Научная статья на тему 'Хатти-ҳаракат саҳна санъати асоси сифатида'

Хатти-ҳаракат саҳна санъати асоси сифатида Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
308
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Хатти-ҳаракат / саҳна / образ / “агарда” / характер / театр / ҳиссиёт / қиёфа / ақл / ирода / ҳиссиёт / актёр / саҳнавий хатти-ҳаракат / психофизик жараён. / action / stage / image / "if" / character / theater / emotion / appearance / mind / will / emotion / actor / stage action / psychophysical process

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ш. Расулов

Мазкур мақолада хатти-ҳаракат саҳна санъатининг асоси эканлиги ҳақида сўз боради. Саҳнавий хатти-ҳаракатга оид тавсиялар берилади. К.С.Станиславскийнинг хатти-ҳаракатга берган таърифлари фикрнинг исботи мисолларида келтириб ўтилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ACTION IS THE FOUNDATION OF STAGE ART

This article discusses how behavior is the foundation of performing arts. Recommendations for stage behavior are given. K.S. Stanislavsky's descriptions of behavior are given in examples of proof of thought.

Текст научной работы на тему «Хатти-ҳаракат саҳна санъати асоси сифатида»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ХАТТИ-ХДРАКАТ СА^НА САНЪАТИ АСОСИ СИФАТИДА

Ш.Расулов

Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Мазкур мацолада хатти-уаракат сауна санъатининг асоси эканлиги уацида суз боради. Саунавий хатти-уаракатга оид тавсиялар берилади. К.С.Станиславскийнинг хатти-уаракатга берган таърифлари фикрнинг исботи мисолларида келтирибутилади.

Калит сузлар: Хатти-уаракат, сауна, образ, “агарда”, характер, театр, уиссиёт, циёфа, ацл, ирода, уиссиёт, актёр, саунавий хатти-уаракат, психофизик жараён.

ACTION IS THE FOUNDATION OF STAGE ART

Sh.Rasulov

Uzbekistan state institute of arts and culture

Annotation: This article discusses how behavior is the foundation ofperforming arts. Recommendations for stage behavior are given. K.S. Stanislavsky's descriptions of behavior are given in examples ofproof of thought.

Keywords: action, stage, image, "if, character, theater, emotion, appearance, mind, will, emotion, actor, stage action, psychophysical process,

Актёрлик санъати - бу саунавий уаракат санъати. Хдракат актёрлик санъатининг асоси уисобланади. “Хатти - уаракат: берилган шарт - шароит билан курашда маусадга эришиш йулидаги психофизик жараёндир”1.

Хатти-уаракат давомида фикр уилиш, сезиш, кура олиш, актёрлик образининг жисмоний уолати яхлит бир бутун булиб бирлашади. Хдракат маусадга йуналтирилган, рухий фикрлар ва хис туЙFуларга таууосланган холда актёр ижодидаги жисмоний гавдаланишдир, яъни - хатти-уаракат бу актёр ижодининг махсули уисобланади.

К.С.Станиславский - “Саунада хатти-уаракат уилмоу керак. Актёрлик санъати хатти-уаракатга, активликка асосланган. “Драма” сузининг узи уадим юнон тилида “содир булаётган уаракат” демакдир. Лотин тилидаги астео сузи драма сузига монанддир, бу сузнинг узаги аст бизнинг “активлик”, “актёр”, “акт” сузларимизга уам утган. Шундай уилиб, саунадаги драма сузи куз

1 В.Н.Сундукова, З.А.Ахмедова“К.С.Станиславский системаси атама ва унсурлари”. Т.: 2012

http://OAC.DSMI-QF.UZ

166

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

унгимизда кечаётган хатти-харакат килувчи кишидир”2-деб ёзади.

К.С.Станиславский “сахнада харакат килиш лозим, фаол харакатда драматик санъат муштокдир” - дейди. Сахнада айнан харакат учун харакат килмасдан, балки аник максадга йуналтирилган харакат килиш лозим. Сахнавий харакат ички хиссиётлардан келиб чиккан холда максадли йуналган булиши керак. Кечинма ва образларни уйнамай, балки кечинма ва образларнинг таъсирида хатти-харакат килиш лозим.

Х,ар кандай харакат, - дейди К.С.Станиславский, рухий-жисмоний акт булиб, жисмоний хамда рухий томонлардан ташкил топиб, бир-бири билан чамбарчас боFликдир. Х,ар кандай жисмоний харакат рухий асосга эга булса, хар кандай рухий харакатни бажаришда восита булиб хизмат килади. Масалан: бир кишидан каттик ранжиган одамнинг кунглини олиш учун унинг кузларига диккат билан тикилиш, ёнига утириш, дардини эшитиш ва х.к. каби бир канча жисмоний харакатларни бажариш лозим. Бу ерда жисмоний харакат рухий харакатга тобе булиб, тобелик характерида намоён булади.

“Х,ар бир харакатнинг ичида, - дейди К.С.Станиславский, ички хатти-харакат, кечинма ётади”. Жисмоний харакат бизни фикрлашга, рухий карашлар билан бойитишга ундайди. Жисмоний харакатни фаоллаштириш учун, хар бир рухий топширикни, актёрнинг онгига максимал жисмоний аникликда етказиб бериш лозим. Масалан: актёрга “далда бер” деган топширик берилса, бу вазифани бажариши кийинрок булади. Агарда “уз партнёрингни кулишга мажбур кил” деган топширик берилса, унда керакли фаоллик пайдо булади.

Шундай килиб, биз сахнавий харакатни аник максадга эришиш йулидаги рухий-жисмоний акт сифатида карашимиз лозим. Иккинчи энг кийин саволлардан бири: органик, ички асосланган, хакикатга якин сахнавий харакатни кандай бажариш мумкин? Бундай харакатни бажариш учун К.С.Станиславский ижодий жараёнга - “агарда” деган “сехрли” сузни киритиш жоизлигини таъкидлайди.

“Агарда сузи хар бир актёр учун борликдан ижод дунёсига утиш учун туртки вазифасини утайди”.

“Агарда” сузи актёрни куйилган саволга уз харакати билан жавоб бера олишга ундайди. Муаллиф пессани ёзиш давомида, агар асардаги вокеалар маълум бир даврда, кайсидир давлатда, кайсидур жой ёки уйда, яшайдиган кандайдир характерли, узига хос фикр ва сезгилар хакида гапирса ва х.к.

Уз навбатида актёрда хам: “Агар ростдан хам мана шу хаммаси хакикат булса, мен нима килган булар эдим? Кандай харакат килган булар эдим?” -деган савол пайдо булади. Бу сехрли суз “агарда” актёрнинг ички ижодий фаолиятини фаоллаштириб, унинг тасаввури ва фантазиясини уЙFOтишга

Станиславский К.С. Актёрнинг уз устида ишлаши. - Т.:Янги аср авлоди, 2010. - Б 54.

ГМ

167

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

туртки булади. У аста-секинлик билан уйлаб топилган “берилган шарт-шароитга” кириб бориб, максадга мувофик ва фойдали хатти-харакат кила бошлайди.

Сахнада нимаки содир булмасин, хаммаси бирор бир максад билан KилинмоFи лозим. У ерда томошабинларга узини курсатиш учун эмас, бирор бир максад билан утирмоFи керак. Аммо бу енгил иш эмас. Актёрлик санъати хатти-харакатга, активликка асосланган булиши зарур.

Сахнада кимирламай утириш пассивликдан далолат бермайди, балки сахнада кимирламай утирган киши хам хатти-харакат килаётган булиши мумкин. Лекин бу ташки-жисмоний эмас, балки ички-психик харакатдир.

Бинобарин, жисмоний сокинлик купинча кучли ички хатти-харакат туфайли содир булади. Бу ижодкор актёр учун жуда мухим ва кизикарлидир. Санъатнинг киммати, унинг маънавий мазмуни билан белгиланади.

Шунинг учун сахнада хам жисмоний, хам рухий хатти-харакат килмок керак. Бу билан санъатимизнинг асосларидан бири сахна ижодининг ва санъатнинг активлиги хамда харакатчанлиги бажарилган булади.

Сахнада бекордан-бекорга, югуриш ва азоб чекиш мумкин эмас. Сахнада хатти-харакат киламан деб, «умуман» харакат килишнинг кераги йук, балки асосли, максадга мувофик ва унумли хатти-харакат килмок керак.

Сахнага чикиб олиб, хеч нарсадан хеч нарса йук, рашк килиш, хаяжонга тушиш, Fамгин булиш мумкин эмас. Айрим талабалар шундай килишга уриниб курадилар, лекин туЙFу жонланмайди, шундан сунг ошириб уйнаш, кечинмани курсатишга уътадилар. ТуЙFуни зурлаб чикариб булмайди. Сахнада актёр табиий, хаётда кандай гапирса шундай гапириши, кандай нафас олса сахнада хам шундай эркин нафас олиши ва асосийси максадга йуналтирилган хатти-харакат килмоFи керак.

Юкоридагиларга кушимча килиб Р.Усмоновнинг буюк Гегельнинг хатти-харакатга берган тарифини келтириб утамиз: “Хатти-харакат инсон

характерини энг аник ва ёркин тасвирловчи унинг аклий кобилиятини ва максадини курсата олувчидир. Унинг узи кандай эканлигини, унинг юрагини чукур жойларида нима борлигини факат хатти-харакат билан курсата олиш мумкин”.3

Хатти-харакат качон хатти-харакат була олади? Агарда у биронта тусикни босиб утса, бирор хатти-харакатга карши хатти-харакат кила олса. Х,аракат сахна санъатининг асоси экан, лекин хар кандай хатти-харакат хам, хакикатнинг чексиз сабаб ва окибатларини, вактлар боFликлигини ифодалай олмайди. Шунинг учун эстрададаги хатти-харакат бехисоб алокаларнинг

3Усмонов Р. Режиссура. - Т.:Фан, 1997. Б - 60.

168

http://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

сабабчиси, унинг ривожланиши ва карама-каршиликни хал килишга имкон берадиган аник хатти-харакатни танлаб олади.

Театр санъатининг мураккаблиги ва бошка санъатлардан фарк киладиган жихати - актёр томошабин куз олдида ижод килиши ва куп нарса уларнинг муштарак яшашига боFликлигидадир.

Актёрдан хакикий хиссиётлар билан яшашни, киёфага кириш, тусланишни талаб килинади. Аммо кандай?

Жонли театрни яратиш максадида К.С.Станиславский ва В.И.Немирович-Данченколар А.П.Чехов, А.М.Горкий драматургиясига мурожаат этадилар. Чунки бу ёзувчиларнинг асарлари марказида инсоннинг узи, унинг кайфияти, хиссиёт ва сезгилари юксак парвозли булган. Бу асарларда сезгиларни, хиссиётларни кузFатувчи, уларни узгартиришга хизмат килувчи мухит ва кайфият мавжуд булган. Мазкур спектакллар театр эстетикаси ва актёр ижроси услубиятида бурилиш ясашга асос булди.

Аммо кейинчалик бир катор муаммолар, хусусан, актёр ижросида хакикий хаётдагидек уз хиссиётлари исканжасига тушиб колиш холатлари, К.С.Станиславскийни актёр психикасини харакатга келтирувчи таянч нукталарини излашга мажбур килади. Уз замонасидаги психология ютукларига таянган К.С.Станиславский хиссиётларни кузFатувчи бирдан-бир омил харакат эканлигини англаб етади.

Маълумки, инсон психикасини харакатга келтирувчи куч бу - ацл, ирода ва уиссиётдир. Эстрада актёрининг ижодида хаддан ташкари уз-узини онгли назорат килиш эркин ижод килишни сундиради. Хиссиётларни эса хотирада мустахкам саклаб колиш имкони йук. Биз факат иродавий харакатни хотирада саклаб колишимиз мумкин экан. Хар кандай харакат карши харакатга дуч келганида максадга эришиш ёки эришаолмаслик натижасида мутаносиб хиссиётлар кузFалади. К.С.Станиславский иродавий хатти-харакат актёр ижодиёти психологиясининг асосий конуни, хиссиётларни кузFатувчи ягона омил эканлигини ихтиро килган.

Мана шу буюк кашфиёт сахнавий хис-туЙFуларни кузFатувчи турткисидир. “Актёр” атамаси хам - харакат килувчи маъносини англатади. Сахнавий хис-туЙFулар актёрнинг ихтиёрий ва беихтиёрий ижод махсулидир.

Шундай килиб, К.С.Станиславский актёрнинг табиатини урганиш борасида олиб борган ижодий изланишлари учта боскичдан утади: 1-боскич: акл-идрокни ишга солиш оркали хиссиётларни кУзFатиш; 2- боскич: бевосита хиссиётларга таъсир этиб кУзFатиш; 3- боскич: харакат ва ирода оркали жонли ижро этишга эришиш.

Хиссиёт — актёр ролнинг берилган шарт-шароитларида хакконий хатти-харакат килиши, фикр юритиши.

гм

169

http://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Ирода - инсон фаолиятидаги фикр ва сезгилар бошкарувчисидир. Шунинг учун актёр санъатининг ягона воситаси ва куроли - харакатдир!

Саунавий хатти-уаракат - табиий борликни тасаввур оламига кучирадиган асос, дастак, асосий восита, актёр санъатининг хом-ашёси. Актёр ижросида хатти - харакатни аник белгилаш мухим ахамиятга эгадир. Агар белгиланган хатти - харакат хиссиётларни кузFатишга хизмат килмаса, бу белгиланишдан наф йук. Хатти-харакат хамиша томошавийдир. Уни сахнада кузатиш мумкин.

“Актёр уз санъатини хатти-харакат оркали намойиш этади. Шу хатти-харакатлар воситасида, гох жисмоний, гох тасаввурий, гох сезги тарзида узи яратаётган образ - сиймо олдига куйган максад сари интилади. Демак, актёрнинг хатти-харакати унинг сахнадаги бирдан-бир куроли экан. Айнан шу хатти-харакат оркали образнинг сахнавий хаёти томошабинга етиб боради. Уз навбатида, хатти-харакатни ички сезгилар кузFатади. Х,ар кандай харакат эса, уз навбатида ички сезги учун копкон вазифасини утайди. Демак, харакат актёр санъати техникасининг асосий тамойили хисобланади.”4

Х,аракат кандайдир бирон-бир шаклда макон ва вакт бирлигида кечади. Бу хилдаги таърифлашда хар бир ишлатилган суз мухимдир. Бирон сузни тушириб колдириш - тушунчани барбод килиш билан баробар. Ушбу таърифни кискача бундай ифода этиш мумкин. Энг аввало, харакат жараёнида диккатни психик ва жисмоний харакатнинг узлуксизлиги ва уларнинг узвий яхлитлигини таъминлашга каратиш керак.

Х,аракат - бу жараёндир. Бундан келиб чикадики, унинг кириш кисми, тугуни, ривожланиши, авжи хамда ечими бор. Сахнавий харакат кандай бошланади, кайси конунлар асосида ривожланади, нега, нима сабабдан тугайди, ёки узилиб колади? Бу саволларга жавоб топилса жараёнга аниклик киритилади, унинг мохияти очилади.

Кундалик хаётда бизнинг харакатларимизга туртки берадиган нарса бу мавжуд олам булиб, у билан вазият такозосига кура мунтазам мулокатга киришамиз. Бу вазиятлар бизнинг ихтиёримиздан ташкарида булади ёки уларни узимиз яратамиз. Сахнада эса бу вазиятлар муаллиф томонидан таклиф этилган ёки биз томондан уйлаб чикилган булиб, берилган шарт-шароит дейилади. Шу вазиятлар бизни хатти-харакат килишга ундайди, жараённи давом эттиради ва ривожлантиради. Эстрада актёрининг танлаган асарида берилган шарт-шароитни саралаб олиш усули, айни шу асарнинг сахнавий хиссиётлар табиатини аниклашда энг мухим омил хисобланади.

Берилган шарт-шароитни кескинлаштирмоклик бу сахнавий хаётнинг конуни хисобланади. Вазиятни кескинлаштириш харакатни фаоллаштиради.

4Махмудов Ж., Махмудова Х. Актёрлик махорати. - T.:Lesson Press, 2016. - Б. 126.

ГМ

170

http://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Аксинча булганида эса харакат сустлашади. Шуни алохида таъкидлаб утиш жоизки, шарт - шароит, вокеа, ходисаларга кахрамонларнинг муносабати кескин булиши мухим ахамиятга эга. Агар факат хаётий хакикатдан, маиший маънодаги мантикдан келиб чикиладиган булса сахнада бадийликка эритттиттт амри махол булади. У холда сахнавий вокеликни кескинлаштириш лозим булади.

“К.С.Станиславский таъбири билан айтганда, “Кичик хакикатни яратишнинг узи ижод хисобланади... Кимда-ким энг кичик жисмоний хатти-харакатни талаб доирасида бажарар экан, демак, у системанинг ярмини билган хисобланади” (К.С.Станиславский. Опера ва драма студиясида сузлаган нуткидан, 9-ноябрь 1955 й. МХАТ музейи. Станиславсикй архиви)”.5

Фойдаланилган адабиётлар

1. Сундукова В.Н., Ахмедова З.А.“К.С.Станиславский системаси атама ва унсурлари” Т.: 2012.

2. Станиславский К.С. Актёрнинг уз устида ишлаши. - Т.:Янги аср авлоди, 2010. - Б 54.

3. Усмонов Р. Режиссура. - Т.:Фан, 1997. Б - 60.

4. Махмудов Ж., Махмудова Х. Актёрлик махорати. - T.:Lesson Press, 2016. - Б. 126.

5. Абдуллаева М. Драматик театр ва кино актёрлик махорати. -Т.:Тафаккур каноти, 2014. - Б.62.

’ Абдуллаева М. Драматик театр ва кино актёрлик махорати.

Т.:Тафаккур каноти, 2014. - Б.62.

http://OAC.DSMI-QF.UZ

171

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.