Научная статья на тему 'Кар ва заиф эшитувчи болалар мактаб- интернатларида махсус коррекцион дарсларда таълим методларидан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятлари'

Кар ва заиф эшитувчи болалар мактаб- интернатларида махсус коррекцион дарсларда таълим методларидан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
5329
384
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим методлари / коррекцион машғулотлар / махсус усул ва воситалар / коррекция / ривожлантириш / teaching methods / correction exercises / special methods and techniques / correction / development

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Алимова С. Ш., Турғунбоев С. Ф.

Мазкур мақолада эшитишида нуқсони бўлган ўқувчиларнинг махсус коррекцион фанларни ўзлаштиришда таълим методларидан фойдаланишнинг долзарб муаммолари ёритилган. Махсус мактаб-интернатларда коррекцион фанларни ташкил этиш, унинг самарадорлигини оширишга доир ёндашувлар юзасидан маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE FEATURES OF THE EDUCATIONAL METHODS IMPLEMENTATION IN THE CORRECTIONAL LESSONS OF BOARDING SCHOOLS FOR THE DEAF AND HEARING IMPAIRED CHILDREN

In the article, the actual issues of the educational techniques implementation in the process of correction modules of children with hearing deficiency have been enlightened. As well there are displayed establishment of corrective modules at specialized schools and actions to enhance their quality.

Текст научной работы на тему «Кар ва заиф эшитувчи болалар мактаб- интернатларида махсус коррекцион дарсларда таълим методларидан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятлари»

Алимова С.Ш.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети магистранти; TypfyH6oeB С.Ф.,

Республика таълим маркази «Махсус таълим» булими бош методисти

КАР ВА ЗАИФ ЭШИТУВЧИ БОЛАЛАР МАКТАБ-ИНТЕРНАТЛАРИДА МАХСУС КОРРЕКЦИОН ДАРСЛАРДА ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

АЛИМОВА С.Ш., ТУР¥УНБОЕВ С.Ф. КАР ВА ЗАИФ ЭШИТУВЧИ БОЛАЛАР МАКТАБ-ИНТЕРНАТЛАРИДА МАХСУС КОРРЕКЦИОН ДАРСЛАРДА ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Мазкур мак,олада эшитишида нуксони булган укувчиларнинг махсус коррекцион фанларни узлаштиришда таълим методларидан фойдаланишнинг долзарб муаммолари ёритилган. Махсус мактаб-интернатларда коррекцион фанларни ташкил этиш, унинг самарадорлигини оши-ришга доир ёндашувлар юзасидан маълумотлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим методлари, коррекцион машFулотлар, махсус усул ва во-ситалар, коррекция, ривожлантириш.

АЛИМОВА С.Ш., ТУРГУНБОЕВ С.Ф. ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ МЕТОДОВ НА КОРРЕКЦИОННЫХ УРОКАХ В ШКОЛАХ-ИНТЕРНАТАХ ДЛЯ ГЛУХИХ И СЛАБОСЛЫШАЩИХ ДЕТЕЙ

В статье отражаются актуальные проблемы использования образовательных методов в процессе овладения срециальными коррекционными предметами детьми с нарушением слуха. Также изложены вопросы организации коррекционных предметов в специальных школах-интернатах и подходы, повышающие эффективность обучения.

Ключевые слова и понятия: методы обучения, коррекционные занятия, специальные методы и приёмы, коррекция, развитие.

ALIMOVA S.SH., TURGUNBOYEV S.F. THE FEATURES OF THE EDUCATIONAL METHODS IMPLEMENTATION IN THE CORRECTIONAL LESSONS OF BOARDING SCHOOLS FOR THE DEAF AND HEARING IMPAIRED CHILDREN

In the article, the actual issues of the educational techniques implementation in the process of correction modules of children with hearing deficiency have been enlightened. As well there are displayed establishment of corrective modules at specialized schools and actions to enhance their quality.

Keywords: teaching methods, correction exercises, special methods and techniques, correction, development.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

Маънавий жицатдан мукаммал ривожланган инсонни тар-биялаш, таълимни юксалтириш, миллий тоя руцида тарбия-ланган янги авлодни вояга етказиш давлатимизнинг энг муцим вазифаларидан бири цисобланади.

Таълим сохасидаги ислохотларни хаётга татбик килиш, х,ар томонлама камол топган фукароларни тарбиялаш механизмини яратиш максадида ишлаб чикилган Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида янги талабларга жавоб бе-радиган педагог кадрлар тайёрлаш, таълим стандартларини яратиш ва янги укув дастур-лари устида ишлаш, таълим тизимини тузилиш ва мазмун жихатдан модернизация килиш таълим ходимларининг олдида турган асосий вазифалардан эканлиги таъкидланади.

Эшитишида нуксони булган болалар нук-сонларини махсус коррекцион фанларни укитиш оркали коррекциялаш масаласининг долзарблигидан келиб чик,к,ан холда, эшитишида нуксони булган укувчиларнинг нуткини ривожлантириш асосий масалалардан бири хисобланади.

Хусусан, рус олими С.А.Зиков1 шундай таълим тизимини ишлаб чикдики, унинг ёрдами-да укув жараёнида самарали узгаришларни амалга ошириш мумкин. Эшитишида нуксони булган болаларни оFзаки нутк оркали муло-котга киришишга ургатиш учун турли фаолият турларидан фойдаланиш ва энг асосийси, уларда атрофдагилар билан мулок,отга кири-шишига эхтиёж уЙFотиш лозим. Унинг тадки-кот натижаларига кура, эшитишида нуксони булган болаларга «тайёр билимлар»ни бериш яхши натижаларга олиб келмайди ва уларнинг билиш жараёнларини ривожлантиришга хам хизмат килмайди. Эшитишида нуксони булган болаларни турли фаолиятлар жараёнида ривожлантириш ХХ асрнинг 70-йилларидаёк так-лиф этилган булиб, уша вактнинг узидаёк укув жараёнига предмет-амалий фаолият, тасви-рий фаолият, улчов-хисоблов фаолиятларини киритиш х,акидаги фикрлар илгари сурилган эди. Барча юкорида санаб утилган фаолият турларини камраб олувчи дарс шакли бу предмет-амалий таълим хисобланади.

Айнан шу сабабдан хам эшитишида нуксони булган болалар мактаб-интернатларида урта

1 Новое в методах обучения глухих детей. / Под ред. С.А. Зыкова. - М.: «Просвещение», 1968.

таълим вазифаларини х,ал килиш ва таълим муддатини кискартиришни кузда тутган холда предмет амалий таълим фанига асосий эъти-бор каратилади. Бугунги кунда мамлакатимиз-даги кар ва заиф эшитувчи болалар махсус мактаб-интернатларида предметли амалий таълимни укитишда Ф.Кодирова томонидан ишлаб чикилган дастур ва дарслик асосида машFулотлар олиб борилмокда. Ушбу фан кар ва заиф эшитувчи болалар мактабларининг бошланFич синфларида асосий фанлардан бири булиб, унда таълим-тарбия жараёнида укувчиларнинг аклий, нуткий, жисмоний им-кониятларидан хар томонлама оптимал фойдаланиш учун шароит яратилади. Предметли амалий таълим дарси уз мазмунида хам тилга ургатиш, хам мех,нат фанининг талабларини акс эттиради. Шу билан боFлик холда ушбу дарсда нуткий мулокотнинг устуворлиги мех,-нат куникмаларини ривожлантириш оркали таъминланади.

Кар болалар мактабининг замонавий таълим тизимида таълимнинг турли усул ва воси-таларидан кенг фойдаланилади. С.А.Зыков2, А.Г.Зикеев3, Л.П.Носкова4 ва бошкалар томонидан таклиф этилган кар болаларни тилга ургатиш тизими тизимли ва максадга йунал-тирилган ишларни олиб боришни таклиф эта-ди. Эшитишида нуксони булган болаларга грамматик материал тайёр холда берилмас-дан, балки укувчилар томонидан укитувчи курсатмасига биноан турли шаклдаги гаплар-ни тахлил килиш жараёнида узлаштирилиши лозим. Ушбу тизимга биноан хеч бир коида ёки таъриф болаларга ёд олиш учун берил-маслиги зарур, балки укувчилар томонидан машкларни мустакил ишлаш жараёнида тушу-ниб етилиши ва улар чикарган хулосалар оркали эсда колиши максадга мувофикдир.

2 Новое в методах обучения глухих детей. / Под ред. С.А. Зыкова. - М.: «Просвещение», 1968.

3 Зикеев А.Г. Обучение и воспитание слабослышащих детей (Из опыта работы). - М.: «Просвещение», 1966.

4 Носкова Л.П. Методика развития речи дошкольников с нарушениями слуха. / Учеб. пособие. - М.: Гуманитарный издательский центр «ВЛАДОС», 2004.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

Грамматик материал билан ишлашда билим-ларни узлаштиришнинг тадкикотчилик тамо-йили устунлик килиши керак. Укувчилар суз бирикма ва гапларнинг моделини узлаштириш оркали она тилининг назарий жих,атларини урганишлари лингвистик усулга мисол була олади. Укувчиларга оFзаки нуткни ургатиш жараёни етарли даражада ташкиллаштирил-ган жараён х,исобланиб, бунда укитувчи айнан уша вазият мазмунига мос булган якка тарзда-ги гаплар билан кифояланмаслиги лозим. Ак-синча, укувчиларга у ёки бу гапни «бошка усул билан» тузиш йуллари, айрим сузларни маънодошлари билан алмаштириш, ифода шакли ва маъно куланкаларини узгартиришни ургатиш керак. Шундагина укувчилар мавзуни яхши узлаштирадилар, яхши тушуниб етган-ликлари сабабли мустах,кам эслаб коладилар. Эшитишида нуксони булган укувчилар нуткида гап курилишини шакллантириш ва гап булак-ларининг семантик хухусиятларини ургатиш методикасида асосий эътибор тил бирликлари орасида икки томонлама муносабатни куза-тишга каратилади:

- одатий нутк окимидан бир хил даража-даги тил бирликлари (сузлар, морфемалар, фонемалар)дан осон ажратиб олиш мумкин булган синтаматик муносабатлар;

- бир хил даражадаги тил бирликлари ора-сига урнатиладиган, лекин турли шаклдаги гапларни шакллантиришга хизмат килувчи па-радигматик муносабатлар.

Шу икки турдаги кузатув натижасида укувчилар, биринчи вазиятда суз бирикма ва гаплар, ундан сунг сузлар ичидаги алокани ил-Fашга, бунинг натижасида аник гапларни эслаб колиш ва ушбу алокаларнинг грамматик формуласини умумлаштирган х,олда эслаб колишлари мумкин. Иккинчи вазиятда эса па-радигматик муносабатлар буйича укувчилар кузатув ва тах,лил ишларини олиб борганла-рида, улар парадигмалар мажмуи (туслаш шакл-лари, боFловчилар, гаплар парадигмаси)ни узлаштирадилар, бунинг натижасида лингвистик тоифалар ва уларнинг тил тизимидаги урнини тушуниб етадилар. Бундай ёндашув натижасида она тили тизимли укиш оркали икки усулда узлаштирилади:

1. Маълумотларни тайёр х,олда узлаштириш (руйхатлар, жамланмалар куринишида эслаб колиш).

2. Билвосита узлаштириш, яъни маълумотларни амалдаги тил коидалари билан мос ра-вишда, тушунчалар куринишида узлаштирил-ган билимлар асосида, нуткий материал билан ишлаш усуллари ва хулосалар асосида узлаштириш.

Таълим жараёнида кандайдир фактларни ёдга туширишни талаб килувчи репродуктив характердаги саволлардан кура укувчиларни олдин узлаштирилганларни кайтадан куриб чикиш, олдинги билимларни янги вазиятларда куллашни талаб килувчи продуктив характер-даги саволлар мух,им ах,амият касб этади.

Эшитишида нуксони булган укувчиларга укитувчи доимо «нега?», «бу нимани англата-ди?», «бу нимадан далолат беради?», «буни кандай билдинг?», «сен кандай фикрдасан?», «бундан каерда фойдаланиш мумкин?» каби саволлар билан мурожаат килиши лозим.

Укиш дарсларида таълим методларидан фойдаланишни 1-жадвалда куришимиз мумкин. Табиийки, укиш дарсларида фойдаланиш мумкин булган методлар бу жадвалда берил-ган методлар билан чекланиб колмайди.

Бир нарсани доимо инобатга олиш лозим-ки, асар билан ишлаш боскичи, асар тури, жанри ва бошка хусусиятларига кура кулла-ниладиган методлар шакл жих,атдан узгариши мумкин. Масалан, асар устида ишлашнинг биринчи боскичида асосан репродуктив метод-лардан, кисман эвристик методлардан: аввал утилган шеърларни ифодали укиш, шахсий х,аётида содир булган кизикарли вокеалар, мустакил равишда укилган х,икояларни сузлаб бериш каби методлардан фойдаланиш мак-садга мувофикдир. Асарни чукурлаштириб урганиш боскичида эса эвристик методлар етакчилик килиб, репродуктив ва ижодий методлар иккинчи даражали х,исобланади. Укил-ганларни умумлаштириш боскичида х,ам эвристик методлардан кенг фойдаланилади.

Уциш дарсларида фойдаланиш тавсия этиладиган таълим методлари.

Ушбу методларнинг амалда кулланилишини 5-синфда Р.Исоковнинг «Бойчечак» шеърини укитиш жараёнида куриб чикамиз.

1-босцич. Шеърни идрок этишга тайёр-гарлик боскичи.

- Болаларнинг бойчечак х,акида билганла-рини сузлаб беришлари;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

56 ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_/

1-жадвал. Эшитишида нуксони булган укувчилар нутк,ида гап к,урилишини шакллантириш методлари.

Репродуктив Эвристик Ижодий

Далилларга асосланган сухбат, укитувчи хикояси Тахлилга асосланган сухбат, укувчи хикояси Муаммоли сухбат, иншо, эртак, топишмоклар

Батафсил хикоя килиб бериш Лексик-грамматик топширик, асосида батафсил хикоя килиб бериш Хикояни давом эттириш

Укитувчи укиб бериши, укувчилар укиши Алохида танланган кисмларни ифодали укиш Ролларга булиб укиш

Расмларни куриб чикиш Расмларни изохлаб бериш, матндан шу расмларни тасвирловчи кисмларни топиш Турли ёзувчиларнингхикояларини бир-бирига мослаштириш

Фильм ёки диафильм томоша килиш Фильмни тахлил килиш Фильмга сценарий тузиш

Макет, аппликация ёки конструктив расм буйича харакат Макет ва аппликация асосида сюжетни гапириб бериш Кахрамон такдирини олдиндан тахмин килиш

Болалар расм чизиши Болалар расмларини матнга мослаштириш Спектакль курсатиш

Расмли режа тузиш Расмли режа асосида гапириб, хикоя килиш Китоб байрамига тайёргарлик

Янги, мураккаб ёки таъсирчан сузларни ажратиш Янги лугатни изохлаш, лексик-услубий машклар бажариш Китоб ва унинг кахрамонлари хакида болаларнинг аналитик фикр юритиши

Сузли расмлар чизиш. Режа тузиш. Болалар хикояси (саволлар, лугат ва режага таянган холда) Укилганлар хакида болаларнинг мустакил хикоя килиши

- бойчечак хакида кичик мавзулар тузди-риш;

- лексик-услубий машклар бажариш.

2-босцич. Шеърни бевосита идрок этиш босцичи.

- Шеърнинг укитувчи томонидан ифодали ук,иб берилиши;

- шеърнинг таъсирчанлиги хакида сухбат;

- шеърнинг болалар томонидан укилиши.

3-босцич. Шеърни чуцурлаштириб ур-ганиш.

- Алохида туртликларни укиш;

- танлаб укиш;

- сузли расм чизиш;

- лексик-услубий машклар бажариш;

- сухбат;

- ифодали укиш.

4-босцич. Урганилганларни умумлашти-риш.

- Тахлилга асосланган сухбат;

- ифодали укиш;

- расмлар билан солиштириш;

- укилганларга бах,о бериш.

Ушбу методикада укишнинг асосий турла-рини ривожлантириш кузда тутилади. Хусусан, туFри укиш, онгли укиш ва ифодали укиш.

Тугри уцишни шакллантириш усул ва во-ситалари:

• матндаги талаффузи мураккаб булган сузларни укиш;

• орфоэпия коидалари, сузли ва мантикий урFуларга риоя килган холда суз, гап ва кичик матнларни укиш;

• алохида сузлар, суз бирикмалари, гап-ларни эшитиб фарклаш;

• матнни алохида гаплар, кисмлар ва бу-тунлигича укиш;

• суздаги товуш ва буFинларни олдиндан тахлил килиш;

• сузларнинг маъноларини аниклаштириш;

• матнни укишни бошлашдан аввал махсус текшириш;

• матннинг турли вариантларни куп марта укиш.

Онгли уцишни шакллантириш методлари:

• аналитик укиш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

• укилганлар мазмуни асосида сух,бат;

• матн ёки матннинг алох,ида кисмларини болалар томонидан чизилиши;

• аппликация ёки макет ёрдамида асосий ках,рамон х,аракатларини курсатиб бериш;

• берилган мавзу буйича танлаб укиш; укилганларга сузли ва расмли режа тузиш;

• матн ва расмни солиштириш;

• лексик-услубий машклар бажариш.

Ифодали уцишнинг шакллантириш усул

ва воситалари:

• ифодали укиш намуналарини тинглаш;

• интонацияси ухшаш ва фаркли булган товушларни эшитиб фарклаш;

• интонацияси турлича булган матнларни эшитиб фарклаш;

• укиш техникасини машк килиш: гапларни ундаги паузалар, сузли ва мантикий урFуларни бурттириб укиш;

• саволларга жавоб бериш, алох,ида суз-ларга гап тузиш;

• ролларга булиб укиш;

• ёд олиш;

• жамоавий декламация, яъни барча билан биргаликда ифодали укиш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Шундай килиб, педагог укиш дарсларида канча куп методлардан фойдаланса, укув жа-раёни шунча кизикарли ва узлаштириш дара-жаси юкори булади. Методлардан алмашти-риб фойдаланиш бир хилликка йул куймаслик, укувчиларни зериктириб куймаслик ва уларда укишга булган мотивацияни шакллантиришга хизмат килади.

Адабий укишни шакллантириш учун тушун-тирувчи ва изох,ловчи укиш методлари, укилганлар мазмунини чизиш ёки драматизация-лаш; танлаб ёки кискача сузлаб бериш; кино ва диафильмлар томоша килиш; асосий ках,ра-монларга тавсифнома бериш; урганилаётган мавзуга оид кушимча маълумотлар топиш ва бошка шунга ухшаш методлардан фойдалани-лади. Бундан ташкари адабий материал устида турли лексик ва грамматик кузатувлар утка-зилади, укилган асарлардаги маълумотлар доимо турли грамматик вазифалар ичига ки-ритилади. Адабий укишга оид маълумотлар асосан нутк устириш дарсларида берилади; бутун асар ёки унинг кисми буйича баён, асо-сий ках,рамонларга тавсифнома, ёздирилади, умумлаштирувчи характердаги саволларга

жавоблар берилади ва бошка шунга ухшаш иш турларидан фойдаланилади.

Нутк устириш ва адабий укиш буйича иш турлари ичида ижодий характердаги метод-лар етакчилик килади. Масалан, тасвирлаш ва сузлаб бериш, ижодий кушимчалар, иншо, баён, тавсифномалар.

Бах,олаш учун асосий курсаткич сифатида укувчининг мустакиллик даражаси х,исобга олинади, асосий эътибор унинг иши бошка-ларникини такрорламаслиги, индивидуал бу-лиши лозимлига каратилади.

Таълим юкори сифат даражасида олиб бо-рилади, фаол ва мустакил ишловчи укувчилар раFбатлантириб борилади. Она тили дарсларида юкорида келтирилган методлардан фойдаланиш оркали укувчиларга нафакат яхши таълим, балки яхши тарбия х,ам берилади, чунки х,ар бир утилаётган мавзунинг ахлокий, эстетик, бадиий жи^атларини очиб беришга алох,ида эътибор каратилади. Бундан ташкари, укувчиларни онгли равишда вазиятни бах,о-лашга ургатиб, жамоавий фаолият мотивлари-ни тарбиялашга ^ам х,аракат килинади.

Кар болаларни укитишда уларда ёзма нуткни шакллантиришга ^ам алох,ида эътибор каратилади. Маълумки, кар болалар томонидан ёзма нуткнинг узлаштирилиши нафакат таълимнинг вазифаларидан бири, балки улар-даги нуксоннинг коррекцияси х,амдир. Эшити-шида нуксони булган болаларда ахлокий хис-латларни ва эстетик дидни шакллантиришда иншолар катта ах,амиятга эга. Бундан ташкари, кар болалар мактабида иншо устида ишлаш коррекцион вазифаларни х,ам х,ал килишга ёрдам беради. Махсус таълим шароитида ушбу вазифаларни амалга ошириш максадида махсус муассаса укувчиларининг суз-мантикий тафаккурларини ривожлантириш, сузли хоти-раларини яхшилаш, луFатларини бойитиш, уз гапларини грамматик жих,атдан туFри тузишга ургатувчи турли машклардан фойдаланилади. Кар болалар ёзма ишларидаги хатоликларнинг олдини олиш максадида аграмматизм ва ало-гизмни бартараф этишга йуналтирилган махсус иш турларидан х,ам фойдаланилади.

Кар болалар мактабида нуткни идрок этиш-ни ривожлантириш буйича х,ам махсус иш турлари олиб борилади. Кар болаларнинг биосенсор ва моносенсор идроклари уларни укитиш учун махсус шароит яратиб беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

Биосенсор идрок - курув-эшитув идроки деб аталиб, оFзаки нуткни идрок килишнинг асо-сий воситаси х,исобланади. Моносенсор идрок эса эшитув идроки булиб, унинг ёрдамида кар болалар нафакат махсус машFулотларда, балки бутун укув-тарбиявий жараён мобайнида оFзаки нуткка ургатилади. Маълумки, сезги анализаторларимиз сезувчанлиги машк килиш жараёнида ривожланади ва мукаммаллашади. Сезги анализаторларининг нозик сезувчанлик даражасига етиши учун маълум бир шароит ва айникса махсус машклар зарурдир.

Кар болалар билан ишлаш жараёнида шу маълум булдики, эшитув дифференсировкала-рини ишлаб чикишда, эшитув ва нутк-х,аракат кинестезияларининг орасидаги алокани урна-тишда махсус эшитув машкларининг урни бекиёс экан.

Эшитишида нуксони булган болаларнинг эшитув идрокини ривожлантиришда аввал «Бугун об-х,аво кандай?», «Хаво очикми ёки булутлими?», «Осмон кандай рангда?», «Хаво х,арорати кандай?», «Куёш кандай иситяпти?» каби аник саволлардан, аста-секин кенгрок жавоб талаб киладиган саволларга утилади. Масалан, «Бугун об-х,аво кандай? Бироз куза-тиб, сунг айтиб бер!», «Куз келгандан сунг усимликларда кандай узгаришлар содир булди?». 2-синфнинг ох,ирига келиб, бу турда-ги саволларга укувчилар бемалол жавоб бера оладиган булишлари керак.

Кар болалар мактабида табиатшунослик дарсларида болаларнинг кузатишлари ва мав-жуд таассуротларига таянган сух,бат методи-нинг ах,амияти катта. Укувчилар кузатилаётган объектни тах,лил килиш ва унга тавсиф бе-ришга йуналтирилган саволлар туза олишлари лозим. Шу максадда, укитувчи хаёлидаги предметни топиш (1-2-синфларда болалар куз олдиларидаги предметлар танланиши лозим), беркитиб куйилган ёки суратдаги предметни унинг белгиларига кура топиш каби дидактик уйинлардан фойдаланилади. Болалар пред-метнинг асосий белгиларини ажратишни урганганларидан сунг, осонгина уни тах,лил килиб, таъриф бера оладилар.

Кар болалар мактабининг 3-синфида табиатшунослик дарсларида укувчилар бирор-бир предмет ёки х,одисани тасвирлаш учун аввал режа тузадилар. Бу вактга келиб болалар куп микдордаги сурок гап шаклларини урганган

булишлари лозим. Болаларни табиат х,оди-саларини тасвирловчи х,икоя тузишга урга-тишда аввал уларга шундай х,икоядан намуна берилади, ушбу намуна предметларнинг бел-ги ва хусусиятлари, табиат х,одисаларини тас-вирлашларида колип урнида хизмат килади. Бундан ташкари, табиатшунослик дарсларида экскурсияларнинг х,ам урни катта булиб, экскурсия вактидаги сух,батлар ва экскурсиядан кейин хулосаларга х,ам алох,ида эътибор каратилади.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, кар болалар мактабларида махсус коррекцион фанлар буйича машFулотларда таълим метод-лари ва воситаларидан комплекс ёндашган х,олда фойдаланилсагина эшитишида нуксони булган болаларни ривожлантириш ва уларга таълим-тарбия бериш жараёнида юкори са-марадорликка эришиш мумкин.

Бундан ташкари, биз эшитишида нуксони булган укувчилар коррекцион таълимидаги муаммоларни х,ал этишда куйидагиларни амалга ошириш лозимлигини таъкидлаймиз:

- боFланган нуткни устириш жараёни методик жих,атдан туFри, укувчиларнинг эшитиш ва нуткий кобилиятлари х,амда имкониятлари-ни х,исобга олган х,олда самарали ташкил этиш;

- укитувчи ва тарбиячи х,ар бир дарс даво-мида эгалланиши зарур булган мажбурий ва амалий нуткий материалларни кургазмали ра-вишда тайёрлаши;

- нуткни ривожлантириш жараёни тизим-ли ва максадга йуналтирилган х,олда ташкил этилиши (аввал лингвистик далил ва х,одисаларни соф х,олда тизимли ва максадли кузатиш).

Грамматик билимларнинг катта кисми педагог томонидан тайёр х,олда берилмасдан, балки укувчи томонидан турли тузилишга эга булган гапларни тах,лил килиш, гап тузиш ва нуткий материални шаклан узгартириш жараёнида узлаштирилиши лозим. Эшитишида нуксони булган болаларга она тилига оид таъ-рифлар ва коидалар ёд олдириш йули билан эмас, балки укитувчи томонидан йуналтирилган укувчиларнинг мустакил фаолиятлари натижасида хулоса чикариш йули билан ук-тирилади. Укувчилар томонидан грамматик материалнинг яхши узлаштирилиши учун «битта гапни яна кандай шаклда айтиш мум-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

кин?» деган саволга етарлича жавоб топиш лозим. Буни таъминлаш максадида кар ва заиф эшитувчи болалар мактаб-интернатларда укиш дарсларида 1-жадвалда берилган метод-лардан фойдаланишни тавсия киламиз. Бунда асар билан илк танишиш боскичида асосан репродуктив методлардан, шунингдек, олдин-ги дарсларда утилган шеърларни ифодали укиш, эркин мавзуда х,икоя айтиб бериш, мустакил тарзда укилган асарни сузлаб бериш

каби эвристик методлардан фойдаланиш мак-садга мувофикдир.

Юкорида курсатиб утилган ишларнинг амалга оширилиши эшитишида нуксони бул-ган укувчилардаги иккиламчи булган нуткий нуксонни бартараф этувчи коррекцион иш мазмунини такомиллаштиради, самарадорли-гини оширади ва бунинг натижасида, уларни жамият х,аётига интегациялашувини таъмин-лайди.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Таълим туFрисида»ги 464-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 225-модда.

2. Дьячков А.Н. Дидактика школ глухих. - М.: «Просвещение», 1968.

3. Зикеев А.Г. Обучение и воспитание слабослышащих детей (Из опыта работы). -М.: «Просвещение», 1966.

4. Калбаева. X. Эшитишида нуксони булган болалар боFланган нуткини устириш йуллари. - Т.: «Reliable print», 2010.

5. Кодирова Ф. Кар ва заиф эшитувчи болалар мактабларининг 1-4-синфлари учун талаблар. - Т.: РТМ, 2015.

6. Новое в методах обучения глухих детей. / Под ред. С.А.Зыкова. - М.: «Просвещение», 1968.

7. Носкова Л.П. Методика развития речи дошкольников с нарушениями слуха. - М.: Гуманитарный издательский центр «Владос», 2004.

8. Нуркелдиева Д.А., ТурFунбоев С.Ф. Эшитишида нуксони булган укувчиларнинг мех,нат таълимини такомиллаштириш, узвийлиги ва узлуксизлигини амалга ошириш-нинг долзарб муаммолари. // «Замонавий таълим», 2015, 11-сон. -42-48-б.

9. Сурдопедагогика. / Под ред. Никитиной М.М. - М.: «Просвещение», 1989.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.