Научная статья на тему 'Ақли заиф ўқувчилар нутқини ривожлантириш: муаммо ва ечимлар'

Ақли заиф ўқувчилар нутқини ривожлантириш: муаммо ва ечимлар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
10851
663
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ақли заиф ўқувчилар / нутқини ривожлантириш / нутқ нуқсонлари / бартараф этиш / самарали йўллар / махсус педагогика / махсус мактаб / логопедия. / children mental infringement / language development / the problem of infringement of speech correction / effective ways / special education / special school / speech therapy.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Зоирова М.

Мазкур мақолада ақли заиф ўқувчилар нутқини ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари ёритилган. Ақли заиф ўқувчиларда нутқ нуқсонларини бартараф этишнинг самарали йўллари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANGUAGE DEVELOPMENT OF CHILDREN WITH MENTALLY INFRINGEMENT: THE PROBLEM AND SOLUTION

The article highlights the specifics of language development of children with mentally infringement. There is revealed effective ways of infringement speech correction of children with mental problems.

Текст научной работы на тему «Ақли заиф ўқувчилар нутқини ривожлантириш: муаммо ва ечимлар»

Зоирова М.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети олигофренопедагогика йуналиши 2-боск.ич магистранти

АКЛИ ЗАИФ УКУВЧИЛАР НУТКИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

ЗОИРОВА М. АКЛИ ЗАИФ УЦУВЧИЛАР НУТЦИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

Мазкур маколада акли заиф укувчилар нуткини ривожлантиришнинг узига хос хусу-сиятлари ёритилган. Акли заиф укувчиларда нутк нуксонларини бартараф этишнинг са-марали йуллари очиб берилган.

Таянч сузлар ва тушунчалар: акли заиф укувчилар, нуткини ривожлантириш, нутк нуксонлари, бартараф этиш, самарали йуллар, махсус педагогика, махсус мактаб, логопедия.

ЗОИРОВА М. РАЗВИТИЕ РЕЧИ У ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ ИНТЕЛЛЕКТА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

В статье освещена специфика развития речи у детей с нарушениями интеллекта. Раскрыты эффективные пути коррекции нарушения речи у детей с нарушениями интеллекта.

Ключевые слова и понятия: дети с нарушениями интеллекта, развитие речи, проблема, нарушения речи, коррекция, эффективные пути, специальная педагогика, специальная школа, логопедия.

ZOIROVA М. LANGUAGE DEVELOPMENT OF CHILDREN WITH MENTALLY INFRINGEMENT: THE PROBLEM AND SOLUTION

The article highlights the specifics of language development of children with mentally infringement. There is revealed effective ways of infringement speech correction of children with mental problems.

Keywords: children mental infringement, language development, the problem of infringement of speech correction, effective ways, special education, special school, speech therapy.

Махсус педагогиканинг муцим масалаларидан бири ацли заиф укувчилар нуткини ривожлантириш цисобланади. Чунки нутц инсон цаётида жуда катта роль уйнайди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

Ривожланаётган нутк аввалига муомала воситаси сифатида, кейинчалик фикрлар-ни ифодалаш ва тафаккур куроли сифатида чикади, инсон хулк-атвори ва фаолия-тини бошкаради. Акли заиф болаларда нутк бузилишининг узига хослиги олий асаб фаолиятининг узига хосликлари ва уларнинг психик ривожланиши билан аникланади. С.Я.Рубинштейннинг фикрича, барча анализатордаги янги дифференциал алоканинг мияда секин ишлаб чикилиши ва функция катламларининг заифлиги акли заиф болаларда нуткнинг тулик ривожлан-маганининг асосий сабаблари х,исобла-нади1. Нутк-эшитиш анализатор сох,асидаги дифференцияловчи шартли алокаларнинг секин ривожланиши натижасида акли заиф бола узок муддат давомида нутк товушла-рини ажрата олмайди, атрофдагилар айта-ётган сузларни тушунмайди, нуткни аник-тиник эшита олмайди. Акли заиф болалар нуткининг ривожланиши дастлабки ойлар-данок ортда колади. Натижада мактабгача ёшдаги акли заиф болалар предметлар билан фаолиятга киришиш, фонематик эши-тув, артикуляцион аппарат х,аракатчанлиги ва атроф-оламдаги вокеа-х,одисаларга кизикиши етарли даражада шаклланмай-ди, х,иссиётлар тулик намоён булмайди, буларнинг барчаси нутк ривожланишига салбий таъсирини утказади2.

Нутк одамларнинг энг мух,им муомала воситаси х,исобланади. Факат инсонгина уз х,иссиётлари х,акида сузлаш, фикрларини баён этиш, кизикарли ахборотни етказиш, шеър укиш ва х,.к. каби имкониятларга эга. Бундай узаро таъсир натижасида акстаъ-сир ва мулокотдан рох,атланиш х,исси юза-га келганда биз х,амфикрлик, х,амдардлик,

1 Рубинштейн С.Я. Психология умственно отсталого школьника. - М.: «Просвещение», 1986. -С. 73.

2 Войлокова Е.Ф. Особенности использования слов-названий сенсорных эталонов дошкольниками с выраженной умственной отсталостью. // Теоретические и прикладные проблемы образования лиц с интеллектуальной недостаточностью. - Санкт-Петербург: Изд. РГПУ им. А.И.Герцена, 2000. -С. 38-40.

узаро тушуниш х,иссини бошдан кечира-миз.

Мактабгача ёшдаги боланинг нуткини устириш унинг кейинги ривожланишида ва мактабда мувафаккиятли укишида жуда мух,имдир. Нуткни яхши эгаллаган бола уз фикрларини яхши баён кила олади, дарс-ликлардаги материални тулик тушунтириб, баён килиб бера олади. Нутки максадга мувофик тарзда ривожланган бола уз фик-рини мантикий кетма-кетликда, асослан-ган ва узига нисбатан ишонч билан билди-ра олади3.

Нутк тизимининг турли компонентлари-нинг шаклланиши ва ривожланишининг бузилиши нуткнинг умумий ривожланма-ганлиги деб аталади. Нутк камчиликлари-ни бартараф этишнинг самарали услубла-рини ишлаб чикиш, шу жумладан, болаларни мактабга тайёрлашда замона-вий логопедиянинг энг долзарб вазифала-ридан бири х,исобланади.

Нутк нуксонларига эга акли заиф болаларни уз вактида аниклаш, мавжуд оFзаки нутк камчиликларини туFри таснифлаш ва унга мос коррекцион таълимни ташкил этиш бу болаларда ёзиш ва укиш камчилик-лари пайдо булишининг олдини олибгина колмасдан, келгусида дастур материалини узлаштиришда ортда колишга йул куй-майди4.

Нуткни ривожлантиришнинг асосий ва-зифалари - нуткнинг товуш маданиятини тарбиялаш, тил бойлиги, фаоллигини оши-риш, нуткнинг грамматик томонини ри-вожлантириш, алока нуткини укитиш барча мактабгача ёшдаги муассасаларда х,ал килинади. Боланинг алока нуткини шакл-лантириш тилнинг грамматик тузилиши, луFат таркиби, товуш томонини узлаш-тириш билан чамбарчас боFликликда ке-либ чикади. Куп олимлар катори Л.С.Волкова, С.Н.Шаховскаянинг таъкидлашларича, акли

3 Лисина М.И. Проблема онтогенеза общения. - М.: «Просвещение», 1986. -С. 143.

4 Логопедия. / Под ред. Л.С.Волковой, С.Н. Шаховской. - М.: «Владос», 2003. -С. 46.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

заиф болаларда нуткнинг грамматик то-монлари шаклланмаганлиги кузатилади. Бу аграмматизмлар (гапларни тузиш ёки уларни тушунишда вужудга келадиган кийинчиликларда ифодаланадиган нутк-нинг бузилиши) грамматик умумлашти-ришларни талаб киладиган купгина вази-фаларни бажаришдаги кийинчиликларда намоён булади. Бунда суз ясаш ва суз узгартиришнинг морфологик шакллари, гапнинг синтаксис таркиби яхши шакллан-маган булади.

М.Ф.Фомичёва, Е.М.Мастюковаларнинг ишларида болалар нутки грамматик тузи-лишининг узига хос хусусиятлари тадкик килинади1. Меъёрида ривожланишда бола уч ёшга келиб оFзаки нуткнинг барча асо-сий грамматик категорияларини узлашти-ради. У морфологик воситалардан фойда-ланиб, сузларни узгартиради, грамматик шакллантирилган киска иборалар билан гапиради.

З.Н.Смирнова экспериментал равишда мактабгача ёшдаги акли заиф болаларда нуткнинг бошкарувчилик функциясини купол бузилишининг куринишларини изох,-лаб бериб, 4-5 ёшга келиб уларда сузнинг факатгина ундовчи ва фаолиятга туширув-чи функцияларигина шаклланиши, у факат х,аракатга ундовчи сифатидагина юзага ке-лишини курсатиб берди2.

Меъёрида ривожланаётган болаларда эса бу функциялар икки ёшлигининг охи-рига келиб шаклланган булади. Мактабгача акли заиф болаларда фаолиятни суз оркали бошкариш таълим жараёнисиз факат энг бошланFич, содда шаклда вужудга келади. Моториканинг бузилиши нутк-даги товушларнинг ихтиёрий талаффузига, шунингдек, сузларнинг талаффузига таъ-сир килади, чунки талаффуз килиш учун

1 Фомичёва М.Ф. Воспитание у детей правильного произношения. - М.: «Просвещение», 1989. -С. 56; Мастюкова Е.М. Этиология нарушений речи. // «Логопедия»: М., 1998. -С. 123.

2 Смирнова З.Н. Развитие речи учащихся вспомогатель-

ной школы в связи с изучением имени прилагательного. - М.: «Просвещение», 1990.

нутк аъзолари х,аракатининг юкори дара-жадаги координацияси талаб этилади.

Акли заифликнинг енгил даражасидаги акли заиф укувчилар нуткидаги грамматик курилишнинг бузилишлари масаласи омиллари М.С.Гнездилов, Л.Н.Ефимепкова, И.Н.Садовникова, О.Л.Жильцова, М.П.Феофанов ва бошкаларнинг ишларида урга-нилган. Муаллифлар томонидан меъёрида ривожланаётган болаларга караганда акли заиф болалар гаплардан анча кеч фойда-лана бошлашлари исботланган. М.Ф.Гнезди-ловнинг маълумотига кура, акли заиф укувчилар мураккаб гаплардан аввал ёзма нуткда, кейинчалик эса оFзаки нуткда фой-далана бошлайдилар.

Кичик мактаб ёшидаги акли заиф укув-чиларда баъзи грамматик шаклларни тушунишнинг бузилиши масалалари З.Н.Смирнованинг ишларида ёритиб бе-рилган3. Олим ёрдамчи мактабнинг 1-2-синф ва 3-4-синф укувчиларининг купчи-лиги сузларнинг грамматик узгаришларини тушунмасликларини курсатди. Муаллиф купчилик укувчиларда сузнинглексик маъ-носи бирлиги ва грамматик узгаришларни тушуниш шаклланмаганлигини экспериментал тарзда исботлаб, бу нуксонни бар-тараф этишга ёрдам берадиган баъзи усул-ларни тавсия этади.

Истиклолга кадар республикамизнинг акли заиф болалар таълим муассасалари-да таълим-тарбия жараёни оригинал дас-тур ва дарсликлар асосида олиб борилмай, Россиянинг махсус муассасалари ёки Узбекистондаги умумтаълим муассасалари учун мулжалланган дастур ва дарсликлар-ни бироз узгартириб ишлаш асосида таш-кил этилар эди. Махсус тизим амалиёти тартибсиз равишда тизимдаги ишнинг шу йуналиш асосида олиб борилиши оркали ривожлана борди.

3 Смирнова З.Н. Развитие речи учащихся вспомогательной школы в связи с изучением имени прилагательного. - М.: «Просвещение», 1990. -С. 67.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

Табиийки, бир томондан тил тизими-нинг туFри келмаслиги, иккинчи томондан, меъёрда ривожланаётган болалар хусуси-ятларига таянган х,олда тузилган дастур х,амда дарсликлар асосида ишни ташкил килиш эшитиш кобилиятида муаммоси булган болалар таълим муассасалари ол-дига куйилган вазифаларни муваффакиятли х,ал килиш имконини бермас эди.

Республикамизда махсус педагогика-нинг илмий асосланиши утган асрнинг 80-йилларидан бошланди. Миллий сурдопе-дагогикада (кар ва эшитиш кобилияти заиф кишилар таълим олишидаги муаммоларни урганувчи фан) олиб борилган катор тад-кикотлар мамлакатимизда мавжуд эшити-шида муаммоси булган болалар махсус мактаб-интернатлар таълим-тарбия жараё-нини х,удудий шароитлар, узбек тили хусу-сиятларига мос х,олда такомиллаштириш йул ва воситаларини илмий жих,атдан асослаб беришга йуналтирилди.

Махсус педагогика сох,асидаги Д.А.Нур-келдиева, М.П.Хамидова, Л.Ш.Нурмух,а-медовалар томонидан олиб борилган тад-кикотлар махсус таълим муассасаларида олиб борилувчи таълим-тарбия жараёни-ни х,удудий шароитларни х,исобга олган х,олда ташкил этиш х,амда такомиллашти-ришга каратилган. Д.А.Нуркелдиева аклий ривожланишида муаммолари булган бо-лаларни мактабга тайёрлаш муаммолари-ни х,ал этишда нутк устириш устида олиб борилувчи ишлар мух,им ах,амият касб эти-шини таъкидлайди1. Муаллиф интеллекти бузилган болалар учун характерли булган бош мия пустлокларининг диффузли жаро-х,атлари уларга атрофдагилар нуткини за-рур даражада мустакил равишда тушуниш-га имкон бермаслигини курсатди.

Муаллифнинг фикрича, боланинг атрофдагилар нуткини тушуниши учун унинг

1 Нуркельдиева Д.А. Методы определения речевой готовности умственно отсталых детей к обучению в школе. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Т.: ТГПУ им. Низами, 2001. -С. 21.

психикаси ва нутки етарли даражада ри-вожланган булиши лозим. Шунинг учун мактабгача ёшдаги акли заиф болаларнинг нуткини ривожлантириш доимо мулокотда булиш, боланинг теварак-атрофдаги объект-лар билан танишиши жараёнида амалга оширилади.

Акли заиф укувчилар нуткида, гап ту-зишларида х,ам кийинчиликлар кузатила-ди. Тузган гаплари содда булиб, сузларнинг узаро мослашувида куплаб хатолар учрай-ди, мураккаб боFланишли гаплар жуда кам кулланилади. Акли заиф болалар товуш ва сузларни аник ва туFри талаффуз эта ол-майдилар, расмга караб гап тузишга кийна-ладилар, укитувчи ёрдамидан туFри фой-далана олмайдилар. Эртак ва х,икояларни тинглаш, мазмунини тушуниш даражаси х,ам талабга жавоб бермайди. Эшитган ки-чик эртак ва х,икояни сузлаб беришга х,ам анча кийналадилар, улар алох,ида сузларни эслаб айтадилар. ТуFри тузилган гаплар асосида х,икояни сузлаб бера олмайдилар.

М.П.Хамидова аклий ривожланишида муаммолари бор болалар нуткидаги муаммоларни бартараф этиш ва нуткий фао-лиятини ривожлантиришга каратилган иш турларини илмий-назарий жих,атдан асослаб берди2. Акли заиф болалар теварак-атроф, табиат манзараси х,акида кискача тарзда сузлаб беришга х,ам кийналадилар. Укитувчи топшириFи билан ^аётий мавзу-лар буйича кискача ^икоялар тузиш топ-шириFини купчилик болалар бажара олмайдилар. Махсус мактаб укувчиларининг купчилиги катталар ва уртоклари билан сух,батда фаол иштирок этмайдилар, са-волларга кискача «х,а» ёки «йук» деб жавоб берадилар, су^бат чоFида гаплардан деярли фойдалана олмайдилар. Улар томонидан алох,ида сузлар, имо-ишора, «анака» каби сузлар куп ишлатилади. Бе-

2 Хамидова М.П. Основы коррекционно-педагогической работы по обогащению словарного запаса умственно отсталых детей дошкольного возраста. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Т.: ТГПУ им. Низами, 2001. -С. 20.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

рилган саволларга туFри, тулик тузилган гап оркали жавоб бериш жуда кам учрайди.

Акли заиф болаларнинг тафаккури, фо-нетик эшитиши, анализ ва синтез килиш малакалари, куриш идроки, фазовий идро-ки яхши ривожланмаганлиги, нуткдаги сирFалувчи ва сонор товушларнинг нотуFри талаффуз этилиши ёки умуман талаффуз этилмаслиги каби камчиликларнинг кенг таркалганлиги билан бирга, нуткнинг лек-сик ва грамматик томонлари ривожланмаганлиги хам яккол намоён булади. БоFлан-ган нуткнинг ривожланишида вазиятли расмга караб гап тузиш, бирликдаги от-ларни купликдаги отларга айлантириш, от-ларнинг кичрайтириш-эркалаш шаклини хосил килиш, берилган намунага караб гап тузиш кобилияти хам шаклланмаган бу-лади.

Акли заиф болаларнинг мустакил нут-кини кузатиш шуни курсатадики, улар сю-жетли расм асосида хикоя тузиш, курган нарсаларини гапириб бериш, улар учун укиб берилган матнни сузлаб бериш, уз курган ва бошларидан кечирганларини из-чиллик билан баён этиб бериш каби топ-ширикларни жуда катта кийинчилик билан бажарадилар. Акли заиф болалар оFзаки нуткидаги барча нуксонлар уларни укитиш жараёнида кийинчилик туFдиради.

Махсус мактабда таълим жараёни акли заиф укувчи шахсини х,ар томонлама шакл-лантириш, унинг оркада колишига олиб келувчи рухий ва жисмоний ривожланиш-даги нуксонларни тузатиш, енгиллашти-риш, коррекция килишга йуналтирилган чора-тадбирларни амалга оширишга кара-тилган. Турли сабабларга кура, синфдаги фронтал ишдан оркада колган, улгурмов-чи укувчиларга логопедик ёрдам курсатиш оркали улар дастур талабларига мос ра-вишда билим олиш имкониятига эга буладилар.

Махсус мактабларда хам, худди умум-таълим урта мактабларидагидек, «Суз тур-кумлари» мавзусини урганишга тайёргар-

29 )

лик 2-синфдан бошланади. Укувчилар нарса ва шахс номини билдирган сузлар -«ким?», «нима?» сУроFига жавоб беради-ган сузлар билан танишиб, нарса, белги, харакат каби тушунчаларни узлаштиради-лар. Худди шу тушунчалар 3-синфда мус-тахкамланиб, 4-синфда кенгрок тушунчалар билан мустахкамланади.

Кейинги синфларда эса акли заиф болалар нуткида грамматикага доир тушунча-ларнинг мураккаброк шакллари кулланили-шини кузатиш мумкин булади. Улар уз нуткларида отларни келишик ва эгалик кушимчалари билан бирга куллаб ишлата-дилар. Шунингдек, айтиб утиш керакки, грамматик тушунчаларни урганиш даво-мида акли заиф болалар узлаштирган би-лимларини нотуFри холатларда ишлатиш-лари (автоматик тарзда) кузатилади. Улар отларга келишик кушимчаларини кушиб (турлаб) ишлатишларида келишикларнинг талаффуз ва ёзилиши жихатидан ухшаш кушимчаларини алмаштириб ишлатади-лар; масалан, урин-пайт келишигининг ку-шимчаси урнига чикиш келишигининг ку-шимчасини, караткич келишигининг кушимчаси урнига тушум келишигининг кушимчасини, жуналиш келишигининг кушимчаларини узаро бир-бири билан но-туFри алмаштиришлари кузатилади.

Акли заиф болалардаги шартли рефлекс фаолиятида, кУзFалиш ва тормозланиш жараёнларининг узаро муносабатида хам-да биринчи ва иккинчи сигналлар тизими-нинг узаро алокасида бузилишлар кузати-лиши, буларнинг хаммаси физиологик асослар ва механизмлар замирида бола рухий фаолиятининг бузилишига олиб ке-лиши курсатиб утилган.

Адабиётлар шархи, махсус педагогика сохасидаги катор ютукларга карамай, рес-публикамизда аклий ривожланишида муаммолари бор болалар нуткини кенг камровли урганишнинг муайян режаси ишлаб чикилмаганлиги, бу эса, уз навбати-да, бундай болаларга эрта коррекцион ёр-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

дам курсатишнинг туFри ташкил этилишига жиддий тусик булаётганлигини курсатди.

Мактабгача ёшдаги акли заиф болалар нуткини устириш билан боFлик масалалар махсус боFчаларнинг коррекцион-педаго-гик ишининг марказида туради ва мактаб-да она тилини укитишнинг асосини ташкил килади. Акли заиф болаларга махсус таъ-лим-тарбия берилганда, уларда факат од-дий малака ва куникма хосил булибгина колмай, балки маълумотларни онгли ра-вишда эслаб колиш, умумлаштириш, так-кослаш каби аклий фаолият малакалари хам узлаштириб борилади. Гарчи бу жа-раён акли заиф болаларда кийин кечса-да, махсус таъсир этиш туфайли бу тоифадаги болаларнинг камолотига мухим таъсир курсатади.

Шунинг учун мактабгача тарбия муасса-саларида болалар нуткини устиришга ало-хида ахамият берилади. Олиб борилган кузатишлар ва изланишлар натижасида хаётининг дастлабки ойларида боланинг катталар билан мулокотга киришуви унинг фаоллигини оширади, хиссиётини бойита-ди ва билиш фаолияти учун зарур булган холатлар (куллар харакати ва нутк) ривож-ланишига имкон яратади, деган хулосалар-га келдик. Бу холат шуни узида ифодалай-дики, биринчидан, дастлабки ярим йиллик хаёти чоFида яхши ташкил этилган миссий мулокот мавжуд булса, болалар билишда юкори фаолликни намоён этиши мумкин, иккинчидан, улар бундай мулокотга ки-ришмаган тенгдошларидан маълум дара-жада узиб кетадилар.

Юкорида курсатилган омиллардан кури-ниб турибдики, болаларнинг мактабгача тарбия даврида катталар билан мулокотга киришишга интилишини туFри йуналтирмок зарур. Акли заиф болаларнинг барча тои-фалари учун нуткий фаолиятнинг бузили-ши умумий хусусият хисобланади. Нуткий усишдаги етишмовчилик акли заиф болаларнинг атрофдагилар билан мулокотини чеклаб куяди. Бу, уз навбатида, билиш, суз

билан уЙFунлашган ахборот олишни маълум маънода усишдан тухтатиб куяди. Акли заиф болалар нуткини устириш кийин кеч-са-да, таълим-тарбия жараёнида нутк х,а-миша диккат марказида туриши лозим. Нутк тарбияси таълим асосини ташкил килади. Шунинг учун х,ам акли заиф болалар нуткини урганиш долзарб масалалар-дан бири х,исобланади. Болаларда нуткнинг усишига ёрдам берадиган воситаларни ёки унинг оркада колиш сабабини аниклаш бу жараёнга мувофик педагогик таъсирни ташкил этишнинг калити булиб хизмат килади.

Юкоридагилардан маълум буладики, суз бойлигининг камбаFаллиги акли заиф болаларда нуткнинг грамматик курили-шини уз вактида эгаллашга тускинлик килади. Акли заиф болалар жумлалар тузиш учун керакли сузларни танлашда кийинчи-ликларга дуч келадилар. Уларда сузлар маъносини тушуниш шаклдан мазмунга томон куринишда вужудга келади. Бундай болаларда сузларнинг мазмунини узлаш-тириш жараёни жуда узок муддатни талаб килади. Уларнинг мазмунга мос сузларни танлаши ва уз фикрини ифода килиши тенгдошлариникига караганда узгача ке-чади.

Укувчилар тил материалларини тахлил килишга, фарклаш, таккослаш, умумлаш-тириш, асосийларини ажратишга ургана-дилар. Материални анализ ва синтез килиш, гурухлаш ва умумлаштириш, ухшаш ва фаркли томонларни топиш, грамматик ва орфографик билимларни амалга татбик этиш каби онгли аклий жараёнлар боланинг умумий ривожланишини таъминлай-ди, нуткий ва аклий нуксонларини барта-раф этишга ёрдам беради. Она тили ва ёзув дарсларида укитувчи болаларни тил ходисаларини кузатиш ва тушуниб ёзиш, онгли укиш, китоб ёки доскадан, карточка-лардан кучириб ёзиш, нуткни диккат билан тинглаш, эшитиб туриб ёзиш, урганган коидага амалда риоя килиш, айтилган ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

ёзилганларини текшириш, курган-кечир-ганларини, уз таассуротларини оFзаки ва ёзма шаклда баён этишга ургатади.

Акли заиф укувчиларда нуткнинг грамматик курилишини ривожлантириш жараё-нида хар бир укитувчи акли заиф болалар нуткий ривожланишининг узига хос хусу-сиятларини хисобга олиши, мавжуд нук-сонларни коррекциялаши хамда билиш жараёнларини ривожлантириб бориши керак.

Она тили дарсларида акли заиф укувчиларда грамматик тушунчаларни шакллан-тириш, шаклланган тушунчаларни амалда куллай олиш малака ва куникмаларини тарбиялаш жараёни узок вактга мулжал-ланган булиши, оддийдан мураккабга караб бориши, изчиллилик тамойиллари асосида ташкил этилиши, тизимли равиш-да мустахкамланиб ва такрорланиб бори-лиши лозим.

Укитувчининг баёнидаги у ёки бу холат-ларни яккол курсатувчи кургазмали воси-талардан болаларни амалий, кургазмали-образли, кейин эса тушунчаларга оид умумлашмаларга хам ёндаштиришдаги реал негизини танлаш учун купрок дара-жада фойдаланиш максадга мувофик. Сухбат усулидан фойдаланиш (айникса, махсус мактабда укитишнинг бошланFич боскичларида) шу маънода модификация-ланадики, ундан фойдаланиш жараёнида ёзма (ёзувли) ва нутксиз (кургазмали) та-янчлар киритилиши купрок даражада керак булади. БошланFич синф укитувчилари уз саволлари, тушунтиришларининг тил материалини катъий тартибга солиб бора-дилар, уз нуткларининг укувчилар томо-нидан кабул этилишини назорат килиш учун шарт-шароит яратадилар.

Оммавий мактабнинг бошланFич синф-ларида грамматик ёки лексикавий уйин-лардан фойдаланиш машFулотларни хилма-хиллаштиришга, укувчиларнинг ки-зикишларини оширишга, кизикарли эле-ментларни киритишга хизмат килиши ке-

рак булса, махсус мактабда ушбу уйинлар, биринчи навбатда, нутк фаолияти мотив-ларини шакллантиришнинг самарали усу-ли булиб хизмат кила олади. Бундан ташкари, уйинлар нутк амалиётини кен-гайтиришга, сузларнинг маъноларини, сузлар уртасидаги муносабатларни анг-лашга каратилиши мумкин.

Махсус мактабда укитишда фойдала-нилган методларни шартли равишда куйи-даги икки гурухга булишимиз мумкин: нуткни шакллантириш ва коррекциялаш учун фойдаланиладиган усуллар ва оммавий мактабдаги усуллар билан бир хил булган, грамматика, фонетика, имлони урганиш учун фойдаланиладиган усуллар. Мазкур усуллар укитувчининг тил укитишнинг турли вазифаларини хал килишга табакалаштириб (турлича) ёндашишига ёрдам беради.

Масалан, у ёки бу усулнинг аник укитиш воситалари билан боFланишига кура усул-ларни гурухларга ажратамиз: кургазмали (намойиш килиш, кузатиш, экскурсиялар утказиш), сузлашув (сухбат утказиш, тушун-тириш, дарслик материалини укиш ва хоказолар) хамда «аралаш» усуллар (кур-газмали-сузли усуллар: кузатишлар ва уларга оид укитувчининг тушунтиришла-ри, расм буйича сухбат олиб бориш ва хоказолар).

Тилнинг грамматик курилишини шакллантириш дарслари олдиндан тайёрланган лексик материал асосида утказилиши, ле-кин аник дарс материалига киритилган лексиканинг тушунилишини дарснинг бо-шида текшириш керак. Укитувчи болалар лексикани тушунишларини машFулотнинг давомида хам, шу жумладан, укувчиларнинг гап уйлаб топишлари, мисоллар тан-лашлари пайтида хам назорат килиб бори-ши лозим.

Амалий грамматика дарсларининг бош вазифаси укувчиларни умумлашмаларга олиб келиш асосида тегишли куникмалар-ни шакллантиришдан иборат булганлиги

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

сабабли, уларга киёслаш, анализ ва синтез усулларидан фойдаланиб бажариладиган турли машклар киритилиши яхши самара беради. Укувчиларнинг нуткий куникма-ларини ривожлантириш ва мустахкамлаш-ларида негиз буладиган яхлит вазиятларни юзага келтириш амалий грамматика дарс-ларида фойдаланиладиган типик усулдир. Уларнинг ечими амалий ижроси шакллан-тирилган тасаввурлар ва тушунчаларнинг аниклиги, замонга, маконга оид ва бошка белгиларнинг туFри фаркланишига боFлик булади.

Шуни таъкидлаш керакки, бу машклар-нинг барчаси ухшатиш асосида тузиш би-лан бир каторда укувчиларнинг тузилма (суз, контекст)ни тахлил килишдан иборат булган харакатларини хам уз ичига олади. Купинча бундай машклар шаклан конструктив булади, лекин уларга кушимча равишда шундай топширик бериладики, уни бажаришда тахлилий тусдаги вазифа хал килинади. Акли заиф болалар нуткини грамматик жихатдан туFри шакллантириш жараёнининг натижасида махсус мактабда она тили таълими, умуман, самарали таъ-лим олиш таъминланади.

Акли заиф болалар нуткий ривожланиш даражасини тадкик килиш методикаси-нинг мослаштирилган варианти мактабга-ча ёшдаги акли заиф болалар нуткий ривожланиш даражалари хакида яхлит тушунчага эга булиш имконини беради. Бу эса, уз навбатида, ушбу болалар билан коррекцион-компенсатор-ривожланти-рувчи тавсифга эга иш тизимини ташкил этиш учун пойдевор вазифасини утайди.

Акли заиф болалар ижтимоий хаётга уЙFунлашувининг асосий омили сифатида нутк ривожланиш даражасининг танлани-ши педагогик жараён истикболини белги-лаш имконини беради. Нуткни ривожлантириш буйича ишлаб чикилган тизим махсус ташкил этилган мулокот-предмет-ли-ривожлантирувчи мухит шароитидаги-

на амалга оширилиши зарурлигини исбот-лади.

Коррекцион-компенсатор хамда ривож-лантирувчи таълим жараёнида укувчи-ларга дифференциал (табакалаштирилган) ва якка тартибда ёндашиш зарур. Акли заиф болаларларнинг ижодий фаолияти, кизикиши ва дунёкарашини ривожлантириш устида иш олиб бориш улар нуткини шакллантиришнинг мухим омили эканли-гини яна бир бор тасдиклади. Акли заиф болалар нуткини бойитиш, уни амалий эгаллашларининг имконини берувчи яхлит коррекцион-ривожлантирувчи жараён педагог ва тарбиячилар томонидан пухта ишлаб чикилган режага асосланган (лойи-халаштирилган) холда, максади хамда тар-бияланувчиларга таъсир курсатиш чора-тадбирлари аник белгиланиши асосида ташкил этилиши лозимлиги аникланди. Ишда нуткни шакллантиришга каратилган махсус чора-тадбирларнинг педагоглар кумагида оилада давом эттирилиши акли заиф болаларнинг хар томонлама ривож-ланиши, ижтимоий хаётга эрта уЙFунлашу-вининг зарурий шарти эканлиги исботлаб берилди.

Махсус мактаб-интернатлар кошидаги мактабгача тарбия гурухларида олиб бо-рилувчи нуткни ривожлантириш жараёнида хар бир боланинг шахсий хусусиятлари хисобга олиниб, якка-йуналтирилганлик тамойилига риоя килиниши, бу тоифа болалар таълим-тарбиясини амалга ошириш, такомиллаштириш муаммоларини хал ки-лишда нуткни режа асосида шакллантириш жараёни марказий уринни эгаллаши лозим. Нуткнинг яхлит жараён сифатида шаклланиши учун болалар томонидан нуткий фаолиятнинг турли куринишлари: атрофни эшитиш-куриш ва эшитиш, гапи-риш, укиш, ёзиш воситасида идрок этиш-нинг узлаштирилишини назарда тутган холда иш куриш лозим. Болаларнинг суз-лашув нуткини жонли мулокот воситаси сифатида узлаштиришида сузлашув муло-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

котига эхтиёжни юзага келтирувчи иш шаклларидан фойдаланиш тавсия этилади.

Акли заиф болаларнинг нуткий ва рухий ривожланиш хусусиятларига таянган холда коррекцион-ривожлантирувчи тизимни такомиллаштиришда асос булувчи муко-бил дастур ва технологиялар ишлаб чикиш-ни йулга куйиш лозим. Махсус мактаб-интернатлар кошидаги мактабгача тарбия гурухлари педагогларининг ота-оналар

билан хамкорлик ишларини такомиллаш-тиришга эришиш лозим. Акли заиф болаларнинг ота-оналари учун фарзандлари-нинг ижтимоий хаётга мослашуви, соFлиFи ва ривожланишига оид мавзулардаги методик тавсияларни ишлаб чикиш, улар уртасида болаларнинг ижтимоий мослашуви, нуткий ривожланиши хакида тар-Fибот ишларини кучайтириш максадга мувофикдир.

Адабиётлар:

1. Рубинштейн С.Я. Психология умственно отсталого школьника. - М.: «Просвещение», 1986. - С. 73.

2. Войлокова Е.Ф. Особенности использования слов-названий сенсорных эталонов дошкольниками с выраженной умственной отсталостью. // Теоретические и прикладные проблемы образования лиц с интеллектуальной недостаточностью. - Санкт-Петербург: Изд. РГПУ им. А.И.Герцена, 2000. - С. 38-40.

3. Лисина М.И. Проблема онтогенеза общения. - М.: «Просвещение», 1986. -С. 143.

4. Логопедия. / Под ред. Л.С.Волковой., С.Н. Шаховской. - М.: «Владос», 2003. -С. 46.

5. Фомичёва М.Ф. Воспитание у детей правильного произношения. - М.: «Просвещение», 1989. -С. 56.

6. Мастюкова Е.М. Этиология нарушений речи. // «Логопедия»: М., 1998. -С. 123.

7. Смирнова З.Н. Развитие речи учащихся вспомогательной школы в связи с изучением имени прилагательного. - М.: «Просвещение», 1990. -С. 67.

8. Нуркельдиева Д.А. Методы определения речевой готовности умственно отсталых детей к обучению в школе. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Т.: ТГПУ им. Низами, 2001. -С. 21.

9. Хамидова М.П. Основы коррекционно-педагогической работы по обогащению словарного запаса умственно отсталых детей дошкольного возраста. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. - Т.: ТГПУ им. Низами, 2001. -С. 20.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 12

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.