табиатан таъсирчан хисобланмиш ижодкорларда, яъни ёзувчи, рассом, бастакор, актёр каби касб эгаларининг таъсуротини узининг китоби, расми, мусикаси, сахнавий хатти-харакати оркали уйготувчи, таъсир этувчи инсонларда кучли даражада шаклланган булади.

Атроф оламни узига хос тарзда, зийраклик билан кура олиш, эшитиш, бирор-бир вокеадан олинган таъсуротни хотирасида ёркин мухрлай олиш кобилиятига эга булмаган инсонлар учун актёрлик махорати майдони бутунлай бегона." Мунаввара Абдуллаева "Драматик театр ва кинода актёрлик махорати" 54-55-бетлар. Тошкент. "Тафаккур каноти" нашриёти)

Актёлик устахонасида хиссиёт хотирасини шакллантириш ва уни бошкаришга оид куплаб амалий машклар шргатиб борилади. Актёр суратга олиш майдончасида камера каршисида ана шу амалий куникмаларидан фойдаланган холда уз ролини ижро этади. Масалан, актёр бирон салбий образни ижро этар экан, аввало образини чукур тахлил килган холда айнан тасвирга олинаётган асар вокеасидан келиб чикиб уз хиссиёт "мурват"ларини ишга солади. Дейлик, асарда актёр кахрамонининг онаси вафот этди. Актёр камера каршисида бор махоратидан фойдаланган холда онасидан айрилган фарзанд фожеасини ифода этиб бериши керак. Бунинг учун у бу фожеани аввало юракдан хис килиши лозим. Албатта актёр хаётида бундай фожеа булмаган булса-да, ухиссиёт хотирасини ишга солган холда уз образи хаётида яшашни бошлаши, бунинг учун эса уз хаётидаги бирон бир ачинарли, аламли вокеани эсга солиб бутун танаси, ички ва ташки хиссиёт ижро услубларини намоён килади.

Кинода хис-туйгуларнинг етакчилиги актёрнинг ана шу хиссиётлар асосида харакат килиши ва образи "максад"и сари интилишида уз аксини топади. Яъни актёр ролдаги берилган шарт-шароитдан фойдаланиб образ характери, унинг киёфасини яратар экан асар вокеаларидаги унинг хатти харакатларига сабаб булган муносабат ва унинг асосида тугилган хиссиётларни аниклаб олиши лозим булади.

Масалан, буюк адиб В. Шекспирнинг "Ромео ва Жульетта" фожеаси бош кахрамонлари Ромео ва Жульетта бир-бирларига булган оташин севги туйгуси асосида харакат киладилар. Бутун асарнинг концепцияси уларнинг севгиси асосидаги етакчи хатти-харакатлари ва курашларига таянади.

"Х,амлет" фожеасидаги Хдмлетнинг нафрати бутун асарнинг концепциясини ташкил этувчи унинг хатти-харакатлари, курашини пайдо

килади. Бизга маълумки, севги хам нафрат хам жуда кучли инсоний хиссиётлардир. Драматург ана шу инсоний хиссиётлар асосига улмас асарларини яратар экан, унинг ижрочи актёрлари учун сахнада хам камера каршисида хам кучли "кулланма" яъни хиссиёт асосидадаги етакчи хатти-харакат оркали ижро санъатини намоён этиш имкониятини мерос килиб колдиради.

Актёрнинг камера олдида ишлаши

Кино санъати пайдо булганидан буён ушбу санъат каторида кино актёрлиги санъати хам турли боскичларни бошидан кечирди.

Албатта, узбек кино санъати уз тарихи давомида турли сиёсий бухронлар, иктисодий ва маънавий инкирозларни бошидан кечирганини тан олиш лозим. Бирок, шунга карамай, хамма даврларда, хар кандай шароитда хам миллий кино санъати киёфаси, узига хос анъаналари сакланиб колди ва ривожланишда давом этди.

Кино майдондаги ва кадр ортидаги жараёнлар, кино актёрлик ва режиссёрлик махорати мактабининг ташкил топиши, шакклланиши ва ривожланиб бориши миллий кино санъати киёфасига, узига хос ва замон билан хамнафас ривожланишига замин яратди.

Миллий кино санъати тарихи ва унинг ривожи хакида фикр юритилганда бевосита узбек миллий актёрлик ва режиссёрлик сахорти мактабини эътироф этмай илож йук Боиси, хар кандай санъат ана шу махорат мактаби анъналаридан сув ичади. Жумладан кино санъати хам. Миллий махорат мактаби санъати пойдевори мустахкам ва кучли билим, анъаналарга суянади. Бу эса уз навбатида кино санъати киёфасининг шаклланиши, ривож топиши ва узига хослигини таминлашга хизмат килади. Кино санъати ривожига уз хиссасини кушган ва кушаётган бетакрор истеъдод сохиблари ана шу санъат махорти мактаби анъаналарида камолга етади.

Х,ар бир давр хар бир жараёнда кино сингари кино актёрлиги касби хам турли киёфаларда шаклланиб борди. Узбек миллий кино санъатида айникса куплаб улуг даргалари уз ижодлари асосида кино актёрлиги мактаби махорати сирлари ташкил топди. Бугунги кунда ушбу касб миллий кино санъатида узининг жилвадорлиги, миллий кадриятлари, анъаналари, ижро услублари билан узига хос урин тутиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ханжара Абулкосимова "Кино санъати асослари" Узбек миллий энциклопедияси давлат .илмий нашриёти. Тошкент. 2009 й. 6-бет.

2. Мунаввара Абдуллаева "Драматик театр ва кинода актёрлик махорати" 54-55-бетлар. Тошкент. "Тафаккур каноти" нашриёти.

References

1. Ханжара Абулкосимова "Кино санъати асослари" Узбек миллий энциклопедияси давлат .илмий нашриёти. Тошкент. 2009 й. 6-бет.

2. Мунаввара Абдуллаева "Драматик театр ва кинода актёрлик махорати" 54-55-бетлар. Тошкент. "Тафаккур каноти" нашриёти.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.