Научная статья на тему 'Ижодкор шахс - актёрни тарбиялашда жонли сўзнинг ўрни'

Ижодкор шахс - актёрни тарбиялашда жонли сўзнинг ўрни Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
180
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
актёр / драматург / режиссёр / драматург / шева / талаффуз

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — У. Болтабоева

Ушбу мақолада саҳнадаги сўзнинг қудрати, сеҳри, унинг саҳнадаги ўрни ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида фикр юритилган. Драматург ижод қилган сўзлардан актёр қандай усулда фойдаланиши масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ижодкор шахс - актёрни тарбиялашда жонли сўзнинг ўрни»

Ижодкор шахс - актёрни тарбиялашда жонли сузнинг урни

У.Болтабоева, Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона

минтацавий филиали

Аннотация - Ушбу маколада сахнадаги сузнинг кудрати, сехри, унинг сахнадаги урни ва унинг узига хос хусусиятлари хакида фикр юритилган. Драматург ижод килган сузлардан актёр кандай усулда фойдаланиши масалалари ёритилган.

Калит сузлар - актёр, драматург, режиссёр, драматург, шева, талаффуз.

"Суз гавхдрининг шарафи шунчалар юксакки, гавхдрдек кимматбах,о нарса х,ам унга садаф була олмайди. Турт садаф-сув, хдво, ер, ут ичидаги гавхдрга кути х,ам шу суз, етти кават осмон юлдузларининг буржлари х,ам шу суздир".

Сах,нада сузнинг кадри, вазифаси, юки хдётдагидан кура бир неча маротаба ортиши-ни, уни томошабинга аник ва тушунарли етказиб бериш накадар ахдмиятли эканидан келиб чиккан х,олда, педагог "суз - сах,на санъатининг кон томири" эканлигига амал килиб, унга якиндан ёндошмоги лозим. Сах,навий суз узида чукур мазмунли, таъсирчан хдтти-хдракатга эга эканлиги билан ажралиб туради. Унинг маъно, мазмун ва охднгини актёр кенг камровли урганиши ва турли таъсир этиш нукталари - онг, тасаввур, х,иссиёт доирасига йуналишни узлуксиз равишда машк килиши талаб этилади.

^огоздаги суз ижро килинганда, чиройли талаффуз билан укилганда жонланади. ^огоздаги сузнинг таъсири ижрочининг мах,оратига караб, кескин узгариб кетиши х,ам мумкин. Сузнинг ижроси (талаффузи) айникса сах,нада асосий ахдмиятга эга. Шекспирнинг "Отелло" трагедиясини оладиган булсак, Отелло Дездемонадан "Румолча!" "Румолча!" деб хитоб киладиган сах,наси бор. Ушбу сах,нани дунёнинг турли актёрлари турлича ижро килишган. Баъзиларида зуравонлик, баъзиларида илтижо, баъзиларида фожиа охднглари акс этган. Шулардан келиб чикиб айтиш

мумкинки, х,ар бир ижрода х,ар бир актёрнинг узига хос караши, узига хос тушунчаси гавдаланади. Бундан куриниб турибдики, нутк маданияти таргиботчилари аввало актёрлар саналадилар. Актёрлар яратаётган образлари ва ифодали нутки оркали халкимизнинг орзу-умидлари, х,ис-туйгу-ларини куйлайдилар. Шу билан бирга уларни эзгу ишларга ундайдилар, яхшини ёмондан ажратишга ургатадилар. Шунинг учун х,ам сах,надаги нутк, жонли суз масаласи энг мух,им масала х,исобланади.

Узбек тилининг ривожида х,ар биримиз-нинг муносиб улушимиз булиши керак. Нуткимиз нуфузи суз танлашга, уни каерда, кандай овозда, кайси усулда ифода этишга богликлигини унутмаслигимиз лозим. Бу айникса театр санъати актёрларига, укитувчи ва талабаларга, телевидение ва радиобош-ловчиларга, барча маданиятли ва укимишли одамларга тегишли булиб, уни пухта эгаллаш х,ам карз, х,ам фарздир. Х,ар бир суз устаси узи талаффуз килаётган сузга маъсулият билан караши, айникса икки ва ундан куп маъно берувчи сузларни каерда ва кандай усулда ишлатилиши кераклигини билиш-лари керак. Шу уринда телерадио сухдндонларидан тортиб, театр ва киноларда оммага суз айтувчи актёрларгача - хдммаси узбек адабий тили бойликларидан тугри ва унумли фойдаланиши даркор. Зарур булма-ган шеваларга берилиш, четдан кириб келган сузларга ургу бериб ишлатишга хушёр булмогимиз керак. Масалан; телевидение ёки радиода "майитни кутариб кетишяпти" жумласини урнига купол килиб, "уликни кутариб келишяпти" жумласи ишлатилса кулокка жуда хунук эшитилмайдими? Актёр билан артистни фаркламасак, талаба билан укувчини ажратата олмасак бу нима деган гап? Умуман олганда купчилик хузурида нутк сузлайдиган лекторми, сузга чикувчими барибир шевага берилмасдан, равон ва майин гапириш замон талабига айланди. Суз эркинлиги берилди деб, купчилик олдида х,ар

нарсани сузлайвериш узбек адабий тилига беписандлик, хурматсизликдир. Бу каби нуксонларни бартараф этиш нафакат педагоглар, балки барча ёши улуглар учун катта масъулият юклайди. Зеро, фарзанд-ларимиз онгига она-юрт манфаати, мукаддас кадриятларимизни сингдириш, уларни саводли, тафаккури баланд, илмга интилувчи килиб тарбиялаш бизнинг олдимизда турган мухим вазифадир.

Узбек тили - узбек миллатининг курки, уни хурмат килиш, хаммага бирдек таалукли. Узбек тилига мехр ва мухаббат билан карашни уйда ота-онадан, богчада богча опадан, укув даргохларида устоз-муаллим-дан, олий укув юртларида профессор-укитувчилардан урганмогимиз лозим. Узбекистон Республикасининг биринчи Президенти Ислом Каримовнинг "Юксак маънавият - енгилмас куч" асарида "Маълумки, узликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар уртасидаги рухий-маънавий богликлик тил оркали намоён булади. Жамики эзгу фазилатлар инсон калбига она алласи-ю, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили - бу миллатнинг рухидир", деган таърифи бежиз айтилмаганини ёдда саклайлик.[1]

Бугунги кунда республикамиз театрларида намойиш этилаётган замонавий спектакл-ларда сахна нуткининг ахволи алохида тадкикотни талаб этади. Чунки актёрлардаги сахнавий нутк даражасини у даражада яхши деб булмайди. Актёрларнинг нуткидаги гализлик, шеваларнинг ишлатили-ши, сузга булган хурматсизлик булиб, сахна маданиятига тугри келмайдиган иборалар-нинг ишлатилиши купчилик томошабин-ларни ранжитмокда. Бу масалада халкимиз назарига тушган буюк актёр ва актриса-ларимиз ёшларга ибрат була олиши мумкин. Огир шароитларда хам миллатимиз маъна-вий меросини халкимизга етказиш йулида турли тазйикларга учрасада, сахна нутки оркали узбек тилини, нутк маданиятини юксакликка олиб чиккан буюк актёр ва режиссёрларимиз ижод йулини давом эттириш айни пайтда театр етакчиларининг, ижодкорларимизнинг асосий вазифаси

хисобланади. Театрларимизда намойиш этилаётган спектаклларнинг асосий гоясини томошабинга етказишда актёрнинг, режиссёрнинг ва суз усталарининг сахнада аник, равон, ифодали ва жарангдор овози, аник талаффузи мухим ахамиятга эгадир. Кейинги пайтларда сахна нутки масаласи режиссёрларнинг хам, театр танкидчилари-нинг хам назаридан четда колиб кетаётгани, спектаклларни мухокама килиш жараёнлари-да хам юзаки танкидлар булаётгани хеч кимга сир эмас. Сахна асарларида образ яратишда, вокеаларни жонлантиришда актёрнинг суз хатти-харакати ва унинг нутки хал килувчи ахамиятга эгадир. Суз канчалик таъсирли булса, шунчалик кузланган максад амалга ошиши осонлашади. Бунда албатта драматургнинг тили мухим роль уйнайди. Шу билан бирга театрдаги актёрнинг ва режиссёрнинг махорати ва хамкорлиги ута мухимдир. Бу фикрлар йиллар давомида мутахассисларнинг тажрибалари асосида шаклланган.

Санъат ва маданият педагогикаси бошка сохаларга мутлако ухшамайдиган узига хос хусусиятларга эга. Аллома устозлар барча сохада хам хар бир суз маънавий-эстетик камолотига эга булган "бир спектакль" булиши керак, деб таълим берадилар.

Актёр билан режиссёр гуёки таржимонга ухшайди, чунки улар мавжуд драматик асарни кайта яратишади. Шунинг учун булса керак, таржимонлик кайта яратиш санъати дейилади. Демак, актёр хар бир сузнинг талаффузида ута хушёр булмаса, сузнинг узи берадиган маъно актёрнинг талаффузига караб бошка маъно кашф этиши хам мумкин. Масалан, "Рахмат" сузини айтганда ижобий ва салбий маъно берилиши актёрнинг талаффузи ва овоз охангига боглик булади. Суз актёр тилидан чикдими, у сахнада бадиий образга айланиши керак, акс холда у айтилмаслиги керак. Чунки сахна тили жонлиликни, кискаликни ва лундаликни истайди. Сахнада туриб томошабинга етказилаётган суз ёки жумлалар узбек адабий тили нормаларига мос булиши, характер яратаётган актёр уз кахрамони тилидан гапираётганда узбек тили конун-коидаларига

буйсунган холда харакатда булиши керак. Х,ар бир суз ёки сузлар бирикмасини сахнадан туриб томошабинга етказаётган актёр, кайси сузни кандай овозда ва охангда айтаётганлигида хам гап куп. Буларнинг барчаси актёрнинг махоратига богликдир. Актёр роль ижро этаётганда йигладими, томошабин хам йиглаши керак, у кулдими, томошабин хам кулиши керак. Булар уз-узидан руёбга чикиши керак, мажбурлик билан эмас. Ана шундагина режиссёр билан актёрнинг хамоханглиги намоён булади.

Сахнада актёрнинг овоз оханги доим бирдай булмаслиги керак. Х,озир у аччикланяптими, демак, оханг овози уртача, кейин куляпти, энди эса овоз оханги бутунлай бошкача булиши керак. Актёр драматург ёзган сузларни худди узидек айтиши сахнага тугри келмайди. Буларнинг хаммаси актёрнинг кобилияти ва тажрибасига, яъни махоратига богликдир. Театр хам шундай даргохки, унда етмиш уйлаб бир кесиш керак. У факат топ-тоза юрак билан кириш ва суз айтиш керак булган маскандир.

Суз санъати хамиша уз замонининг рухи, дарди, муаммоларини акс эттириши билан умуминсоний тараккиёт жараёнларига беминнат хизмат килиб келади. Ёш ижодкор тасаввур оламининг ранг-баранглиги бадиий адабиёт, санъат асарларидан бохабарлиги билан богликдир. Етук ижодкор булишнинг асосий омилларидан бири бадиий адабиёти-мизнинг дурдона асарларидан бохабар булиш, тасвирий санъат, мусика санъати, театр ва кино, телевидениеда яратилган энг етук, сара ижод намуналарини чукур урганиб бориш лозим булади. Суз санъатида хаттоки

ижодий тажрибага эга булган хар бир муаллим хам адабий матн танлаш жараёнига зукколик билан ёндошиши керак булади.

Сузнинг бахоси, кадри ва ахамиятини тула англатиш максадида талабаларни биринчи боскичданок тайёрлаб боришимиз керак. Биринчи боскичда утилган барча ижодий техник машклар талабалар эркинлиги, изланувчанлиги, тасаввурга бойлиги, ижро фаоллиги ва табиийлигини таъминлашга каратилган булиб, бу машклар уларни сахнада сузни тушунишга, суздан тугри фойдалана олишга ва сузлашув муносабати-ни тугри йулга куйишга ургатувчи пойдевор булиб хизмат килади. Талабаларда хар бир матнга, хар бир сузга муносабатни, унга танкидий ва тахлилий карашни шакл-лантириш йулларини излаб топиш керак. Бунинг учун ахборот технологияларида, интернетдан фойдалана олиш куникмасини хосил килиш керак.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, театр санъатида жонли суз ижрочилиги билан шугулланувчи барча ижодкорлар " Сахна нутки" фанининг таркибий кисмлари-ни, хусусан матн билан ишлашдаги барча тахлилий жараёнларни чукур урганишлари лозим. Шундагина биз кузланган максадга эришамиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] А.Носирова, Жонли суз санъати, Тошкент, Мусика, 2009

[2] Н.Алиева, Санъатдаги %аётим, Тошкент, 1978

[3] И.Пулатов, Са%на нутци, Тошкент, 1994

[4] И.Джуманов, Бадиий суз ма%орати, Тошкент, Абу матбуот-консалт, 2015

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.