Научная статья на тему 'Жисмоний тарбия жараёнида таълим ва тарбиянинг ривожланишасослари'

Жисмоний тарбия жараёнида таълим ва тарбиянинг ривожланишасослари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
7971
457
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
индивидуаллаштириш / таълим методлари / усул / ҳаракат малакаси / ҳаракат кўникмаси. / individualization / training methods / ways of teaching / moving skills / moving abilities

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Курбашев А. Х.

Мақолада болаларда жисмоний қобилият, ҳаракат малакалари ва кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам берадиган, бола шахсини тарбиялашда комплекс ёндашиш масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BASICS OF PHYSICAL CULTURA DEVELOPMENT IN THE PROCESS OF EDUCATION AND BREEDING

There are discussed in the article the issues of complex approach to the child educating as persons, development of his physical talents, moving skills and abilities.

Текст научной работы на тему «Жисмоний тарбия жараёнида таълим ва тарбиянинг ривожланишасослари»

V_/

Курбашев А.Х.,

Сурхондарё вилояти педагог кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти укитувчиси

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШ АСОСЛАРИ

КУРБАШЕВ А.Х. ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯНИНГ РИВОЖЛАНИШ АСОСЛАРИ

Маколада болаларда жисмоний кобилият, х,аракат малакалари ва куникмаларини ривож-лантиришга ёрдам берадиган, бола шахсини тарбиялашда комплекс ёндашиш масалалари ёри-тилган.

Таянч суз ва тушунчалар: индивидуаллаштириш, таълим методлари, усул, х,аракат малакаси, х,аракат куникмаси.

КУРБАШЕВ А.Х. ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ В ПРОЦЕССЕ ВОСПИТАНИЯ И ОБРАЗОВАНИЯ

В статье раскрыты вопросы комплексного подхода воспитания личности ребёнка, оказывающие помощь в развитии у детей физической одарённости, двигательных навыков и умений, Ключевые слова и понятия: индивидуализация, методы обучения, приёмы, двигательные навыки, двигательные умения.

KURBASHEV А.Н. BASICS OF PHYSICAL CULTURA DEVELOPMENT IN THE PROCESS OF EDUCATION AND BREEDING

There are discussed in the article the issues of complex approach to the child educating as persons, development of his physical talents, moving skills and abilities.

Keywords: individualization, training methods, ways of teaching, moving skills, moving abilities.

Таълим шахсни цар томонлама (ацлан, ахлоцан, жисмо-нан) шакллантиришга царатилган яхлит педагогик жараён-нинг таркибий цисми цисобланади.

Жисмоний тарбияда х,аракатларга ургатиш тарбиячининг бевосита рах,барлиги остида х,амда унинг кузатуви остидаги болаларнинг мустакил фаолиятида амалга оширилади. Харакат фаолиятига ургатишда боланинг ан-глаш, иродавий ва миссий кучлари ривожлана-ди х,амда унинг амалий х,аракат куникмалари шаклланади. Харакатларга ургатиш бола ички дунёси x1ис-туЙFуси, тафаккури, аста-секин шаклланадиган дунёкараши, ахлокий фази-латларига болалар томонидан бажарилади-ган, саломатлик ва умумжисмоний ривожла-

ниш учун фойдали булган х,аракат фаолиятига максадга йуналган х,олда таъсир этади.

Таълим мазмунини жисмоний машклар, жумладан, дастурга мувофик танланган х,аракатли уйинлар ташкил этади.

Таълим жараёнида катталар болаларга максадга йуналтирилган фаолиятнинг ижти-моий тажрибасини беради. Унинг мазмуни-га ривожланиш ва такомиллашишга хизмат килувчи х,аракатларни эгаллаш тажрибаси х,ам киради.

Болалар билан ишлашда уларнинг ёш хусу-сиятларини х,исобга олиш жуда зарур, бола-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

нинг онгли х,аракат фаолиятида аскотадиган айрим билимлар, болани х,аракатларга ургатувчи фаолияти усуллари, фаолият ва уларни амалга оширишнинг малака ва куникмалари х,акидаги билимлар бирлиги ташкил этади.

Харакат фаолиятини тарбиялаш жараёнида катталар (ота-оналар, тарбиячилар) болалар ривожланишининг психофизиологик хусусият-ларини х,исобга олган х,олда улар олдига янги х,аракат вазифаларини куядилар.

Янги нарсани узлаштириш боладан муайян жисмоний ва психик кучни, кийинчиликларни енгиб утишни талаб этади. Боланинг машклар жараёнида янги х,аракат вазифаларини то-бора х,ал этиб, бориши ва шу билан боFлик равишда вужудга келадиган катта имкони-ятлар х,аракатлар характери ва сифатини узгартиради.

Кийинчиликларни енгиш ва янги вазифа-ларни х,ал этиш болада ижобий х,иссий кайфи-ят х,осил килади. Бу мураккаб жараён доимо тарбиячи назорати остида булиши керак. Бир томондан, боланинг янги х,аракат вазифасини тушуниб олишини таъминлаш лозим, иккинчи томондан, болада мустакиллик, кизикиш ва Fайратни уЙFотиш зарур.

Таълим боладан диккатни бир жойга туплашни, тасаввур, фаол фикрлашни, хоти-рани ривожлантиришни талаб килади. Таълим жараёни эмоционал, х,аракат намунаси тарбиячи томонидан курсатилса ва болалар томо-нидан бажарилса образли, шунингдек, оFзаки-мантикий, машклар болаларнинг узлари томонидан амалда бажариш билан боFлик булса мотор х,аракатли хотира ривожланади. Таълим жараёни эркин булиши керак.

Болаларга таълим бериш, ахлокий тар-бия, боланинг маънавий туЙFуси ва онгини шакллантириш узаро ёрдам, максадга инти-лиш, х,алоллик, адолатлилик каби ахлокий-иродавий сифатларни ривожлантириш билан боFликдир.

Болалар аста-секин эгаллаб борадиган чи-ройли х,аракатлар, аник сафланиш, уларнинг ёшига хос уйин образларининг ижодий ифо-далилиги, уйинларда шеърий матнлар, уйин бошланмалари, санашмачоклар - буларнинг х,аммаси болаларда эстетик дидни тарбиялаш вазифасига хизмат килади.

Таълим жараёнини ташкил этиш болалар-ни улар кучи етадиган мех,нат х,аракатларида машк килдириш имконини беради.

Укитувчи болалардан жисмоний тарбия ашёларини тартибли ва тоза саклашларини (ихчам уралган байрокчалар, дазмолланган лента, румолчалар, ...) мунтазам талаб килиб туради. Болалар шарлар, тупларни вакти-вакти билан ювиб, йирик ашёларни артиб ту-радилар.

Шундай килиб, х,аракатларга ургатиш жараёнида болаларда аклий кобилият, ахлокий ва эстетик туЙFулар ривожланади, уз фаолиятига онгли муносабат ва шу билан боFлик равишда максадга интилиш, уюшкоклик шаклланади.

Жисмоний тарбия тизимида х,ар томонлама таълим ва тарбия бериш тамойиллари ишлаб чикилган.

Шахсни х,ар томонлама комил инсон килиб ривожлантириш тамойили болаларда жисмоний кобилиятни, х,аракат малакалари ва куникмаларини ривожлантиришга ёрдам бе-радиган, бола шахсини тарбиялашни бирга-ликда ва х,ар томонлама тарбиялашни амалга оширишга мужассам х,олда ёндашишни кузда тутади. Жисмоний тарбия тизимидаги бундай ёндашув кишиларнинг узига хос хусусиятла-ри, ёш ривожланиш боскичлари хусусиятла-ри, х,аётнинг у ёки бу даврида асосий фаолият сифатида танланадиган жисмоний тарбия фаолияти турлари хусусиятларига х,ам боFлик булади.

Жисмоний тарбия ва спортнинг х,аёт билан боFликлиги тамойилида болаларни те-гишли дастур асосида жисмоний ва спорт машкларига, уйинларга ургатиб, улардаги бу кизикиш куллаб-кувватлаб турилади. Таълим-нинг максади болаларда келажакда жисмоний тарбиядан меъёрий курсаткичлар мажмуаси талабларини муваффакиятли узлаштириш учун жисмоний тайёргарлик х,осил килишдан ибо-ратдир. Шу асосда болаларда Узбекистоннинг машхур спортчилари, уларнинг ватанпарвар-лиги, ишчанлиги, жасурлиги, бардошлилиги, мах,орати, дуст-биродарлиги ва узаро ёрдам каби хислатларига х,урмат х,исси тарбиялана-ди.

СоFломлаштиришга йуналган тамойилнинг мох,ияти болалар соFлигини мустах,камлаш вазифаларини бажаришда намоён булади. Шунинг учун жисмоний машкларни тан-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

V_/

лашда бола организмини хар томонлама соFломлаштиришга интилиш, унинг жисмоний сифатларини хиссий-ижобий холат, хаётдаги хушчак,чак, кайфият билан яхлитликда ри-вожлантириш хам кузда тутилади. Жисмоний тарбия машFулотларини режалаштиришда саломатликни мустахкамлаш конуниятлари хисобга олинган жисмоний юклама албатта идора килинади. Бу иш тарбиячи, врач ва му-диранинг мунтазам шифокор-педагоглик на-зорати остида амалга оширилади.

Болаларга жисмоний таълим ва тарбия бе-риш жараёнида куйидаги дидактик-таълимий тамойиллар кулланилади: тизимлилик ва из-чиллик, онглилик, мустакиллик ва ижодий фаоллик, таълимнинг кургазмали оFзаки ва амалий усулларини бирга кушиб олиб бо-риш; тушунарлилик ва индивидуаллаштириш; таълимнинг фронтал, гурух ва якка тарздаги шаклларининг бирлиги, талабларни тобора ошириб бориш.

Тизимлилик ва изчиллик тамойи-ли жисмоний тарбия максадларида фойда-ланиладиган тадбирларнинг (кун тарти-би, чиникиш, харакат куникмаларининг шаклланиши) тизимлилиги, бутун тарбия дав-ри давомидаги жисмоний тарбия жараёни-нинг узлуксизлиги, мунтазамлиги, режалаш-тирилганлигидан, юклама ва дам олишнинг мажбурий алмашиниб туриши асосидаги жисмоний тарбия машFулотларининг аник изчил-лигидан, машFулотларнинг изчиллиги, кетма-кетлиги, мазмунан узаро алокадорлигидан иборатдир.

Хар куни муайян бир вактда уз характери-га кура турли жисмоний машклар (эрталабки гимнастика, жисмоний тарбия машFулотлари, сайр пайтидаги харакат фаолияти ва шу ка-билар)ни тизим тарзида мунтазам бажариш, чиниктириш тадбирлари болаларни белги-ланган соFломлаштириш-тарбиялаш тартиби-га ургатади.

Жисмоний тарбия хосил килинаётган харакат куникмаларининг такрорланишини талаб этади. Факат куп марта такрорланганда-гина харакатлар шаклланади.

Онглилик, фаоллик ва мустакиллик тамойиллари боланинг уз фаолиятига онг-ли ва фаол муносабатда булишга таянишини кузда тутади, у ёки бу максадни амалга оши-

риш учун нимани кандай бажариш керакли-гини аник тасаввур килиш лозим.

Онглилик тамойилини илк бор П.Ф.Лесгафт ишлаб чиккан эди. Боланинг мустакил фаол фаолияти берилган вазифага булган кизикишга, уни онгли идрок этишга, вазифа максадини амалга ошириш йулларини тушу-нишга боFлик булади.

Таълимнинг кургазмали, огзаки ва амалий усулларини биргаликда цушиб олиб бориш тамойили. Билиш фаолияти - хиссий билиш жараёнларини амалиёт билан бирлигидир. Харакатларга ургатиш жараёнида билишнинг бу ажралмас кисмлари узаро алокадорликда булади. Бирок куйилган вазифага караб уларнинг изчиллиги хар хил булади: болаларни харакатга ургатиш курсатиб тушунтириш; тарбиячининг машкни оFзаки тушунтириши ва унинг болалар томо-нидан харакатда бажарилиши билан бошла-ниши мумкин.

Янги харакатларни урганишда кургазма-лилик тамойили харакатларнинг тарбиячи томонидан жуда аник килиб курсатилиши оркали амалга оширилади.

Кургазмалилик онглилик билан чамбар-час боFликдир: оFзаки берилган топширик киши томонидан тушуниб олинади, харакатни кайтадан бажариш билан амалда синала-ди. Бунда сезгилар, айникса, харакат сезги-лари мухим роль уйнайди. Бундан ташкари, кургазмалилик билан образли сузнинг узаро алокадорлиги катта ахамиятга эга булади.

Тушунарлилик ва болаларга якка ёнда-шиш тамойили боланинг ёш хусусиятлари имкониятларини хисобга олишни хамда шу билан боFлик равишда унинг кучига ярашга топшириклар белгилашни кузда тутади.

Тушунарлиликнинг асосий шартларидан бири изчиллик ва жисмоний машкларни тобора мураккаблаштириб бориш хисобланади. Бола имкониятлари муайян бирликдаги омил-лар билан белгиланади: жисмоний тайёрлан-ганлик меъёрлари буйича синаш, шифокор текшируви, бевосита педагогик кузатиш.

Якка ёндашув боланинг узига хос функционал имкониятларини хисобга олади-ган алохида таъсирларни кузда тутади (харакатларни узлаштириш турлича кечади, организм жисмоний юкламани турлича кабул

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

килади, мослашиш динамикаси хам турлича булади).

Якка ёндашувнинг максади туFма фази-латларни ривожлантириш, янги ижобий си-фатларни, кобилиятларни тарбиялаш, за-рурат булганда асаб тизимининг типологик хусусиятларини максадга мувофик тарзда узгартиришдан иборатдир.

Таълимнинг фронтал, гуруц ва якка тартибдаги усулларининг бирлиги та-мойили. Бу тамойил таълимнинг турли усул-лари кулланилгандаги уюшкокликни кузда тутади: фронтал усул куйилган вазифани бир вактда, онгли ва ах,ил равишда бажаришни талаб этади; гурух усули масъул, мустакил ва узаро ёрдамни раFбатлантиришни талаб этади; якка ёндашув усули тарбиячининг баъзи бо-лаларга ёрдам бериши ва анча тайёргарлиги бор бошка болаларга нисбатан талабчанлик-ни оширишда ифодаланадиган рахбарлигини такозо килади. Бу усуллардан биргаликда фойдаланиш тарбиявий вазифаларни самара-ли бажаришга хизмат килади.

Талабларни аста-секин ошириб бориш та-мойили. Бу тамойилнинг шарти бола олдига бирмунча кийин вазифалар куйиш ва уни ба-жартириш хамда юклама куламини ва интен-сивлигини аста-секин ошириб боришдан иборатдир.

Машкларни янгилаш жараёнида харакат малака ва куникмаларининг хажми кенгаяди ва бойийди.

Харакат фаолияти шаклларини мураккаб-лаштириш билан бирга боланинг кучига яра-ша бериладиган жисмоний юклама аста-секин ошириб борилади. Бу жисмоний фазилатлар-нинг ривожланиш конуниятлари боланинг кучи, чидамлилиги, тезкорлиги билан белги-ланади.

Куриб утилган барча тамойиллар уз маз-мунига кура узаро бир-бири билан чам-барчас боFликдир. Уларнинг барчаси узида ягона ва факат шартли равишда алохида холда караладиган бир жараённинг муайян жихатларини ва конуниятларини акс эттиради.

Таълим методлари укув предмети, аник дидактик вазифалар, воситалар ва таълим шарт-ларининг узига хос хусусиятларига боFлик усуллар тизимининг турли бирикмаларидан иборатдир.

Боланинг асаб тизими ва бутун организ-ми нихоятда пластик ва ташки таъсирга бери-лувчан булади. Шунинг учун болалар билан машFулот олиб борганда психик ва жисмоний куч сарфланадиган туFри вакт нисбати ва ун-дан сунгги дам олишни белгилаш тарбиячининг мухим вазифаларидан бири булиши ло-зим. Болаларга таълим беришда уларнинг ёш хусусиятлари ва имкониятларини хисобга ол-ган холда куйидаги методлардан фойдалани-лади:

1. Кургазмали метод.

2. ОFзаки метод.

3. Амалий метод.

4. Уйин методи.

5. Мусобака методи.

Кургазмали метод хиссий идрок ва харакат сезгиларининг ёркинлигини таъминлайди. Улар болаларда сенсор кобилиятлари ривож-ланишини фаоллаштирувчи харакат хакида жуда тулик ва аник тасаввурнинг хосил булиши учун зарурдир.

ОFзаки метод - бу, болалар онгига йуналтирилган, улар олдига куйилган вазифаларни тушуниб олишга ва машклар мазмуни, тузилишини узлаштириб олишда катта роль уйнайдиган харакатли машкларни онгли равишда бажарилиши, бу машкларни турли ва-зиятларда мустакил куллашга ёрдам беради.

Амалий метод болаларнинг амалий харакат фаолияти билан боFлик булиб, харакатларни уз мушак-мотор сезгиларида туFри идрок эти-лишини амалда текширишни таъминлайди.

Амалий методлар машкларни уйин шакли-да, мусобака элементларидан фойдаланган холда утилиши билан тавсифланади. Амалий методнинг турларидан бири уйин методидир.

Уйин методи - болалар билан ишлаш-да самарали булиб, кургазмали-образли ва кургазмали-амалий тафаккур элементларини хисобга олади. У турли харакат куникмалари, харакатларнинг мустакиллиги, узгарувчан ша-роитга нисбатан тезкор жавоб реакциясининг бир вактда такомиллашувига, ижодий фаол-лик курсатишга имкон беради.

Мусобака методи болаларга таълим беришда факат педагогик рахбарлик ша-роитида кулланилиши мумкин. Бу метод-дан гурухларда фойдаланиш мумкин. Мусобакалар болалар кучига мос булиши, ахлокий-иродавий фазилатларни тарбиялаш,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

V_/

шунингдек, уз ютукларини ва бошка болалар-нинг муваффакиятларини, талабларга онгли муносабатда булиш асосида, туFри бахолаш мусобаканинг мажбурий шартидир. Ташаб-бускорлик, катъийлик, саботлилик, дадиллик, жасурлик, олижаноблик, уртоклик каби иро-давий хамда ахлокий хислатларни тарбия-лашда мусобака методининг ахамияти Fоят каттадир. Лекин, шуни унутмаслик керакки, биринчилик учун ракобат килиш, курашиш салбий хусусиятлар (худбинлик, хасад килиш, куполлик, ...)ларнинг таркиб топишига замин яратиши мумкин. Шу сабабли мусобака мето-дига мохирона педагогик рахбарлик килинган такдирдагина у маънавий тарбия сохасидаги уз ролини оклай олади.

Педагогик жараёнда таълим методларидан мужассам холда фойдаланилади. Кургазмали ёки оFзаки методлардан сунг дархол болалар амалий харакатларга, харакатларни мустакил бажаришга утишлари лозим. Хар бир метод вазифаларни хал этишга ёрдам берадиган бир канча усуллар мажмуасидан иборатдир.

Кургазмали методга оид усуллар. Бо-лаларни харакатларга ургатишда кургаз-малиликнинг турли усулларидан фойдаланилади. Яккол куриш усуллари харакат ёки ай-рим харакат элементларининг тарбиячи то-монидан туFри ва аник намойиш этилиши-дан; теварак-атрофдаги хаёт куринишларига таклид килишдан; масофани туFри босиб утишда мулжални олишдан фойдаланишдан; кургазмали кулланмалар, телекурсатувлар, су-ратлардан фойдаланишдан иборатдир.

Тактил-мушак кургазмалилиги болалар-нинг харакат фаолиятига жисмоний тарбияда фойдаланиладиган жихозларни киритиш би-лан таъминланади. Масалан, тиззани баланд кутариб югуриш куникмасини хосил килиш максадида кетма-кет куйилган ёй шаклидаги дарвозачалар кулланилади. Югуриш пайти-да оёкни бу тусиклар оша кутариб утиш бо-ланинг тиззани баланд кутариш куникмасини эгаллашига ёрдам беради.

Яккол эшитиш усуллари харакатларни овоз оркали бошкаришга асосланади. ЧолFу мусикаси ва ашула энг яхши эшитиш кургазмаси хисобланади. Улар болаларда эстетик хис ва эмоционал кутаринкиликни уЙFотади, харакат характерини белгилай-ди, унинг суръати ва ритмини бошкаради.

Шунингдек, тарбиячилар харакат суръати ва ритмини башкаришда чилдирма ва ёки ноFорадан фойдаланадилар.

Кургазмалилик усуллари боланинг харакатларни туFри идрок килиши ва тасаввур этиши, хиссий онгининг кенгайишига, харакатларни бажаришда уз-узини назорат килишнинг ву-жудга келишига, суръати ва ритмини эшитиш оркали бошкаришга, сенсор кобилиятининг ривожланишига хизмат килади.

Огзаки методга оид усуллар. Харакатларга ургатишдаги оFзаки усуллар куйидагиларда ифодаланади:

- баён этиш ва тушунтириш - болаларга янги харакатларни улардаги мавжуд хаётий тажриба тасаввурларига таянган холда аник, киска, бир вактда тушунтириш;

- шархлаш усули - харакатларни аник курсатиш ёки унинг айрим элементларини аниклаш асосидаги шархлаш;

- курсатма бериш усули - тарбиячи томо-нидан курсатилган харакатларни кайта бажаришда ёки машкларни болалар мустакил ба-жаришларида зарур буладиган курсатмалар;

- сухбат усули - янги жисмоний машклар ва харакатли уйинларни жорий килиш хамда харакатларни ургатишда уларни тушунтириш, харакатли уйин сюжетини аниклаштириш талаб этилганда олдиндан утказиладиган сухбатлар;

- савол бериш усули - тарбиячи томони-дан жисмоний машкларнинг бажарилишидан олдин харакатларни бажариш изчиллигини англаш даражасини аниклаш ёки мазмун-ли харакатли уйинлар хакидаги тасаввурнинг бор-йуклигини текшириш, коидаларни, уйин харакатларини аниклаштириш максадида болаларга саволлар бериш;

- фармойиш ва сингаллар бериш усули. «Тухтанг! Бир, икки, уч югуринглар», «Сакраб оёкларни елка кенглигида очиб туринг!» каби буйруклар болаларнинг жавоб харакат ре-акциясининг тезлиги ва аниклигини вужудга келтирадиган турли интонация ва динамикани талаб килади. Булар каторига баланд овозда дона-дона килиб санаш ва уйин бошланмала-рини ифодали талаффуз этишни хам киритиш мумкин;

- ифодали мазмунли хикоя усули. Бу усул харакатлардаги ифодалиликни ривожлан-тириш ва уйин образига яхширок кириш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

максадида кулланилади. Мазмунли хикоя эр-такни киска хикоя килишга ухшайди, 1,5-2 минут давом этади. Бунда тарбиячи уйин маз-муни ва коидаларини киска образли хикояда очиб беради. Масалан: «Бор эканда йук экан, чиройли кайрилма шохли ва беозор кулранг ок она эчки бор экан. Унинг болачалари бор экан...». Болаларни ургатишда кургазмали ва оFзаки усулларнинг максадга мувофик бир-галикда олиб борилиши, уларнинг узаро боFликлиги харакатларни идрок этиш ва кайта бажаришнинг аниклигига ва образлилигини, болалар бажарадиган харакатли топшириклар, улар мазмуни ва хар бир харакат фаолияти-нинг барча элементлари изчиллигини онгли тушунилишини таъминлайди.

Амалий методга оид усуллар. Болаларни харакатга ургатишда кургазмали ва оFзаки усуллар билан узаро боFлик турли амалий усуллар мажмуасидан фойдалана-ди. Бунда укитувчи машкларни, харакатли уйинлардаги айрим ролларни, бошкарувчи ролини бажариб болаларга курсатади, болаларни топширикларга жалб килиб ва намуна курсатиб, уларни мусобакаларда катнашишга раFбатлантиради. Масалан, ким харакатли топширикни тезрок, яхширок, туFрирок ба-жаради, бунда болаларга узларини кандай тутишлари ва кандай хатти-харакатлар килишлари курсатилади.

Укитувчи болаларнинг амалий фаолия-тини ташкил этаётиб, бутун таълим жараё-нини машFулотнинг вазифалари, мазмунига мувофик режалаб олади.

Болаларга жисмоний харакатларни ургатишда хамма метод ва усуллардан узаро му-жассам холда фойдаланиш лозим.

Жисмоний тарбия жараёнида болалар харакат малакалари ва куникмаларини эгал-лаб борадилар.

Харакат малакалари харакат техникасини эгаллаш даражаси билан белгиланади. Харакат малакаларининг икки тури фаркланади: улар-дан бирида яхлит харакат фаолияти амалга оширилади, иккинчисида айрим, мураккабли-гига кура турлича харакатлар бажарилади. Биринчи турдаги малакалар уйинлар, кураш-лар билан боFлик. Иккинчи турдаги харакат малакалари ривожланиш билан боFлик булиб, унда харакат техникасини дастлабки эгаллаш-

дан янада юксакликка, уни такомиллашти-ришгача борилади.

Харакат куникмалари харакат техникасини эгаллаш даражаси булиб, унда харакатларни бошкариш автоматик тарзда кечади ва харакатлар узининг баркарорлиги билан аж-ралиб туради.

Харакат куникмасини шакллантириш биринчи ва иккинчи сигнал тизимларининг узаро харакатидаги динамик стереотипнинг юзага келиш жараёнидан иборатдир.

Харакат куникмаларининг бола учун амалий ахамияти жуда катта. Хосил килинган куникмалар жисмоний ва психик кучларни тежамкорлик билан сарф этиш, яхлит харакат фаолиятига кирувчи харакатларни тез ва аник бажариш имконини беради.

Болаларда туFри харакат куникмаларининг шаклланиши жараёнлари уларни келажакда камол топтириш учун замин хисобланади.

Бу конуний жараёнда 3 боскич фарк килинади:

- I боскич - дастлабки куникма хосил булиши. У вакт жихатидан киска булади. Бунда болалар янги харакатлар билан танишади-лар.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- II боскич шартли рефлекснинг ихти-сослашиш жараёни билан ажралиб туради, вакт жихатидан узок давом этади. Бу боскич давомида такрорий машклар йусинидаги куникмалар ривожланади, урганилаётган харакатнинг туFри бажарилиши борган сари яхшиланади.

Харакат куникмаларининг бу боскичда хосил булиши тулкинсимон кечади. Мазкур боскич иккинчи сигнал тизими ролининг оши-ши билан тавсифланади, бунинг натижасида бола вазифалар ва уз харакатларини онгли тушунадиган буладилар.

- III боскич - куникманинг, динамик стереотипнинг мустахкамланишидир. Ушбу боскичга келиб, бола куникмаларни эгаллаган булади.

Бола харакатни унинг асосий вазифасини тушунган холда мустакил ва ишонч билан ба-жаради, орттирган куникмаларини реал вази-ятлар (уйин ва хаётий вазиятлар)да ижодий куллай олади. Бундан ташкари, куникмалар ривожланишининг мазкур боскичида харакат техникасининг турли вариантларига мувофик кушимча харакат реакциялари хам хосил булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

Болаларни жисмоний машцларга урга-тиш босцичлари. Xapa^ мaлaкaлaри вa кyникмaлaрининг шaкллaниш к1oнyниятлaрини x^co6^ oлиш бoлaлaргa x,ap бир бocкичдa aлox1идa тaълим бepишнинг aмaлий вaзифaлa-рини бeлгилaйди:

- I бocкич x1apaкaтлapни бoшлaнFич тapздa ур^ниш билaн;

- II бocкич чyкyppoк Уpгaниш билaн;

- III бocкич x1apaкaтлapни мycтax1кaмлaш вa тaкoмиллaштиpиш билaн тaвcифлaнaди.

Бошлангич тарзда урганиш. Бyндa x.apa^ нaмyнacи тyFpи, жyдa aник кypcaтилaди. У УКИТУВЧИ тoмoнидaн мyaйян cypъaтдa, бoш-дaн oхиpигaчa бaжapилaди, бoлaлapни бу x1apaкaтлapгa кизиктиpaди вa yлapдa бу x1apaкaтлapни бaжapишгa интилиш yЙFoтaди. Шyнингдeк, укитувчи x.apa^ фaoлиятини yтa ceкин cypъaтдa киcмлapгa булиб, x1apaкaтни тaшкил этгaн бapчa элeмeнтлapни бaтaфcил тушунтириб нaмoйиш килaди.

Чукуррок урганиш. Укитувчи тaълим жapa-ëнидa бoлaлap эътибopини x1apaкaтлapнинг тyFpи бaжapилишигa кapaтaди. Тaълимнинг

бу бocкичидa x.apa^^ap бoлaлapгa тaниш бyлaди, шунинг учун укитувчи ycyллapни тaн-лaëтгaндa x,ap бир x1apaкaтнинг мypaккaблик дapaжacини х.ишб^ oлaди.

Х,аракатларни мустацкамлаш ва тако-миллаштириш методикаси. Бу бocкичдaги вaзифa x.apa^ фaoлияти тeхникacи бyйичa opттиpилгaн кyникмaни мycтax1кaмлaш вa тa-кoмиллaштиpиш, x1apaкaтни бyтyничa муа^-кил бaжapишгa x1aмдa уни yйиндa вa x,aë^a кУллaшгa paFбaтлaнишдaн ибopaтдиp.

Хyлoca килиб aйтгaндa, x.apa^ фaoлияти шaкллapини мypaккaблaштиpиш билaн бир-ra бoлaнинг кучи^ яpaшa бepилaдигaн жи^ мoний юклaмa acтa-ceкин oшиpиб бopилaди. Бу жиcмoний фaзилaтлapнинг pивoжлaниш Koнyниятлapи бoлaнинг кучи, чидaмлилиги, тeзкopлиги билaн бeлгилaнaди.

Бoлaлapдa жиcмoний кoбилият, x.apa^ мaлaкaлapи вa кyникмaлapини pивoжлaнти-риш мacaлaлapи бoлa шaхcини тapбиялaшдa aлox1идa эътибop бepишни тaкoзo этaди.

Aдабиётлар:

1. Нopмypoдoв А.Н. Жиcмoний тapбия. - Т.: «i^e^c^m» 1998.

2. Keнeмaн А.В., Хyхлaeвa Д.В. Мaктaбгaчa тapбия ëшидaги бoлaлapни жиcмoний тapбиялaш нaзapияcи мeтoдикacи. - Т.: «Укитувчи», 1988.

3. Жиcмoний тapбия нaзapияcи вa мeтoдикacи. (Мaъpyзaлap мaтни). I Тyзyвчилap: Мax1кaмжoнoв K.М., Тyлeнoвa Х.Б. - Т., 2002.

4. Шapипoвa Д.Ж., Сeмeнoвa Л.М. Kичкинтoйлapни гигиeник тapбиялaш. - Т.: «Укитувчи», 1997.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I СОВРЕМЕННОЕ OБPAЗOВAНИЕ 2014, б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.