Научная статья на тему 'Нутқ техникасини такомиллаштиришда халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш усуллари'

Нутқ техникасини такомиллаштиришда халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш усуллари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
877
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
саж / ички кечинма / достон / ривоят / эртак

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ё. Ҳатамова, У. Болтабоева

Ушбу мақолада талабалар нутқ техникасини такомиллаштиришда халқ оғзаки ижоди намуналаридан фойдаланиш усуллари кўрсатиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Нутқ техникасини такомиллаштиришда халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш усуллари»

Нутк; техникасини такомиллаштиришда халк; огзаки ижодидан

фойдаланиш усуллари

ЁДатамова, У.Болтабоева, Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг

Фаргона минтацавий филиали

Аннотация - Ушбу маколада талабалар нутк техникасини такомиллаштиришда халк OFзаки ижоди намуналаридан фойдаланиш усуллари курсатиб берилган.

Калит сузлар - саж, ички кечинма, достон, ривоят, эртак.

Сахна нутки фанининг асосий вазифаларидан бири - хар бир товуш, суз ва жумлаларнинг талаффузини аник, равон, таъсирли, орфоэпик коидаларга жавоб бера оладиган булишини таъминлашдир. Суз санъати узининг улугвор юки, мазмун-дорлиги, таъсирчанлиги, кудрати ва хикмати билан мустахкам булиши учун унга каратилган ишонч, мехр, вакт ва харакат хеч качон тухтамаслиги керак. Нуткни юксак бадиият, нафис санъат даражасига кутарувчи манбалардан бири бу - мукаммал, равон талаффуздир. Мукаммал, равон талаффузга эришиш учун нутк техникасини такомил-лаштириш мухим ахамият касб этади.

Бадиий укиш узининг дастлабки боскичи булган ифодали укишнинг барча хусусияти-ни уз таркибига олади; унга кучли хис-хаяжон, ички кечинма хам кушилади. Бундай ифодали укишда хис-хаяжон сира иштирок этмас эканда, деган хулоса чикармаслик керак. Сабаби ифодали укишда хам хис-хаяжон бевосита иштирок этади. Бадиий укишда хис-хаяжон, кечинманинг хал килувчи ахамиятга эга эканлиги мантик таказосидир.Чунки бадиий укиш адабий материални ифодали укиш боскичидагига кура чукуррок узлаштириш жараёни билан боглик. Шунингдек, ижрочилик махорати хам бадиий укишнинг энг мухим омил-ларидан биридир. Бадиий суз юксаклигига эришиш учун боскичма-боскич нутк техникаси эгаллаб борилади. Айникса, артикуляция ва дикцияни ривожлантиришда тез айтишлар жуда кул келади. Бирок машк

давомида нафасга хам жиддий эътибор бериш мухимдир. Аникрок килиб айтадиган булсак, нафас машклари хам узвий олиб борилади. Бунинг учун тез айтиш талаф-фузининг суръатига кура бир тез айтишни бир нафасда яъни айникса суръат тезлаштирилган даврда бир тез айтишни 2-3 марта кайтариш керак. Бунинг учун нафас олинадиган ёки тулдирадиган пайтлар олдиндан белгилаб олинади.

Халк огзаки ижодида; достонларда, эртак-ларда сажлар куп учрайди. Саж - деб кофия-ланган насрга айтилади. Шунингдек, классик бадиий адабиётда хам баъзан сажлардан фойдаланганлигини гувохи буламиз. Масалан, ХДНиёзийнинг "Бой ила хизматчи" драмасидаги "обиравон, боги-чунон, шохсупага зеби жахон" деб бошланувчи сажи ёки "Майсаранинг иши" комедиясидаги Мулладуст монологи таркибидаги саж мазкур шаклнинг бадиий адабиётда учрайдиган энг яхши намуна-ларидан хисобланади. Сахна нутки фанида матнли машкларда сажлардан фойдаланиш талабалар учун жуда кулайлик тугдиради. Айникса нафасни тугри йулга куйишда сажлардан фойдаланиш жуда яхши натижа беради. Талабаларда саж машклари билан ишлаш уларнинг нафакат артикуляцияси, дикцияси, балки нафасни тугри йулга куйишда хам мухим ахамият касб этади.

Мисол тарикасида биз бир фольклор матни заминидаги машклар куринишини оламиз ва ижро этиш усуллари билан танишиб чикамиз.

Масалан: Бор эканда, йуц экан, оч эканда туц экан.

Кейинги машкларимизда нафасни тежашга харакат киламиз, нафас оламиз ва хар холда шошилмай бир нафасда:

Бор эканда, йуц экан, оч эканда туц экан,

Бури баковул экан, тулки ясовул экан.

Яна диафрагмага нафас оламиз ва машцни

давом эттирамиз:

Бор эканда, йуц экан, оч эканда, туц экан, Бури баковул экан, тулки ясовул экан, К,арга цацимчи экан, чумчуц чацимчи экан, Машцни давом эттириш мацсадида яна диафрагмага нафас оламиз ва кейинги булакни цушамиз: Бор эканда, йуц экан, оч эканда туц экан, Бури баковул экан, тулки ясовул экан, К,арга цацимчи экан, чумчуц чацимчи экан, Fозлар карнайчи экан, урдак сурнайчи экан.

Юкоридаги булаклар алох,ида-алох,ида бажарилиб, бир нафасда айтилиши керак. Албатта бунда шошилиш ёки сузларни ямлаб, тушунарсиз талаффуз этиш, шунинг-дек, жисмоний сикилишга йул куймасдан эркин ижро этиш лозим. Агар курсатилган камчиликлардан бирортаси юз берса, дарх,ол машкни тухтатиб, аввалгисини мустах,кам-лаш ва шундан кейингина бошкасига утиш мумкин.

^уйидаги матнлар кушилгунга кадар бора-бора нафас диапазони кенгайтириб борила-ди, бунда талаффуз аниклиги ва овоз равонлигига алох,ида эътибор бериш лозим. Машкни янада кенгайтирамиз:

Бор эканда, йуц экан, оч эканда туц экан. Бури баковул экан, тулки ясовул экан, Карга цацимчи экан, чумчуц чацимчи экан, Fозлар карнайчи экан, урдак сурнайчи экан,

Баца цалтироц экан, балиц ялтироц экан. Йулбарс укирар экан, %укиз букирар экан. Талабаларнинг нафас имкониятларидан келиб чиккан х,олда бу машклар янада кенгайтириб борилиши мумкин.

Сах,на нутки фанининг нутк техникаси булимига кирувчи - артикуляция, нафас, овоз ва орфоэпия талабаларга биринчи боскичдаёк тушунтириб борилади. Лекин бу билан чекланиб колмасдан х,ар бир талабани мустакил ижод килишга ургатиб бориш яхши натижалар беради. Масалан, биринчи боскичнинг биринчи ярмидаёк талабаларга артикуляция ва нафасни пухта эгаллаш учун купрок тез айтишлар, маколлар ва топишмокларга мурожаат этилади. Укиш жараёнида талабалар узлари топган тез

айтишлар, макол ва топишмокларни умумий бир максадга йуналтириб имтих,онда ижро киладилар. Бу уз навбатида иккинчи ярим йилликда бажарилиши керак булган вавзифаларга катта замин яратади. Яъни талаба биринчи боскични тугаллаётганида нутк техникасини тула-тукис эгаллаган булиши керак. Айникса, мантик, нафас, муомала ва бошка техник эмоционал вазифаларни бирлаштирувчи машкларни туза олишлари талаба-режиссёр сифатида бир бутун гояни олиб чика олиш куникмасини машклар тузишдан тарбиялаб боришлари максадга мувофикдир. Х,ар бир талаба узининг ички имкониятларидан келиб чиккан х,олда машклар тузиши х,ам мумкин. Лекин гуру^ талабалари биргаликда ижод килиши уларнинг бир-бирларига булган муносабатларини якиндан урганишларига, муомала, мантик, бир-бирини х,ис килиш, сезиш, таъсирланиш хусусиятларини узлаштириш ва устириб боришда катта ахдмиятга эгадир. Мантик, нафас, муомала ва бошка техник эмоционал вазифаларни бирлаштирувчи машкларда талаффуз учун равон, машк учун кулай, турли нафас вазифаларини ишлатиш учун имконият берадиган матнлар танланади. Нафас машкининг бу боскичида осондан мураккаб-га томон мунтазамликка бориб, куйидаги х,олатларга эътибор бирилади:

1. Нафас урни мацсадга мувофиц олдиндан цатъий белгиланади ва бу уринлар мантицца путур етказмаслиги керак.

2. Овоз %амиша жаранглаб туриши керак. Харакат вазифалари тацозо этгандагина турли ран-барангликни цуллаш мумкин.

3. Машц пайтида артикуляция, дикция ва орфоэпия нормаларига риоя цилинади.

4. Машц матни умуман гапирилмайди, балки бирор мацсад ёки %аракат билан айтилади ва тингловчи билан муомала цилинади.

5. Машцлар нафас базасини кенгайтириш, нафас органларини чиництириш ва ижрочи-нинг техник малакасини оширишга хизмат цилиши керак.

Мисол тарикасида куйидаги матнларни куриб чикамиз.Бунда биринчи матнда

тасвирланаётган кишининг устидан кулиш ёки калака килиш булса кейингиларида эса макташ, таккослаш, тасвирлаш кузда тутилган:

1. Бор эканда, йуц экан, оч эканда туц экан. Кадим замонларда бир бой булган экан. У жудаям бой экан, чуцурда ачиган лой экан, сув оцмаган сой экан, минилмаган той экан. Ой юзидаги дог экан, дог булмаган ёг экан, цадам ётмаган жой экан, ичиб булмас чой экан. Бу бой мана шунаца донги кетган алламбало бой экан.

2. Равшанбек Зулхуморга цараса: ясанган уурдай, тишлари дурдай, тишлари дурдай, кузлари юлдуздай, лаблари цирмиздай, огизлари уймоцдай, лаблари цаймоцдай, икки юзи ойдай муурланган цогоздай ялт-юлт этиб утирарди.

3. Иссицкулнинг буйида ола царга карнайчи, цовогари сурнайчи, бацалар ногорачи, бешик тебратар уйинчи, чигиртка чертар гиччак, сичцон олифта луччак,

чирилдоц шоввоз найчи уйин тушар ниначи, ургимчак дор цурибди, цунгиз оу-воу урибди.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, халк огзаки ижоди намуналари халкнинг миллий анъаналарини, огзаки ижоднинг ноёб намуналарини саклашда, унга сайкал бериб халкнинг узига кайтаришда тарихий фольклорий жараённи маънавий тарбия мах,сули сифатида урганишда уз х,иссасини кушиш билан бирга сах,навий нуткни такомиллаштиришда мух,им ахдмиятга эгадир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] Л.Хужаева, Нотицлик санъати, Тошкент, 1967

[2] С. Иномхужаев, Бадиий уциш асослари, Тошкент, 1973

[3] Е.Ф.Саричева, Сценическое слово, Москва, 1963

[4] И.Пулатов, Сауна нутци, Тошкент, 1982

[5] З.Алимжанова, Сауна нутци, Тошкент, Фан, 2005

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.