Научная статья на тему 'Тимсоллар сиймосини яратиш'

Тимсоллар сиймосини яратиш Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
172
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Тимсол / феъл атвор / севги-муҳаббат. / Symbol / verb / love

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Зоҳиджон Абдуназаров

Ушбу мақолада Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар ва “Меҳробдан чаён” асарларининг қаҳрамонлари тимсолини яратиш, қаҳрамонлар феъл атворини ўрганиш масалалари ҳақида ижодий тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CREATING STAGE IMAGES

This article provides creative advice on the creation of the image of the heroes of Abdullah Qadiri's works "The Last Days and the Scorpion from the Altar", the study of the character of the heroes.

Текст научной работы на тему «Тимсоллар сиймосини яратиш»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ТИМСОЛЛАР СИЙМОСИНИ ЯРАТИШ

Зоуиджон Абдуназаров Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг

ФарFOна минтакавий филиали

Аннотация: Ушбу мацолада Абдулла К^одирийнинг “Уткан кунлар ва “Меуробдан чаён" асарларининг цаурамонлари тимсолини яратиш, цаурамонлар феъл атворини урганиш масалалари уацида ижодий тавсиялар берилган.

Калит сузлар: Тимсол, феъл атвор, севги-мууаббат.

CREATING STAGE IMAGES

Zohidjon Abdunazarov Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Fergana regional branch

Abstract: This article provides creative advice on the creation of the image of the heroes of Abdullah Qadiri's works ”The Last Days and the Scorpion from the Altar”, the study of the character of the heroes.

Keywords: Symbol, verb, love.

«Мозийга цайтиб иш куриш уайирлидир»

Абдулла К,одирий

Узбек адабиётининг бадий наср соуасида катта асарлар яратган Абдулла Крдирий ижодининг биринчи этапи 1913-1914 йиллардан бошланган Абдулла Крдирий жадид эди унинг асарлари янгиланиш ва янгича услуб, янги турмуш тарзи янги-янги ёндошув FOялари билан суFорилгандир. Ёзувчи Абдулла К,одирий «Мозийга кайтиб иш куриш уайирлидир дейдилар»деган FOяни илгари суриб, бадий образлар воситаси билан укувчиларга тарихий сабок беришга тиршади. Узбек адабиётининг биринчи романининг асосий каурамонлари тимсолини бугунги кун сауналарда кай тарзда яратилиши, тимсоллар феъл атворларига кандай ёндашув кераклиги уакида фикрлашамиз.«Уткан кунлар» тариуий романдир унинг мавзуси Узбекистонда хонлик тузилиши ва у давр уаётидан олинган.Биз купинча китобни укисак ёки филмни курганимизда купрок севги мууаббатга йуFрилган сауналарни эслаб колишимиз тайин аммо шуни чукуррок англаб олишимиз керакки асар факатгина Отабек ва Кумушнинг соф мууаббатларию Зайнабнинг висол уижрони уакида эмас,

ГМ

146

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN 2181-063X

Абдулла Крдирий ушбу кахрамонлар оркали халкни кийин ахволдаги турмуши, тушунмовчиликлари мусурмон ахлининг бир -бирларига булган ноахил муносабатларида уша даврнинг жарлик ёкасига келиб колганлигини шу каби кахрамонлар оркали хам эслатиб утади. Биз хозирги кунда профессионал театр сахналарида, Санъат ва Маданият институти ёш актёрлар тайёрлаш жараёнидаги укув майдонларида ижроларини томоша килганимизда факатгина Отабек ва Кумушнинг ишк мухаббатга сармастлиги, Зайнабнинг жинни булгучи холатларидан Х,омиднинг пучга чиккан умидларини намоён этилган сахналари кузга ташланади. Шундай хам дейлик хаётда мавжуд инсонлар кимдир кимгадир интилади аммо асосий максад факатгина шу эмас, асардаги асосий муаммо замон давр ва шу палладаги инсонларнинг тушунчаларида деб уйлайман.Абдулла Крдирий бу асарда купрок инсоният кадр киммати, одамийлик хакида гапиришга уринади.Биз асарни мазмун шаклини тушуниб олгандан сунг ундаги ижобий ва салбий кахрамонлар сиймосини яратишга киришами. Бу каби асарлар устида ишлашда нималарга чукуррок назар ташлашимиз керак. Бунда талаба актёрларимиз рол устида эътборли тарзда ишлашлари талаб этилади . Тимсол яратишда уша ролнинг таржимаи холини хам актёр яхши билиши керак.Актёрларнинг купгина кисми баъзи холларда кахрамоннинг умумий куринишинигина чизиб оладилар ва шу етарли деб уйлайдилар.Бу услуб актёрни узида хам ролига булган муносабатини сусайтириши аник чунки узи уйнаётган тимсолни бус тутунлигича урганиб олмаганлигида. Агарда чукуррок ёндашсак кахрамон хар-доим ва хар соат актёр билан хамнафас яшайди. Кахрамонни бошидан кечирганларини сахнага олиб чикиш мумкин, асарда куп ходисалар драматург томонида курсатилмаган,курсатиб утилганда хам кам микдорда булиши мумкин булган такдирда актёр кахрамонини уй шароити дустлар давраси моддий шароити кандай деган саволларга хам эътибор бериши керак. Актёр ролининг ички хаётини, ички дунёсини факат хатти-харакатлар ёрдамида юзага келтира олади. Сахнада тасвир этилган ролнинг хатти-харакатига караб, улар хакида фикр юритиш имкониятига эга буламиз. Мана шу ички табиат билан хулк-хусусиятлари - ролнинг ички характери деб аталади. Ролнинг ички характерини тасвирлаб, ижро этиш учун актёр узини рол хаётида кура билмоFи лозим, бошкача килиб айтганда, актёр узини ролнинг берилган шарт-шаротига мослаштира олиши керак. Тарихни билиш тарихий шахслар хаётини урганиш уша давр кийимларию шарт -шароитларини мукаммал даражада юктириб олишлари керак. Санъат ва Маданият институтларида тарих фалсафа диншунослик дарслари бежизга киритилмайди чунки актёр узи яратаётган тимсолни тарихи ва моддий- маънавий маданий диний томонлама чукур билиши керак. Келинг фикрларимизни мухтасар килиб романдаги кахрамонлар

г<«г

147

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

феъл атворларига назар ташласак Асарнинг асосий кахрамонларидан бири Юсуфбек хожи. Адиб Юсуфбек хожи зиммасига катта юк юклайди. У узаро махаллий зиддиятларнинг зарарини яхши билади, кипчокни кириш ишини коралайди, аксинча, бир миллатнинг икки кавмини уларни “чин ёвга бериладиган куч” учун иттифокчи санайди. Юсуфбек хожи Романдаги тасвирларга кура, агар икки келин уртасида “суз чикканини гохо эшитса, иккала келинни уз олдига чакириб”насихат килади. “Аввало Кумушдан упка килиб: “Ойим, хар нима сиз каттасиз, Зайнаб ёш, каттадан кичикка шафкат лозим, мундоF яхши эмас!” деган гапларни айтади. Сунгра Зайнабга насихатлар бериб, “кейин иккисини дуо килиб, бир-бирига салом” бердиради. К,айнона-келин муносабатлари хам Юсуфбек хожидек доно-донишманд оила рахбари назаридан четда колмайди. Узбекойим, агарда шу асар ичига Узбегойим тимсоли киритилмаганда асарни киймати у даражада укувчини онгида урин тутмас эди яъни оддийгина мухаббат эгаларинигина куришимиз мумкин эди. Абдулла К,одирий Узбекойим сиймоси билан уша даврнинг биъзи кимсаларининг ишонувчан укувсиз билимсизлигини ва лекин каттик кулик остида халкни оилани ушлаб турган шахслар феъл атворини очиб ташлаган.Ёзувчи Узбекойимни шундай характерлайди. Узбек ойим эллик беш ёшлар чамали чала думбул табиатли бир хотун булса хам аммо эрига уткирлиги билан машхур Узбекойим кул билан кулча чури билан чурича муомала килади. Отабек асарнинг бош кахрамони,асар Отабек умрининг маълум жараёнидан бошланади. Отабек OFир табиатлик, улуF гавдалик, куркам ва ок юзлик, келишган, кора кузлик, мутаносиб кора кошлик ва эндигина мурти сабз урган бир йигит” - романнинг бош кахрамони, савдогар, Юсуфбек хожининг уFли, бир муддат Тошкентдаги Бекларбеги мадрасасида тахсил олган, йигирма турт ёшда. Абдулла К,одирий Отабекни мавжуд ижтимоий тузилишга алокадор булган атрофни ураган мухитдан юкори, халкни севувчи, халкучун каЙFирувчи бир ёш йигит каби тасвирлайди. Ёш Отабек «эл тинчлиги» «эл рохати»учун каЙFуради У узини эл бахти учун йул очадиган олий максад тарафдори деб хис этади. Аммо унинг сиёсий -ижтимоий орзулари,хонлик тартибларининг баъзи томонларидан норозилиги эса шахсий севгисига нисбатан жуда кучсиздир.Лекин Отабек ишкда хам бир текисда жасоратли эмас,у ота-она орзусига карши кетаолмайдиган характерга эга. Иккинчи хотин олишнинг

бутун маъносизлигини, уринсизлигини сезгани холда, укувсиз..... онасига

буйсинишга мажбур булади. Кумуш - “куюк жинггила кипрак”лари остидан “тимкора кузлари” бокиб тургувчи,“коп-кора камон, утиб кеткан нафис, кийик кошлари чимирилган-да, нимадир бир нарсадан чучиган каби” курингувчи, “тулFан ойдек Fуборсиз ок юз”лик ун етти-ун саккиз ёшлардаги, марFилонлик Мирзакарим кутидорнинг кизи, Отабекнинг маъшукаси; роман охирида

ГМ

148

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

кундоши Зайнабнинг таомга кушиб берган захаридан улади. Кумуш бой оилада усган,гузаллик,содиклик ва олийжанобликни ифодаловчи бир киз у чин севувчи хотинлар катори мутаносиблаштирилади. Ёзувчи Кумушнинг калби севгисини хам идеаллаштиради. Аммо Кумушнинг сиймосини яратаётганда яна шу характерларига ахамият бериш керакки Кумуш, Мирзакарим кутидорнинг якаю ягона эрка кизи. Айникса Кумушнинг онаси Офтобойим жигарбандини кундошлик турмуш тарзига булган муносабатига шундай дейди- Айтсам шуки Кумушнинг феъли- хуйи узимга маълум:эрка усган,лавзи тез кундошлик сиёки йук, Харкун Зайнабингиз билан Fидир-бидир кила бериб сизни кийнаб куярмикин дейман...Тана бузокнинг турки тукканига тамFа деганларидек албатта менга равшан.Аразчи десангиз хам шу ичи коралик деснгиз хам шунда деган таърифларини ёддан чикармаган холда пресонажга ёндашиш керак.

Зайнаб - Тошкентлик Олим понсадбошининг кизи, “ун етти ёшлар чамалик, кулчалик юзлик, оппоккина, уртача хуснлик”, Узбек ойимнинг уFли Отабек учун танлаган келини, Кумушнинг кундоши:Зайнаб унга роман охирида Отабек талок куяди ва у жинни булиб колади.Аслида хаёт ранглари ок ва корадан иборатдир аммо шу уринда Зайнабни буткул коралаш хам мумкин эмас чунки кундошлик балосига гирифтор булишида аламзадаликларида албатта уша давр психалогияси такозо этгандир.Зайнаб хам бахтли яшашга арзигулик ва шу максади йулида хеч нарсадан кайтмайдиган аёл. У хам севади севилишга арзирди. Асарнинг бу ерига эътибор беринг а -Менга сизнинг мижозингиз керак эмас... Узингиз! деди ва й^лаб юборган холда Отабекнинг кучоFига узини ташлади. Отабек Зайнабнинг шу кадар юрак дарди борлигини биринчи марта билар эди. Бечора Зайнаб...

Асар сунгида унинг жинни булиб колиши хам Отабекка булган кучли мухаббатидан далолат беради Албатта актёр ва булажак актёрларимиз шу каби асар кахрамонларини бус бутун холда сиймоларини яратиб олишлари керак. Шу билан бирга, ролнинг хаётини актёр узининг ички дунёси билан кура билмоFи лозим. Демак, бу роль учун зарур булган ички хусусиятини, хис-туЙFуларини актёр уз калбида тарбиялаб, устириб келтира билиши кеарк. Бунинг учун даставвал актёр ролнинг ички хаарктерини (дунёкарашини, узи яшаётган хаётга муносабати) ва унинг ички калб узгачалигини яхши билиб, аниклаб олиши талаб этилади. Чунки ролнинг ташки хатти-харакатинининг пайдо булиши - ички характерга боFлик. Ролнинг ички характерини томошабинга таъсирли килиб етказишда актёр ролнинг ташки харктерини хам чукур уйлаб топиши зарур. Кдзоти шундаки, ташки характерга тааллукли булган ролнинг юриши, туриши, гавда харакатлари, кимирлашлари, кУзFалишлари сузлаш манераси ва бошка хоказоларини аниклашнинг узи актёрга баъзида ролнинг ички харакатини топишга ёрдам беради, баъзида

гм

149

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ролнинг ички харакатларини аниклаш билан унинг ташки характлари, актёр ижодида узидан-узи паидо булади. Ролнинг характерини топиш иуллари хар хил ва ранг-баранг. Асосий материаллар, хаётнинг узидан, хаёлий фантастик хаёлдан, одамлар орасидаги хаётни кузатишлардан кинофильмлардан. Тасвирий санъат асарларидан ва шунга ухшаш хар хил янгиликлардан излаб топса булади. Аммо, материаллар кайси ва кандай жойлардан топилишидан катъий назар, ИиFилган материаллар актёрнинг уз калбидан узок булмаслиги шарт, яъни ролнинг ички ва ташки харакатини уИFOта оладиган булиши лозим. Ролнинг ташки харакатини яратишда актёрга костюм, парик,причёска, реквизит, бутафор ва шунга ухшаш бошка сахнавий компонентлар ёрдам беради. «...Каттами-кичикми, бундан катъий назар, хамма актёрлар сахнада факат образлар яратишлари керак. Уларнинг вазифаси узини томошабинга курсатишгина эмас, бунинг учун улар образнинг кайфиятига киришлари керак. Бу кайфиятга киришнинг узи - характерли, типик ва хаётий булмоFи лозим», -деган эди К. С. Станиславский бу хакда. Ролнинг ички характери ролнинг олий максадидан, хатти-харакатидан пайдо булади. Бунинг учун актёр узини рол урнига куя билиши керак. Ана шунда хиссий хотиралар ёрдамида сахнавий кечинма, актёр калбида узидан-узи уЙFOнади. Мухтасар килиб айтганда: хар-бир кахрамоннинг сиймосини яратаётганда булажак актёрларимиз сахнада ташки томондан узининг куринишини узгартириб, ички томондан узини йукотмаслик керак.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] К.С. Станиславский “Актёрнинг уз устида ишлаши” (2011 Т.)

[2] К.С. Станиславский. Асарлар туплами. 3 том (Курсивной. 1997 М.)

[3] “Мейрхолд билан учрашувлар” М.1967 йил.

150

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.