Научная статья на тему 'Шахсда нутқ малакаларини ривожлантиришнинг айрим психологик жиҳатлари'

Шахсда нутқ малакаларини ривожлантиришнинг айрим психологик жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
2695
236
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / аудитория / психологик таъсир / аутотренинг / дикция / маъруза / нутқ. / person / audience / psychological effect / autotrening / diction / lecture / speech

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шоумаров Ғ. Б., Қодиров У. Д., Ҳожибоев И. И.

Мақолада шахсда нотиқлик малакаларини шакллантириш, ривожлантиришнинг баъзи психологик жиҳатлари тўғрисида фикр юритилган, самарали маъруза қилиш, нутқ сўзлаш, тингловчиларга тегишли даражада таъсир кўрсатиш юзасидан тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF DEVELOPING ELOQUENCE SKILLS ON PERSON

There is discussed in the article the issues of person‘s eloquence skills formation and that improving. As well there are provided some recommendations for lecturing perfection, efficiently affecting to listeners implementing high skill speaking.

Текст научной работы на тему «Шахсда нутқ малакаларини ривожлантиришнинг айрим психологик жиҳатлари»

Шоумаров ^Б.,

психология фанлари доктори, Низомий номидаги ТДПУ профессори; К,одиров У.Д.,

Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат бошкаруви академияси тингловчиси, психология фанлари номзоди; ^ожибоев И.И.,

Сурхондарё вилоят халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти укитувчиси

ШАХСДА НУТК МАЛАКАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АЙРИМ ПСИХОЛОГИК ЖИ^АТЛАРИ

ШОУМАРОВ ¥.Б.Г ЦОДИРОВ У.Д., ЦОЖИБОЕВ И.И. ШАХСДА НУТК, МАЛАКАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АЙРИМ ПСИХОЛОГИК ЖИЦАТЛАРИ

Маколада шахсда нотиклик малакаларини шакллантириш, ривожлантиришнинг баъзи психологик жих,атлари туFрисида фикр юритилган, самарали маъруза килиш, нутк сузлаш, тинглов-чиларга тегишли даражада таъсир курсатиш юзасидан тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: шахс, аудитория, психологик таъсир, аутотренинг, дикция, маъруза, нутк._

ШОУМАРОВ Г.Б., КАДИРОВ У.Д., ХОЖИБОЕВ И.И. НЕКОТОРЫЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ У ЛИЧНОСТИ НАВЫКОВ УСТНОЙ РЕЧИ

В статье авторы высказывают мнения о некоторых психологических особенностях формирования и развития у личности навыков устной речи. Приводятся также рекомендации по эффективному выступлению перед аудиторией и оказанию соответствующего уровня воздействия на слушателей.

Ключевые слова и понятия: личность, аудитория, психологическое воздействие, аутотренинг, дикция, доклад, речь.

SHOUMAROV G.B., KODIROV U.D., HOJIBOEV I.I. SOME PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF DEVELOPING ELOQUENCE SKILLS ON PERSON

There is discussed in the article the issues of person's eloquence skills formation and that improving. As well there are provided some recommendations for lecturing perfection, efficiently affecting to listeners implementing high skill speaking.

Keywords: person, audience, psychological effect, autotrening, diction, lecture, speech.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

Таниш ёки нотаниш инсонлар иштирокидаги кеча, тадбир, маросимларда нутц сузлаш суралганда, одатда купчилик узида цадик, цурцувни цис цилади. Мазкур таклифга «Мен цандай гапираман?», «Буни эплай олмайман», «Ахир, илгари нутц сузламаганман» тарзида муносабат, царшилик билди-рилади.

Мабодо, сузга чикиб колгудек булса хам нотикларда узига нисбатан шаклланган бундай муносабат уларнинг нуткига салбий таъсир эт-май куймайди. Вахоланки, улар икки ёшдан бош-лаб, атрофдагилар билан мулокотга киришиш, максадлари йулида турли тоифадаги инсонлар-га мурожаат килиш куникмаларини эгаллаган буладилар. Бундай холларда асосий муаммо ин-соннинг миссий кечинмалари билан боFлик1. Нотаниш аудитория ёки ноодатий вазиятларда сузга чикишни хамма хам уддалай олмаслиги мумкин. ТуFри, узига ишончи юкори булган малакали нотиклар тайёргарликсиз хам нутк сузлашлари мумкин, лекин бундайлар кам учрайди.

Муваффакиятли нутк сузлаш учун маърузачи мавзу юзасидан чукур ва атрофлича билим, суз бойлиги, аник максад хамда махоратга эга булиши лозим. Аник мак,сад ва тегишли билимга эга булмасдан минбарга чиккан нотик бошкарувини йукотган кемага ухшаб колади. Шу билан бир-га, нутк сузловчининг узига булган ишончи хам юкори булиши талаб этилади. Чунки муаммо фак,ат суз бойлиги билан боFлик1 булганда эди, хотиржам холатида лугат бойлигини бемалол на-мойиш эта оладиган айрим инсонлар купчилик олдида гапиришга туFри келганида довдираб, сузини йукотиб куймаган булар эди.

Хамма даврларда хам нутк маданияти, сузамоллик, нотикликка шахснинг умуммаданий, интеллектуал киёфаси ва савиясини белгиловчи асосий фазилатлардан бири сифатида каралган.

Кадимдан нотиклик санъатига эътибор ни-хоятда кучли булган: махсус мактаблар ташкил этилган; нотиклик мактабларини тугатган шахс-ларгина саркарда, кози ва шу каби катта лаво-зимларга тайинланганлар. Демосфен, Квин-тилиан, Цицерон каби кадимги Юнон ва Рим нотиклари шулар жумласидандир.

Шаркда хам нотиклар, ваъзхонларга (воиз-лар) айникса, катта эътибор билан муносабатда булинган. Хусайн Воиз Кошифий хам юкоридаги нотиклар каби даражага эга булган.

Нотиклик махоратини эгаллашда энг мухим жихатлардан яна бири - кучли хохиш-истак

булиб, колган омиллар иккиламчидир. Кучли хохиш нотиклик санъатини узлаштиришда ин-соннинг узи билан боFлик булган тусикларни ен-гиб утишни таъминлайди.

Юкоридаги фикрнинг тасдиFи сифатида антик даврнинг кучли сиёсатчиси, мохир дипломати ва ажойиб но^и хисобланган Демосфеннинг хаётини мисол килиб курсатиш мумкин. Демосфен яшаган даврда афиналиклар нотикларга нисбатан жуда каттик талабларни куйишган эди. Уларнинг фикрича, рисоладаги нотикнинг на-факат ички, маънавий дунёси гузал, бой булиши, балки овоз кучи, талаффузи, фикрни тингловчи-лар, сомеъларга етказа олиши, нутки равонли-ги талабга жавоб бериб, нутк мобайнида тана харакатлари ва юз ифодалари, имо-ишоралардан максадга мувофик фойдалана олиши хам мухим ахамият касб этган.

Демосфен эса уятчан, дудук, тутилиб гапиради-ган, овози паст бола булиб, бунинг устига гапира-ётганида елкасини учириб туриш одати хам бор эди. Шунинг учун замондошлари унга уз вактида жисмоний нуксони учун тахкиромуз лакаблар хам куйишган. Шундай «имкониятлар»га эга ин-сон узининг тиришкоклиги, иродаси ва интилув-чанлиги билан дунёга машхур нотик сифатида донг таратди.

У денгиз тулкинлари шовкини остида оFзига майда тошлардан солиб, нутк сузлашни машк киларди. Денгиз шовкини оломон шовкини урнини босарди, оFзидаги майда тошчалар эса сузларни туFри талаффуз килишга ёрдам берар-ди; тепалик, кияликларга баланд овозда шеърлар айтиб чикишни машк киларди, натижада нафа-сини туFри таксимлашни урганарди; ойна олдида туриб, нутк сузлаш жараёнида юз ифодасини бошкаришга харакат киларди, айни пайтда эса шифтга осиб куйилган уткир килич учи елкаси-га тегиб турарди. Агар елкасини учиргудек булса, шубхасиз ярадор булишини билиб, аста-секин бу одатини хам ташлади. Нотиклик санъатини му-каммал эгаллаш иштиёкида Демосфен хавасини келтирадиган, кунгли суст кетадиган нарсалардан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

кочиш максадида хафталаб уйдан чикмасди. Бу-нинг учун эса сочининг ярмини кириб ташлаган эди.1

Шунча саъй-харакатлари, мехнатига карамай Демосфеннинг омма олдидаги илк чикишлари муваффакиятли булмаганини таъкидлаш лозим. Бирок, у тиним билмай, рухан таслим булмасдан уз устида ишлашни давом эттираверди ва кейин-чалик дунё тарихидаги энг ажойиб нотиклардан бири сифатида из колдирди.

Хуллас, инсон уз нутк,и воситасида куйидаги-ларга эришади:

а) уз нуктаи назарини химоя килади, ким эканлиги, нималарга кодирлиги, умумий савия-си хамда дунёкарашини бошкаларга намоён этади. Айникса, рахбар ходимлар учун бу жуда мухимдир;

б) кишиларда ишонч хиссини уЙFотади;

в) фикрларини асослаш масъулиятини шакл-лантиради;

г) тилга муносабатни узгартиради;

д) бошкаларга жиддий таъсир этади, улар-ни эргаштиради, дунёкарашининг, нарса-хо-диса, вок,еа ва атроф-мухитга муносабатининг узгаришини таъминлайди.

Нутк сузлашдаги энг катта муаммолардан бири - уз хиссиётларини бошкара олишдаги кийинчилик хисобланади. Нутк сузлашдан хадик-сираш, хавотир аслида х,ар бир бошловчи нотикка хос табиий хол булиб, вакт утиши билан йуколиб боради. Лекин, хар сафар бу холатга алохида эътибор каратиш муаммонинг чукурлашишига сабаб булиши мумкин. Агар маъруза килишга яхши тайёргарлик курилмаган булса, нотикдаги куркув хисси унинг нуткига янада кучли рахна солиши аник. Тайёргарлик жараёнида баланд, жарангдор булиб турган овоз тусатдан чик,май колади, оёк-куллар кдлтирай бошлайди, киши терга ботади.

«Мен илк бор тингловчилар олдида чик,иш килишга уринганимда, - деб ик,рор булган эди Ллойд Жорж, - ишонинг, жуда мудхиш ахволда эдим. Бу лоф эмас, ростдан хам тилим тангла-йимга ёпишиб к,олган, даставвал бирор сузни хам айтолмаган эдим».

Таникли ирланд сиёсий арбоби Чарльз Стюарт Парнелл омма олдидаги дастлабки маъ-рузаларида, укасининг айтишига кура, баъзан кучли хаяжондан кулларини мушт к,илиб шун-

1 https://m.nkj.ru/archive/articles/23227/

дай сикарканки, тирноклари кафтига конатгудек булиб кирар экан.

Дизраэли куйи палатада биринчи марта сузга чик,к,андан кура отликлар отрядини хужумга бошлаш менга енгилрок, кечади, дея икрор булган эди. Унинг биринчи нутк,и шармандаларча муваффакиятсизликка учраган эди»2.

Шундай экан куркув хиссидан кочиш эмас, балки унга мардонавор пешвоз чикишни урга-ниш керак. Куркув хисси турли даражада ифода-лангани учун у билан кандай курашишнинг узига хос усулларини билиш жуда мухим. Омма олдига имкон кадар купрок чикиш куникма ва малака-нинг ортиши, хаяжон ва куркувнинг камайиши хамда йуколишига сабаб булади. Куйида куркув билан курашишнинг баъзи самарали усулларини келтирамиз.

Куркув, хаяжонга хамиша хам ашаддий душман сифатида карамаслик керак. Сабаби, бунинг акси булган локайдлик, бефарклик, ланжлик каби холатлар нуткнинг самарали чикишига янада купрок салбий таъсир килиши мумкин. Ортикча хаяжонланиш барча тайёргарликни йукка чикариши мумкин. Шундай аудитория-лар буладики, у ерда хис-хаяжонга тулган холда жушиб маъруза килиш, бошкасида эса босиклик, вазминлик талаб этилади. Нотик албатта, бу жихатларни хисобга олиши лозим.

Куркув биринчи навбатда инсоннинг нафас олиш маромига таъсир курсатади. Нафас олишда кандай узгаришлар кузатилиши мумкин? Бунда нафас олиш мароми бузилиб, тез ва тугалланма-ган, бетартиб маромга утади, инсон довдирайди, асабийлашади ва х.к. Агар хеч нарса хавф солма-ган холатда хам синов сифатида бир-икки дакика шундай тарзда нафас олинса, бир муддатдан сунг кишида асабийлашиш аломатлари кузатилиб, у узини нокулай сеза бошлайди3.

Хаяжонни нафас олиш маромини одатий холга кайтариш оркали енгиш мумкин. Бу куйидагича амалга оширилади:

1. Анъанавий усул: чукур нафас ютиш ва тез-лик билан чикариш. Ушбу усул кукрак кафасидаги ортикча зурикишдан холи булишга ёрдам бе-ради.

2 Карнеги Д. «Дуст орттириш ва одамларга таъсир курсатиш туFрисида». «Уз-узига ишонч хосил килиш ва омма олдида сузлаш санъати». «Безовталикдан халос булиш ва янги хаёт бошлаш сирлари». Иккинчи нашр. -Т.: «Янги аср авлоди», 2013 йил. -270-271-б.

3 Шоумаров Кодиров У., Хожибоев И. Оилада булажак нотикни тайёрлаш. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2015.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

2. Куш нафас усули. Бу усулда нафас олиш х,ам, нафас чикариш х,ам икки кисмдан иборат. Нафас олишнинг иккинчи кисми биринчи кисмига нис-батан чукуррок, нафас чикаришнинг биринчи кисми эса узокрок булади. Чукур нафас олина-ди, тухталади, нафасни чикармаган х,олда кукрак кафаси тулгунича яна нафас олинади, 1-2 со-ниядан сунг нафас чикарилади, тухталади ва яна кукрак кафаси бушамагунича колган нафас х,ам чикариб юборилади.

Кислороднинг организмда етарли микдорда булмаслиги инсонда уйкусираш, ланжлик, дар-монсизликни келтириб чикаради. Шундай экан, нафасни ростлаш натижасида тана ва онгнинг исталган меъёрда ишлашини таъминлаш мумкин. Шунчаки нафас олиш эмас, балки х,ар бир олин-ган нафас янги куч, хотиржамлик, ёркин фикрлаш тарзини уЙFотаётганлигини инсон онгли равишда х,ис этиши зарур. Шунда кутилган натижага эри-шилади.

Хиссиёт, эмоционал х,олатлар тана физиоло-гик жараёнлари билан узвий боFликликка эга. Хаяжон, хддиксираш конга куп микдорда адрена-линнинг ишлаб чикарилиши окибатида юзага ке-лади. Инсон танаси бирор хавф-хатар юзага кел-ганида адреналин ишлаб чикара бошлайди ва бу унинг жисмоний куввати, кайфияти узгаришига сабаб булади. Адреналин инсон учун мух,им х,исобланади, негаки у таъбир жоиз булса, киши-нинг куч-Fайратга тулиши учун узига хос ёнилFи, катализатор вазифасини бажаради, лекин х,аддан зиёд микдордагиси х,ам организм ва психика учун зарардир1. Маъруза килишдан олдин бажа-риладиган киска ва кичик элементлардан иборат жисмоний машклар ортикча кувватдан холи булишни таъминлайди. Эътибор берилса, бокс-чилар жанг олдидан тинимсиз машк, х,аракатлар килади, жамоаси ходимлари эса унинг мускул-ларини укалаш билан машFул булишади. ТуFри, бунинг биринчи сабаби - спортчининг кизишиб олишига эришиш. Ушбу х,олатнинг яна бир сабаби шуки, жанговар спорт турларида спортчилар кизикконликка мойил булиб, жанг вактидаги психологик зурикиш уларнинг х,иссиётга бери-лишига сабаб булиши мумкин. Окибатда спорт-чидаги вазминлик, мушохддакорликнинг урнини жазавага тушиш, жахддорлик, шошкалоклик х,олатлари эгаллайди. Машк ва укалашлар эса

1 Шоумаров Кодиров У., Х,ожибоев И. Оилада булажак нотикни тайёрлаш. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2015. -11-б.

ортикча эмоционал кувватлардан халос булишга ёрдам беради. Шундай экан, нотикнинг куйидаги усулларни куллаши маърузани муваффакиятли бошлаб олишига кумак беради:

1. Нутк сузлашдан олдин кучли х,аяжон сезил-са имкониятдан келиб чикиб, бир жойда сакраш, утириб-туриш машкларини бажариш, зинадан юкорига чикиб-тушиш мумкин. Машкларни ба-жаргач, нафасни ростлаб олишни унутмаслик ло-зим.

2. Холи жойда тана аъзоларини бир варака-йига «калтиратиш», «титраш» х,ам ортикча адреналин чикиб кетишини таъминлайди. Бу ортикча кучланишни талаб килмаганлиги учун бирмунча кулай усул х,исобланади.

3. Кулларни 10-15 сония маркам мушт килиш ва бушатиш. Бу усул бир неча маротаба такрор-ланиши лозим.

4. Баъзан нутк сузлаш олдидан жаFлар котиб колгандек, оFиз очилиши кийинлашгандек туюла-ди. Бундай вактда бир неча маротаба оFизларни кенг очиб-ёпиш машкини бажариш жаF мускул-ларидаги тонус, зурикишнинг бир меъёрга кели-шига ёрдам беради. Бошкаларга сездирмаслик учун бу усулни аудиториядан узоклашмасдан, икки кул билан бурун ва оFиз атрофини ёпиб, бошни пастга бироз энгаштирган холда х,ам ба-жарса булади. Шунингдек, ушбу усул овоз ва дик-цияни х,ам яхшилашда катта ах,амиятга эга.

Адреналиннинг танада меъёридан кам булиши эса жушкинликнинг пасайишига олиб келади. Зеро, нотикнинг узини тутиши ва нуткида кутаринкилик ифодаланмас экан, аудиториянинг уни марок билан тинглашини кутиш мумкин эмас.

Инсонлар нафакат узгалар билан, балки узи билан узи сух,батлашиш имкониятига ^ам эга. Бу инсоннинг уз хатти-х,аракатларини сарх,исоб, тах,лил килиш, узига узи буйрук бериш, узини рухлантиришга хизмат килади. Кийин, муаммоли вазиятга тушиб колганимизда баъзан овозимизни чикариб, баъзан ичимизда узимизга саволлар бе-рамиз, узимизни муайян иш-х,аракатни бажариш-га ундаймиз. Бошкаларнинг ^ам курсатмалари, далдаси бизга ижобий таъсир килиши аник, бирок барибир сунгги карорни ички нутк оркали узимиз кабул киламиз. Нотик маъруза килишдан олдин узига-узи «бошкалар килган ишни мен х,ам кила оламан», «факат олFа», «яхши, кизикарли маъруза килиш кулимдан келади» деб айта

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

олса, куркув хиссини енгишдаги асосий кадамни куйган булади.

Инсон хиссий холатини узгартиришга кодир булган иборалар булиб, улар барчага бир хилда таъсир курсатмаслиги мумкин. Шунинг учун киши узига тегишли даражада таъсир курсатадиган суз ва ибораларни танлаб олиши мак,садга муво-фик. Ушбу ибораларни овоз чик,ариб айтиш нокулайлик туFдирса, ичда хам айтса булади. Харакатга ундовчи суз ва ибораларни шунча-ки куллаш керак булганлиги учун эмас, балки урFу бериб, дона-дона ифодаланилса, уларнинг «сехрли» таъсирини янада купрок, хис килиш мумкин.

Эсдан чик,армаслик керакки, маърузани ау-диторияга йиFилганларнинг барчаси доимо бирдек ижобий кабул килмаслиги эхтимоли мавжуд. Маъруза, нутк, чикиш хаммада бирдек аъло даражада таассурот колдириши учун нотик фавкулодда обрули инсон ёки гипнозчи булиши лозим. Ушбу иккала тоифага мансуб булмаса, унда аудиториянинг кайсидир бурчагида эъти-борсизлик билан утирган тингловчининг холати нотик кайфиятига салбий таъсир килмасин. Чун-ки хаммага баробар ёкишнинг имкони жуда кам.

Омма олдида маъруза килиш олдидан хосил булувчи куркув ва хадиксираш илгариги таассу-рот ва тукима образларнинг онгдаги хосиласи хисобланади. Куркув хисси одатда нотик хара-кати натижасида пайдо булади. Албатта, хадик-сирашни бошдан кечираётган хеч кайси инсон «мен куркишни хохлайман» деб айтмайди. Лекин бу хакида уйлаш, фикрлашнинг узи кифоя. Фикр ва тасаввур инсон холатига бевосита таъсир килади. Башарти куркув хиссини тасаввурларимиз оркали хосил килаётган эканмиз, уни бартараф этиш, он-гимиздан сикиб чикариш хам уй-фикрларимизга боFлик. Психологияда муваффакиятга эришиш-нинг воситаларидан бири сифатида визуаллаш-тириш эътироф этилади. Унинг мохияти шунда-ки, агар шахс Fалабага эришмокчи булса хаёлан Fалабага эришган жараёнини олдиндан тасаввур килиши лозим. Кишининг куз олдида хар бир жараён: равон, жарангдор нутки, хамманинг уни катта кизикиш билан тинглаётгани, минбар ёки сахнада турган холати, олкишлар - хамма-хаммаси гавдалансин. Бундай визуаллаштириш натижасида кайфият кутарилиб, фикрлаш янада ёркинлашади. Агар шахс тасаввурида салбий холатлар гавдаланса, уларни бартараф этмагуни-ча бу усулни такрорлаш яхши самара беради.

Одатда мавхумлик, номаълумлик хам салбий Xис-туЙFу шаклланишига сабаб булади. Нотаниш аудиторияда илк бор нутк сузлаш тажрибали нотикни хам хавотирга солиши мумкин.

У ёки бу даражадаги хар кандай янгилик даст-лаб инсонда хавфсирашни келтириб чикаради. Чунки хаётий тажрибада учрамаган нарса, ходи-салар узи билан хавф-хатар етаклаб келиши, нокулайликларга сабаб булиши мумкин. Натижа-да, барча жонзотларда булгани каби инсонда хам химоя инстинкти юзага чикади. Нотик уни айнан нима хавотирга солаётганлигини билмаса-да, хавотирга туша бошлайди.

Баъзан нотик эндигина нутк сузлашни бошла-ши билан тингловчиларнинг унга булган салбий муносабати хакида асоссиз хулосага кела бошлайди. Гуё хамма унга хумрайиб тикилиб тургани-ни хис килади. Куп сонли тингловчилар орасида нотикни ёктирмаган одамларнинг хам топилиши табиий. Улар биринчи марта маърузачини куриб турган булсалар-да, балки ёктирмаган одами-нинг адаши булгани ёки эрталабдан таъби хира-лашиб уЙFонгани учун душманона назар билан карашлари мумкин. Ушбу вазиятда нима килиш керак? Энг аввало, норози киёфадаги кишиларга эътиборни каратмаслик лозим. Бундай пайтлар-да энг оптимал усул залга кирган вактда нотикни куллаб-кувватлайдиган, унга самимий кизикиш билан тикилиб турган киёфаларни излашдир. Булар маърузачининг хамкасблари, дустлари, якинлари булиши мумкин. Нотик уни хайрихохлик билан тинглаётган биринчи тингловчини топгач, 10-15 сониядан сунг иккинчи шундай тингловчини излаши максадга мувофик. Воизнинг илк со-нияларда аудиторияга мослаша бошлаши бундай тингловчиларни кийинчиликсиз топишига ёрдам беради. Шундан сунг диккатни бошкаларга хам каратиш мумкин.

Маърузадан олдин «йиFилганларнинг барчаси уз сохаларининг етук мутахассислари», «бу-ларнинг олдида мен ким булибман», «хозирги нутким мен учун жудаям мухим, хато килишга хаким йук» каби фикрлар пайдо була бошлаши мумкин. Юкоридаги сингари мулохазалар шахс-нинг узига булган бахо ва ишончини сундириб, хадиксирашнинг янада ортишига сабаб булади. Чунки, эътибор нуткка каратилиши керак булган бир пайтда, асосий диккат юкоридаги фикрлар билан банд булади. Натижада бирин-кетин хато-ликларга йул куйила бошланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

Демак, йиFилганларга нисбатан муносабат-ни узгартиришнинг х,аяжонни енгишга ёрдам бериши эх,тимоли бор. Бунинг учун тингловчи-ларни буйсунувчи ходимлар ёки тажрибасиз мактаб укувчилари деб тасаввур килиш мум-кин. Бу нотикка ишонч, устунлик х,исларини баFишлайди.

Бир хил ох,анг, маромдаги нутк инсонни беих-тиёр ланж килиб, бундай маърузаларда мажбу-ран киши узини уйкудан тийиб утиради. Бунинг акси х,ам булиши мумкин. Машхур, истеъдодли нотикларнинг жушкин, жуда кизикарли маъ-рузалари соатлаб тингловчиларни узига жалб кила олиши мумкин. Бундай нотиклар доимо фаол, серFайрат булиб, уларнинг узларига булган бах,оси х,ам юкори булади.

Шу уринда эслатиб утиш жоизки, кайта алока сифатида тингловчилардаги маърузага нисбатан муносабат х,ам нуткнинг миссий жих,атдан характерига таъсир курсатади. Агар тингловчи-лар маърузага нисбатан бефарк муносабатда булсалар, кизикиш билдирмасалар, бу бевоси-та нотик рух,иятига х,ам салбий таъсир килади, унинг х,афсаласи пир булади. Нотик фикр-мулох,азаларини икки хил шаклда узатади:

1. Вербал, яъни суз ва иборалар оркали.

2. Новербал - тана, кул, куз х,аракатлари, юз ифодаси, нафас олиш оркали.

Нотик сах,нага чикар экан, бир оFиз суз демаса-да, тингловчиларга уз тана х,олати оркали «х,аяжонланаяпман», «кани, бошладик», «мен тайёрман» каби маълумотларни узата бошлайди. Тадкикотларнинг курсатишича1, маълумотлар-нинг 55 фоизи тана х,аракатлари, 38 фоизи овоз (интонация, ох,анг, суръат, тембр) ва факатгина 7 фоизи сузлар оркали узатилар экан.

Хуллас, глобаллашув жараёни шиддат билан бораётган х,озирги даврда х,окимият техноло-гиялари ва инсонлар хулк-атворини бошкариш усулларидан бири сифатида нотикликнинг ах,а-мияти ортиб бормокда. Зеро, инсонларга, айник-са, ёшларга таъсир утказиш, уларни турли деструктив таъсирлардан х,имоялаш ута долзарб ах,амият касб этаётган экан, рах,барлар, сиёсат-чилар, педагоглар, тарFиботчилар, умуман омма олдида чикиш киладиган, муайян аудитория билан ишлайдиган мутахассисларнинг яхши нутк сузлашлари, кишилар онгига зарур маълумотни етказа олишлари талаб этилади.

Адабиётлар:

1. Гандапас Р. К выступлению готов! - М., 2009.

2. Далецкий Ч. Риторика. Заговори, и я скажу, кто ты. - М.: «Высшая школа», 2004.

3. Иномхужаев С. Нотиклик санъати асослари. - Т.: «Укитувчи», 1982.

4. Карнеги Д. «Дуст орттириш ва одамларга таъсир курсатиш туFрисида». «Уз-узига ишонч х,осил килиш ва омма олдида сузлаш санъати». «Безовталикдан халос булиш ва янги х,аёт бошлаш сирлари». Иккинчи нашр. - Т.: «Янги аср авлоди», 2013.

5. Леммерман Х. Уроки риторики и дебатов. - М.: «Уникум Пресс», 2002.

6. Пожарская А. Эту речь невозможно забыть. Секреты ораторского мастерства. -Санкт-Петербург: «Питер», 2013.

7. Сопер П. Основы искуства речи. - М., 1992.

8. Филиппов А.В., Романова Н.Н. Публичная речь в понятиях и упражнениях. - М.: «Академия», 2002.

9. Чудинов А.П. Умение убеждать: Беседы о современном красноречии. - Киев, 1986.

10. Шипунов С. Харизматичный оратор. - М.: «Локус Станди: Университет риторики и ораторского мастерства», 2007.

11. Шоумаров F., Кодиров У., Хожибоев И. Оилада булажак нотикни тайёрлаш. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2015.

12. Кудратов Т. Нутк маданияти асослари. - Т.: «Адабиёт ва санъат», 1994.

1 Шипунов С. Харизматичный оратор. - М.: «Локус Станди: Университет риторики и ораторского мастерства», 2007.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.