Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ (хорижий мамлакатлар тажрибаси)'

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ (хорижий мамлакатлар тажрибаси) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
24483
2107
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактабгача таълим / мактабгача таълим тизими хусусиятлари / хорижий тажриба. / preschool education / especially pre-school education / foreign experience

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абидов Бахадир Казимович

Мақолада Ўзбекистон Республикасида мактабгача таълим тизимини такомиллаштиришга оид меъёрий ҳужжатлар ҳамда Россия, Буюк Британия, Германия, Япония каби хорижий мамлакатларнинг амалий тажрибаси таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRESCHOOL EDUCATION (INTERNATIONAL ExPERIENCE)

The article presents the regulations for improving pre-school education in the Republic of Uzbekistan and analyzed the practical experience of foreign countries such as Russia, UK, Germany, Japan.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ (хорижий мамлакатлар тажрибаси)»

Абидов Бахадир Казимович,

«Замонавий таълим» журнали бош мух,аррири, иктисод фанлари номзоди, доцент

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ (хорижий мамлакатлар тажрибаси)

АБИДОВ Б.К. МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ (ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИ)

Маколада Узбекистон Республикасида мактабгача таълим тизимини такомиллаштиришга оид меъёрий х,ужжатлар х,амда Россия, Буюк Британия, Германия, Япония каби хорижий мам-лакатларнинг амалий тажрибаси тах,лил этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мактабгача таълим, мактабгача таълим тизими хусусиятлари, хорижий тажриба.

АБИДОВ Б.К. ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ (ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН)

В статье проанализированы нормативные документы по совершенствованию системы дошкольного образования в Республике Узбекистан и практический опыт таких зарубежных стран как Россия, Великобритания, Германия, Япония.

Ключевые слова и понятия: дошкольное образование, особенности системы дошкольного образования, зарубежный опыт.

ABIDOV B.K. PRESCHOOL EDUCATION (INTERNATIONAL ExPERIENCE)

The article presents the regulations for improving pre-school education in the Republic of Uzbekistan and analyzed the practical experience of foreign countries such as Russia, UK, Germany, Japan.

Keywords: preschool education, especially pre-school education, foreign experience.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

Республикамизда таълим тизими доимо давлатнинг эътиборида булмоцда. Утган давр мобайнида сотлом ва цар томонлама ривожланган авлоднинг шаклланишини таъмин-лашга царатилган самарали мактабгача таълим тизимини ташкил цилиш буйича комплекс ташкилий-цуцуций чора-тадбирлар амалга оширилди. %озирги кунда бу соца чуцур ислоц цилиниш цолатида.

Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асо-сий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган икти-содий дастурнинг энг мухим устувор йуналиш-ларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузасида та-кидлаганидек, «Аввалги учрашувларда таълим ва илм-фан, давлатнинг ёшларга доир сиёсатини амалга ошириш, таълимнинг янги, замонавий усулларини, жумладан, ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш сохасидаги иш-лар ахволи танкидий тахлил килиб берилган эди. Бу борадаги долзарб вазифаларни амалга ошириш ёшларимиз, жамиятимиз ва мамлакатимиз-нинг келажаги учун стратегик ахамиятга эга эка-ни сабабли ушбу сохадаги ишлар шахсан Бош вазирга юклатилган. Сизнинг эътиборингизни куйидаги вазифаларни амалга оширишга кара-таман. Биринчи вазифа - мактабгача таълим сохасида»1.

Мазкур вазифани бажариш борасида жорий йил мобайнида мактабгача таълимни узлуксиз таълим тизимининг ажралмас, бирламчи буFини сифатида такомиллаштириш буйича давлатимиз рахбари томонидан катор мухим хужжатлар кабул килинди.

Мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш, моддий-техника базасини мустахкам-лаш, мактабгача таълим муассасалари тармо-Fини кенгайтириш, малакали педагог кадрлар билан таъминлаш, болаларни мактаб таълимига тайёрлаш даражасини тубдан яхшилаш, таълим-тарбия жараёнига замонавий таълим дастурла-ри ва технологияларини татбик этиш, болаларни

1 Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фао-лиятининг кундалик коидаси булиши керак. / Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза. 2017 йил 14 январь. - Т.: «Узбекистон», 2017. -44-45-б.

хар томонлама интеллектуал, ахлокий, эстетик ва жисмоний ривожлантириш учун шарт-ша-роитлар яратиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги «2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-2707-сон карори кабул ки-линди. Шу карор билан тасдикланган «Мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш буйича 2017-2021 йилларга мулжалланган дас-тур»нинг асосий максадли вазифалари ва йуналишлари каторида илFор хорижий тажри-бани хисобга олган холда болаларни хар томонлама интеллектуал, ахлокий, эстетик ва жисмоний ривожлантириш шароитларини яратиш белгиланган.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 9 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-3261-сон карорида мавжуд тизимли камчиликлар, мактабгача таълим сохасида давлат сиёсатини тулик амалга оширишга тускинлик килаётган сабаблар курсатилган,хусусан:

биринчидан, мактабгача таълимни бошка-ришнинг амалдаги холати тизимли муаммолар-ни уз вактида аниклаш ва бартараф этиш, мазкур сохада, шу жумладан, нодавлат секторда за-монавий инновацион технологияларни ишлаб чикиш ва жорий этиш имконини бермаяпти;

иккинчидан, мактабгача таълим сохасига ин-вестицияларни жалб килишга, шу жумладан, ижтимоий-хаммабоп мактабгача таълим муас-сасаларини ташкил этиш, уларни моддий-тех-ника жихатидан кайта жихозлаш ва илFор педа-гогик технологияларни куллашга каратилган давлат-хусусий шериклик механизмлари жорий килинмаган;

учинчидан, мактабгача таълим муассасалари инфратузилмаси ва моддий-техника базасининг амалдаги холати болаларни мактабгача таълим муассасалари билан тулик камраб олишни таъ-минлашга имкон бермаяпти, мамлакатда ахоли

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

сонининг усиши айрим мактабгача таълим муассасаларининг хаддан ташкари тулиб кетишига олиб келмокда;

туртинчидан, миллий маданий-тарихий кад-риятларни акс эттирувчи ва болаликдан китоб укишга кизикишни уЙFотувчи укув-методик, дидактик (шу жумладан, уйинлар ва уйинчоклар) материаллар ва бадиий адабиётларни тайёрлаш хамда мактабгача таълим муассасалари фаолия-тига жорий этиш ишлари замонавий талабларга жавоб бермайди;

бешинчидан, кадрларни тайёрлаш ва кайта тайёрлашнинг амалдаги тизими мактабгача таъ-лим сохасини болаларни тарбиялаш ва хар то-монлама ривожлантириш масалаларини профессионал даражада хал этишга кодир юкори малакали мутахассислар билан таъминлай ол-майди;

олтинчидан, мактабгача таълим муассасалари ходимларини моддий раFбатлантириш тизи-мининг паст даражада эканлиги малакали кадрларни жалб килиш имконини бермаяпти;

еттинчидан, мактабгача таълим муассасала-рида болаларга тиббий хизмат курсатиш буйича худудий соFликни саклаш органлари ишини ташкил этишдаги камчиликлар болаларнинг хаёти ва соFлиFини химоя килиш, шу жумладан, соFлом овкатланишини таъминлаш буйича про-филактик чора-тадбирлар самарадорлигининг пасайишига олиб келмокда1.

Карорга кура, Мактабгача таълим тизимини танкидий урганиш ва янада такомиллаштириш юзасидан таклифлар ишлаб чикиш буйича комиссия ташкил этилган хамда унинг асосий вазифалари каторида куйидагилар белгилан-ган:

• мактабгача ёшдаги болаларни уЙFун ривожлантириш сохасидаги илFор хорижий таж-рибани хисобга олган холда, сифатли мактабгача таълимни ташкил этишда давлат талабла-рини кайта куриб чикиш;

• мавжуд амалиёт ва илFор хорижий тажри-бани урганган холда, нодавлат мактабгача таълим муассасалари фаолиятини лицензиялаш-нинг соддалаштирилган тартибини жорий этиш, уларнинг ташкилий-хукукий шаклларини такомиллаштириш буйича таклифлар тайёрлаш.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 9 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизимини туб-дан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида» ПК.-3261-сон карори. // «Халк сузи», 2017 йил 11 сентябрдаги сони.

Мактабгача таълим муассасаларининг давлат ва нодавлат тармокларини янада кенгайтириш, давлат ва нодавлат мактабгача таълим муассасалари уртасида соFлом ракобат мухитини шакл-лантириш шароитларини яратиш, давлат ва ху-сусий сектор шериклиги шартларида мактабгача таълим муассасаларининг янги шаклларини жорий этиш, шунингдек, Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги фаолиятини са-марали ташкил этишни таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30 сентябрдаги «Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги фаолиятини ташкил этиш туFрисида» ПК,-3305-сон карори кабул килинди. Мазкур карорга берилган шархда таъ-кидланганидек: «... бугунги кунда мактабгача таълим муассасалари фаолиятини тубдан яхши-лаш, мактабгача ёшдаги болалар камровини ошириш, илFор хорижий тажрибани урганган холда, хар жихатдан замонавий тизим яратиш масаласи долзарблигича колмокда»2. Мазкур карорда мактабгача таълим тизимини ислох килишдаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш максадида карорда кенг куламли тадбир-ларни амалга ошириш кузда тутилган, шу жумладан, педагог ва рахбар ходимларнинг малака-сини ошириш жараёнини самарали ташкил этиш, бунда замонавий педагогик ва ахборот технологиялардан, хорижий мамлакатларнинг илFор тажрибасидан фойдаланиш, таълим муас-сасаларини юкори малакали, замонавий билим-га эга кадрлар билан таъминлаш белгиланган.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизими бошкарувини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида» ПФ-5198-сон фар-монида таъкидлагандек, «Мактабгача таълим сохаси узлуксиз таълим тизимининг бирламчи буFини хисобланиб, у хар томонлама соFлом ва баркамол бола шахсини тарбиялаш ва мактабга тайёрлашда Fоят мухим ахамият касб этади. Мустакиллик йилларида республикада таълим-тарбия тизими ва баркамол авлодни тарбиялаш давлат сиёсатининг асосий устувор йуналишлари даражасига кутарилди. Бирок утказилган тахлиллар мактабгача таълим сохасида олиб бо-рилаётган ишларнинг самараси ва натижаси етарли даражада эмаслигини курсатмокда».

2 Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz), 2017 й. «Халк сузи» газетаси, 2017 йил

3 октябрь.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

Узлуксиз таълим тизимининг мухим буFини булган мактабгача таълим тизимини янада тако-миллаштириш максадида мазкур карорга муво-фик, Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги, КоракалпоFистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги, Тошкент шахар мактабгача таълим бош бошкармаси, вилоятлар мактабгача таълим бошкармалари хамда улар-нинг туман (шахар)лардаги булимларини ташкил этиш вазифаси белгиланди. Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги, унинг худудий булинмаларининг асосий вазифалари ва фаолияти йуналишлари каторида илFор хо-рижий тажрибани хисобга олган холда мактабгача ёшдаги болаларни хар томонлама интеллектуал, ахлокий, эстетик ва жисмоний ривож-лантириш учун шарт-шароитлар яратиш белги-ланган.

Куйида бир нечта хорижий мамлакатлар таж-рибаси тахлил этилган.

Россия Федерацияси мактабгача

таълим тизимининг хусусиятлари1

Таълим доирасидаги давлат сиёсати мамла-кат конституцияси ва таълим туFрисидаги ко-нунида уз аксини топган гуманизм ва демократия Fоялари асосида курилган. Бу хужжатларда таълим инсонни давлат, жамият ва шахснинг уз манфаатига максадли йуналтирилган укитиш ва тарбиялаш жараёни эканлиги туFридан-туFри курсатилган.

Россия таълимининг таркибини укув дастур-лари ва турли поFонали давлат стандартлари хамда йуналишлари, шунингдек бошкарувчи ташкилотлар - таълим тизимидан ташкари ва таълим тизимига буйсунувчи муассасалар ташкил этади. Мактабгача таълим Россия Федерацияси укитиш тизимининг биринчи поFонасидир.

Энг кичик ёшдаги болалар учун хам таълим олиш имкониятини бериш Fояси 1918 йилда «Ягона мехнат мактаби туFрисидаги Низом» ву-жудга келгандан сунг пайдо булган. Низом кабул килинган кундан бошлаб хар бир бола туFил-ганидан бошлабок укиш хукукига эга булиши мумкинлиги кафолатланган.

Бугунги кун таълим стандартлари «Болалар хукуклари халкаро Конвенция»сида ифодала-ниб, унда куйидагилар таъкидланади:

1 https://edunews.ru/education-abroad/sistema-obrazovaniya/doshkolnoe.html - Электрон ресурс. 2017 йил 22 сентябрда мурожаат этилган.

- болалар таълим олиш масканларига катнаш имкониятига эга булишлари керак;

- катталар болаларга укиш фаолияти учун шароит яратиб беришлари лозим;

- таълим уз ичига кичик одамни жамият дои-расида уз хаётини тушуниб етишга тайёрлаш учун барча керакли шароитларни камраб олган булиши зарур;

- укув жараёни катнашчиларининг узаро харакатлари болани хурмат килишни ифода-лашга асосланган булиши керак.

Россиядаги мактабгача таълим тизими доимо узгарувчан холатда булиб, у мунтазам равишда янгиланади, куринишини узгартиради ва мукам-маллашиб боради.

Бола учун илк устозлар унинг ота-онаси хисобланади. Улар болаларни гудаклигидан жисмонан, интеллектуал ва ахлок масалаларида тарбиялашлари лозим. Мактабгача тарбия муас-сасалари (МТМ) фаолияти оилаларга билим олиш ва тарбиянинг кейинги боскичида ёрдам беришга каратилган.

Айрим мутахассислар болалар боFчаларига хожат йук, мактабгача тарбия эса тулик ота-оналар зиммасига юклатилсин ва уларнинг узлари болани 1-синфга каерда ва кандай килиб тайёрлаш йулини хал килсинлар, деб таъкидлай-дилар. Лекин статистик маълумотларга кура, МТМлар хизматидан аксарият ота-оналар фой-даланадилар. Шунинг учун таълим тизимини ри-вожлантириш стратегияси келажакда Россия мактабгача тарбия модернизациясини биринчи даражали масалаларидан бири деб белгилайди.

Намунавий низомларга биноан, болалар таълим муассасалари беш турга булинади:

- ривожланишнинг бир-икки йуналишини амалга оширишни мухим деб билган болалар боFчалари;

- психикаси нормадан оFиб кетган болаларни малакали коррекциялашга каратилган ком-пенсацияловчи турдаги боFчалар;

- тарбиячи назорати остида болалар билан соFломлаштириш машклари утказиб борилади-ган болалар боFчалари;

- уз худудида умумий ривожланиш, соFлом-лаштириш ва компенсацияловчи гурухлар турли вариантларда жамланган болалар боFчалари;

- болаларни эрта ривожлантириш марказла-ри - кичкинтойлар соFломлашиши, янги билим-лар ва кобилиятларни эгаллаши, рухий мадад олиши мумкин булган болалар боFчалари.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

Шундай килиб, мактабгача таълим тизими куп функционаллик, ранг-баранг режалашти-риш, устувор ривожлантириш йуналиши ва тур-ли дастурлашни аниклаш эркинлиги билан ифо-даланади.

Россиянинг мактабгача таълим тизими «Укув жараённи модернизацияси Концепцияси»га асосланган. Бу концепцияда таълимнинг сифат курсаткичларини таъминлашга мухим ахамият берилган. Бу хужжат таълим туFрисидаги конунга, Россия Федерацияси Конституциясига, МТМ туFрисидаги Намунавий низомларга ва Таълим вазирлигининг бошка карорларига асосланган. Бу Концепцияда алохида ташкилотларнинг фой-дали тажрибаси асосида укитиш мазмунини ян-гилаш кераклиги хакида суз юритилади.

Назарий тадкикотларнинг курсатишича, мактабгача таълим мазмунини тулдиришга стереотип ёндашишларни узгартириш керак, таълим бериш жараёни эса куйидаги тамойиллар кетма-кетлиги асосида курилиши лозим:

- укитишнинг ривожлантирувчи характери асосида укитишни олиб бориш болаларнинг яширин ва салохиятли хислатларини намоён килади;

- тизимли таълим болаларга ходисалар, урганилаётган объектлар ва хаётий кадрият-ларнинг узаро боFликлигини аниклашга ёрдам беради;

- боланинг ривожланиши унинг хис-туЙFу-лари ва ёшига мос билим олишнинг рационал шаклларига таянади;

- куп маданиятли тарбиянинг мазмунан кич-кинтойларни маданият ва узининг махаллий хамда бошка миллат ва элатларнинг урф-одат-ларининг узига хослигига якинлаштириш, бош-калар фикрига чидамлирок булиш, узининг но-розилиги, Fазабланиши ва хафалигини меъёр-ланган холда ифодалашдан иборат;

- саломатлигининг соFлом турмуш тарзи, гигиена коидаларига амал килиш ва спорт билан шуFулланиш эхтиёжига асосланади.

Мактабгача таълимнинг инглиз тизими1

Буюк Британия ноёб маданият ва анъаналар давлати хисобланади.

Инглиз таълим бериш тизими дунёдаги энг яхши тизимлардан бири деб хисобланади, Бри-

1 http://sdo-joumal.ru/joumalnumbers/anglijskaja-sistema-do.html - Электрон ресурс. 2017 йил 22 сентяб-рда мурожаат этилган.

тания таълим дастурлари энг юкори стандарт-ларга мос келади. Буюк Британияда мактабгача таълим бериш камбаFал ишчи оилалар болала-рига кунгилли ёрдам бериш харакатига асосан вужудга келган. 1816 йилда Роберт Оуэн илк бор Шотландияда уз фабрикаси ишчиларининг фар-зандлари учун илк бор болалар боFчасини оч-ган. ХХ аср бошларида опа-сингил Макмиллан-ларнинг ташаббуси билан бир нечта болалар боFчалари очилиб, уларда асосан кам таъмин-ланган оилалар фарзандларининг саломатлиги ва яхши овкатланишлари учун Fамхурлик курсатилган.

Ривожланиш босцичлари.

1988 йилда «Таълим туFрисида»ги конуни кучга кириб, унда нафакат таълим стандартлари, балки болаларни мактабга кабул килиш вактида рухий ривожланиш даражасига базавий бахо бериш хам белгиланган. Англия, Шотландия ва Уэльсда мажбурий таълим 5 ёшдан, Шимолий Ирландияда эса 4 ёшдан бошланади. Укитишни бошлаш муддати Европада энг эрта деб хисобланади.

Мактабгача таълим устувор йуналиш тоифа-сига 1996 йилда мактабгача таълим тизими хакидаги конун кабул килингандан кейингина тушган. Уни кабул килишдан асосий максад болалар боFчаларида таълим бериш сифатини ях-шилаш, таълим стандартларини ошириш ва эрта таълим беришни молиялашни оширишдан иборат. Таклиф килинган тизим доирасида узига хос укув режаси урнатилиб, унинг бажарилиши мактабгача таълим муассасасининг давлат таълим тизими талабларига жавоб бериши лозим. Мах-сус эхтиёжларга мухтож ва инглиз тили уларнинг она тили булмаган болаларга алохида эътибор берилган.

Шуни таъкидлаш жоизки, болалар тарбияси ва таълим олиши уртасидаги фарк хамма мам-лакатларда мавжуд эмас. Буюк Британияда эса иккаласи хам ахамиятли ва зарур, деб тан олин-ган. Бирлашган Киролликда бундай хизмат кур-сатувчи 25 турдаги муассасалар фаолият олиб боради ва шунинг учун бу ердаги таълим тизими турлича ва ахамияти хам тенг эмас.

1997 йилдан Англияда эрта таълим ислохоти амалга оширилмокда. Бу давргача эрта таълим олиш ва тарбиялашга ёндашиш тизимлаштирил-маган эди - мактабгача тарбия муассасаси хох-лаганича укитиш дастури ёки хизмат курсатиш турларини куллаши мумкин эди. Бу холат ягона

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

таълим тизимига жамланмаган «ноёб» ёнда-шишларнинг таркалишига олиб келди. Укитиш учун хизматлар сифати узгариб турар эди. Анг-лиядаги 3-4 ёшдаги болалар учун мактабгача таълим Европада энг яхшилардан бири деб тан олинган булса-да, Буюк Британияда утган аср-нинг 90-йиллар бошига келиб ундан факат 20 фоизгина болалар фойдаланар эдилар. Кабул килинган ислохот 3-4 ёшдаги болалар тарбияси учун ягона таълим дастури ишлаб чикарилишига йуналтирилган эди. 1988 йилда мактабгача таъ-лимни ривожлантириш учун 15 млрд. доллар микдорида маблаF сарфланган. Шу билан бирга 1997 йилга келиб Буюк Британияда мактабгача таълимнинг бирорта хам хусусий тизими бул-маган булса-да, хозирга келиб уларнинг сони 20 тадан ошиб кетди.

Болалар боFчаси факат давлат руйхатидан утгандан кейингина давлат томонидан молия-лаштирилади. Болалар боFчаларида инспекция мустакил экспертлар томонидан утказилиб, на-тижалари очик ахборот воситаларида эълон килинади. 1977 йилги давлат текшируви натижа-ларига кура 77 фоиз мактабгача таълим муасса-салари кабул килинган стандартларга мос кел-маган: болалар боFчаларида батафсил таълим режалари мавжуд булмаган, болалар ривожла-нишининг мониторинг тизими такдим этилма-ган, таълим дастурларининг турли жихатлари уртасидаги аник боFланиш белгиланмаган. Эксперт хисоботларининг 40 фоизида педагоглар-нинг болалар ривожланишининг холати туFри-сида тушунчалар етарли эмаслиги курсатилган; бола томонидан таклиф этилган фаолият ва таълим дастурига мос равишда педагог томонидан ташкил этилган фаолият уртасидаги узаро хара-катнинг мутаносиб тизими мавжуд эмаслиги. Бу-гунги кунда бундай муаммолар кисман уз ечи-мини топган, лекин болалар боFчаси битирувчи-ларининг тайёргарлиги ва мактабларнинг мактабгача таълим муассасаси битирувчиларига куйилган хаддан ташкари оширилган талаблари орасидаги катта фарк «Бола кандай ривожлани-ши керак?» деган масалага назарий нуктаи назар ва педагогларнинг амалдаги ёндашуви уртасида бир катор келишмовчиликлар туFдир-мокда.

Шуни хам айтиб утиш лозимки, Буюк Брита-ниянинг хамма ерида мактабгача таълим муас-сасаларида бир хил таълим стандартлари дои-расида иш олиб борилмайди. Масалан, Шотлан-

дияда эрта таълим сохасидаги ислохотлар - эрта куллаб-кувватлаш марказлари билан боFлик эмас (бу хакида куйида маълумот берилган). Ундан фаркли равишда очик семинар ва конфе-ренциялар утказилиб, у ерда педагоглар таълим жараёнига ёндашув хусусиятларини намоён этиш йуллари билан тажриба алмашадилар.

Таълимга ёндашув.

Буюк Британияда одатда таълим бериш урганилаётган предмет ёки укитувчига эмас, балки болага йуналтирилади. Бундай ёндашув инглиз таълими тарихига асосланиб, унинг ри-вожига Руссо, Фребель, Монтессори таъсир курсатганлар. Улар боланинг индивидуаллигини ривожлантириш ва мустакиллигини химоя килиш керак, деб хисоблаганлар. Мактабгача тарбиянинг асосий максадлари: хар бир боланинг эхтиёжи ва унинг манфаатларини кон-дириш, болалар уртасидаги фаркни хурмат килиш. Бунда бола укиш учун ички интилишга эга, кизикувчан ва табиатан серFайрат, деб тах-мин килинади. Укитиш боланинг узи таклиф килган уйин давомида олиб борилиши керак. Устознинг асосий вазифаси болага уктириш йули билан эмас, балки уйинни куллаб туриш, унга тадкикот утказиш учун турли материаллар такдим этишдан иборат.

Буюк Британиянинг мактабгача таълим тизи-мини урганиш буйича Ю.Квонг катта тадкикот ишларини олиб борган. У болалар боFчалари ходимлари ва ота-оналар уртасида суровно-малар утказган, болалар боFчалари фаолиятини кузатган. Тадкикот утказиш учун эркин равишда 10 та мактабгача таълим муассасаси танланиб, улардан хар бирининг икки гурухида мунтазам беш кунлик узлуксиз кузатув олиб борилган. Инглиз болалар боFчалар гурухларида 25 на-фардан ортмаган микдорда бола тарбияланади (тарбиячилар ва болалар сони бирга ун нисбат-да олинади).

Натижаларнинг курсатишича, инглиз педагог-ларининг 75 фоизи болаларни таълим олишга кизиктириш учун ташкаридан мотивация ки-лишни номаъкул деб хисоблайдилар (масалан, болалар уртасида мусобакалашиш шаклини). Бундай позиция негизида илмий асосланган маълумотлар ётади. Масалан, М.Леппер ва Д.Грин тадкикотларида мактабгача ёшдаги болаларни расм чизиш (болалар бунга жуда кизикадилар) учун мукофотланганлари мисоли келтирилган. Шундан сунг болалар буш вактида

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

узича расм чизишни хохламай, факат мукофот учун расм чизишни истаб колганлар. Бошкача килиб айтганда, болаларда ички мотивация йуколиб, унинг урнини ташки мотивация эгал-лаган.

Инглиз болалар боFчасида болалар узок муд-дат мустакил шуFулланадилар, тарбиячи эса уларни четдан кузатиб боради. Умумий вактнинг факат 15 фоизи педагог рахбарлигида гурух куринишда укитишга ажратилади. Бундай уки-тиш ривожланиш даражаси бир-бирига тенг бо-лалардан тузилган кичик гурухларда утказилади. Шу йул билан мактабгача ёшдаги болалар ри-вожланишини инобатга олиш коидаси амалда кулланилади.

Деярли хамма тарбиячилар болаларнинг хам ривожланиши, хам рухий шаклланиши даражаси диагностикаси учун мазмуний-ролли уйинлар, расм чизиш ва нарсалар ясаш усулидан фойда-ланиш керак, деб хисоблайдилар. Амалда инглиз болалар боFчаларида (амалдаги тил ва математика буйича мажбурий машFулотлардан таш-кари) сув, кум билан уйинлар ва харакатли уйинлар оркали тадкикот фаолиятига катта ахамият берадилар. Мазмуний-ролли уйинларга педагог-ларда деярли вакт колмайди.

Кандай килиб тарбиячи булиб ишлаш мумкин?

Болалар боFчасида ишлашга рухсат олиш учун алохида тегишли тайёргарлик килиш ло-зим. Бу тайёргарлик ё уч йил асосий ва бир йил кушимча укишдан ёки турт йил турли таълим ту-зилмаларда тахсил олишдан иборат. Тарбиячи-ларнинг атиги 20 фоизи бакалавр макомига эга. Педагог ёрдамчиси ёки энага булиш учун махсус 15 соатлик тайёрлов дастури укишлари керак. Бундай укишни хозирги кунда купайиб бораёт-ган таълим ассоциацияларида уташ мумкин. Буюк Британиядаги мутахассислар тайёрлаш ти-зимининг шубхасиз афзаллиги унинг юкори да-ражада амалиётга каратилганлиги. Бу борада 50 фоиз машFулотлар мактабгача таълим муассаса-ларида утказилади (киёслаганда Испанияда бу курсаткич 12 фоизни, Италия ва Данияда 20 фо-изни, Франция, Бельгия ва Нидерландияда 25 фоизни, Германия ва Швецияда 30 фоизни таш-кил этади). Мутахассисларнинг бахолашича, Буюк Британияда мактабгача тарбия муассаса-ларида якин 10 йил ичида иш жойлари 250000 тага купаяди.

Ота-оналарга ёрдам.

1997 йилда Буюк Британияда кам таъминлан-ган оилалар болаларига йуналтирилган эрта куллаб-кувватлаш марказларини ташкил этиш дастури жорий этила бошланди. Бу марказлар болани парваришлаш ва укитиш учун барча за-рур хизматларни амалга оширади ва бу жараён-га ота-оналар хам жалб этилади. 1998 йилда бундай марказлар сони 11 та эди, 2001 йилга ке-либ уларнинг сони 35 тага етди, бугунга келиб эса 100 дан ортик. Бундай муассаса кандай иш-лашини яхширок тушуниш учун, шундай марказ рахбарларидан бири фикрини келтириш уринли. Унинг айтишича, ижтимоий паст табакага ман-суб ёш она фарзандини илк бор марказга олиб келганида бола учун барча кулайликлар мухайё булган, болалар учун юмшок мебелдан тортиб уйинчокларгача булган барча зарур нарсалар билан таъминланган тиббий пункт мавжуд. «Биз ота-оналар хакида хам унутмаймиз, болалар мутахассислар куригидан утгунга кадар, кунгилли ёрдамчилар мамнуният билан ота-оналарга кахва дамлаб беришади, психологик ёрдам курсатишади ёки бирор-бир фильм томоша килишни таклиф этишади. Она бошка ота-она-лар билан сухбатлашиши, марказ кошидаги Очик университетдаги машFулотларга катна-шиши мумкин». Марказимиз ота-оналарга турли хизматларларни таклиф этади - уйинчоклар «ку-тубхонаси» (унга ота-оналар мудирлик килишади), ажрашган ота-оналар гурухи, 3 ёш-гача булган болаларни парваришлаш гурухи, 3-5 ёшдаги болалар гурухи. Оналарнинг 85 фоизи ва оталарнинг 60 фоизи бола ривожланиши-ни урганиш гурухларида катнашадилар. Бола билан кандай шуFулланиш керак ва уни кандай яхширок тушуниш мумкинлигини билиш учун ота-оналар машFулотлар видоёзувларини кура-дилар ва ота-оналарга берилган «уй вазифалар-ни» тахлил килалар», дейди марказ рахбари.

Мактабгача тарбия масалаларига, хусусан ёш болали ота-оналарга диккат-эътибор конун хужжатларида хам уз аксини топди. 1999 йилда болани парваришлаш учун таътил 14 хафтадан 18 хафтагача узайтирилди. Бирор-бир корхона-да бир йилдан ортик ишлаган хар бир аёл бундай хукукка эга. Шу билан бирга уларга 5 йиллик муддатга иш жойини саклаб колиш кафолатла-нади. 60 фоиздан купрок оналар декрет таъти-лидан сунг уз иш жойларига кайтадилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

Англиядаги мактабгача тарбия муассасалари-да болалар тарбияси учун тулов Европада энг купни ташкил этади. Кам таъминланган оилалар-га ёрдам тарикасида кредит дастури ишлаб чи-килган ва унга асосан хафтасига камида 16 соат ишлайдиган ота-оналар 14 ёшгача булган битта фарзанди учун 105 АК,Ш доллари микдорида, икки ва ундан куп шу ёшдаги болалари учун 158 АКШ доллар микдорида кредит пули олишлари мумкин. Оилалар зиммасига болаларни парва-ришлаш ва таълим бериш учун асосий молия-вий мажбурият юклатилади. Бепул ва хаммабоп тарбия билан эса 3-4 ёшдаги болалар билан ку-нига озгина вакт (бир неча соат) шуFулланиш мумкин.

Шу билан бирга Буюк Британияда оилада факат ёки ота, ёки она булган оилалар сони Европа микёсида энг куп фоизни (20%) ташкил этади. Бундай ота-оналарнинг купчилиги (60%) иш-сизлар.

Статистик маълумотларга кура, хар учинчи бола (4,3 миллион бола) мухтожликда яшайди (бу курсаткич ота-оналарнинг даромади ахоли-нинг уртача даромадидан кам булганда аник-ланган).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Куйи (пастки) ижтимоий-иктисодий табака оилаларидаги болаларни куллаб-кувватлаш эрта куллаб-кувватлаш марказларидан ташкари «Катъий старт» дастури ёрдамида амалга оши-рилади. Бу дастурни ташкил этувчи кисмлари: мутахассислар билан болаларнинг уйида учра-шувлар, боланинг уйнаш фаолияти юкори сифа-ти хислатини куллаб-кувватлаш, болага зарур парвариш беришни таъминлаш, махсус эхтиёж-ларга мухтож болаларга алохида эътибор ка-ратиш.

Мактабгача ёшдаги болалар учун дастурлар.

Буюк Британиядаги мактабгача таълим укув режасида нафакат умумий таълим жараёнига урFу берилади, балки боладаги укиш ва хисоб-лаш каби куникмаларга алохида ахамият берилади. Бунда 4-5 ёшдаги болалар ривожланиш-нинг олти йуналишидаги аник куникма ва би-лимлари белгиланди: шахсиятлик; ижтимоий-эмоционал; коммуникатив; хабардорлик; математик; жисмонан; ижодий. Мактабгача ёшдаги болалар куп уйнашлари керак, лекин адабиёт ва математикани билиш доирасидаги талаблар шунчали юкорики, уйин учун вакт колмайди. Масалан, саводхонлик борасида гап кетганда

беш яшарлик болалар куйидагиларни билишла-ри керак:

- суз боши ва охиридаги товушларни аниклаш;

- товуш ва харфларни ажрата билиш;

- алифбодаги хамма харфларни айтиш;

- оддий сузлар ва гапни укиш;

- уз исмини ёзиш;

- оддий сузларни ёзишда фонетика билим-ларидан фойдаланиш.

Бундай максадлар юкори технологияли дастурлар яратилишига олиб келади. Уларда х,ар бир машFулот учун нафакат педагог томонидан аник харакатлар кетма-кетлиги, балки олинади-ган натижалар хам баён этилган.

Германияда мактабгача таълим тизими1

Германия конунларида мактабгача таълим олишнинг бепул хукуки белгиланган. Болаларни 4 ойлигиданок яслига олиб бориш мумкин. Куп-чилик немислар бу хукукдан фойдаланадилар. Немисларда кекса авлод вакиллари булмиш буви ва бувалар неваралар тугилгандан сунг нафакага чикиб, уларга караш мажбуриятлари тушунчаси йук. Шунинг учун ота-оналар болала-рини болалар боFчалари ва яслига беришга мажбур буладилар.

Мактабгача тарбия муассасаларининг (МТМ) ранг-баранг шакллари ва турлари хайратлан-тиради. Энг кизикарли болалар боFчалари турлари куйидагича:

1. Waldkindergarten (немисча Wald сузидан

- урмон, Kindergarten - болалар боFчаси). Бундай болалар боFчаларини яратиш фикри Скан-динавияда бошланган. Купинча бундай боFчалар урмонда жойлашади. Болажонлар доимо очик хавода буладилар, дарахтлар ва бошка усим-ликларни урганадилар, табиий материаллардан турли нарсалар ясайдилар. Болаларга табиатни севиш ва уни асраб-авайлаш ургатилади.

2. Bauernhofkindergarten (немисча Bauernhof сузидан - дехкон ховлиси, кур-тони; Kindergarten

- болалар боFчаси). Бундай боFчалар дехкон хужаликларида, фермалар ёки уларга якин ер-ларда жойлашган булади. Болалар кучлари ет-гунча фермерларга молларни бокишда, дала ва боFларда сабзавот ва мевалар устиришда ёрдам берадилар.

1 http://razvivash-ka.ru/sistema-doshkolnogo-obrazovania-v-germanii/ - Электрон манба. 2017 йил 22 сентябрда мурожат этилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

3. 1*еддю-К^егда|1еп. Бундай болалар боFчаларини яратиш концепцияси Италиянинг Режио-Эмилио шахрида пайдо булган ва номи хам шундан олинган. Бундай мактабгача тарбия муассасаси бозор (ярмарка) майдонини эсла-тувчи - уртада катта бир хона (холл) ва ундан шахарчанинг турли «мавзеларига» - кичик хо-наларга чикувчи иншоотни эслатади. Бундай турдаги боFчаларда болалар жойлашган мухит асосий тарбиячи деб аталади. Хар куни эрталаб болалар тарбиячи билан катта хонада йиFи-лишиб, кун режасини маслахатлашадилар, сунгра хоналарга таркалишади. Битта хона ку-рилиш ва турли конструкторлар йиFиш хонасига айлантирилади. Бу ерда болалар кубиклар уйнаши, конструкторлар йиFиши мумкин. Яна расм чизиш хонаси хам бор, одатда у ерда буеклар ва деворларга ватман ко*озлар осиб куйилган. Болаларга махсус кийим кийгазиб куйилади ва улар хохлаган ерларига - деворлар, пол, бир-бирларига расм чизишлари мумкин. Бу ерда хунармандчилик, мусикий ва бошка хона-лар хам бор. Бундай боFчаларда тарбиячилар болаларга факат атрофдаги жойни узлашти-ришларида кумаклашадилар.

4. Freinet-Kindergarten. Мактабгача педаго-гиканинг бу йуналиши уз номини болалар тар-биясига узига хос ёндашиш усулини ишлаб чиккан италиялик оилавий жуфтлик фамилияси-дан олинган. Бу йуналишнинг асосий тамойили - боланинг бутунлай эркинлиги ва мустакил-лигидир. Фрайнет-боFчасида болалар нима ки-лишлари, кандай уйин уйнашлари, нима билан шуFулланишлари, качон овкатланишлари ва ухлашларини узлари хал киладилар. «Болалар конференцияси» деб аталмиш йиFилишларда болалар МТМ доирасида хулк-атвор коида-ларини узлари белгилашади. Бундай боFчаларда ижод килиш, сюжет-роль уйинлари, экспери-ментлар, табиат куйни ёки шахарнинг корхона ва ташкилотларига экскурсияга боришларга катта ахамият берилади.

5. Интеграцион болалар богчалари. Бундай турдаги МТМларда соFлом болалар билан бир-галикда жисмонан ва рухий носоFлом болалар биргаликда тарбияланади. Бундай шароит од-дий болалар учун чидамлик, баFрикенглик ва хурмат килишни урганишга ажойиб имконият, деб каралади. Имкониятлари чекланган болалар жамиятдан ажралган холатда булмайдилар, уз тенгдошлари билан мулокот ва хамжихатликда

булишни урганадилар. Шундай боFча ва мактаб-ларнинг сони куплиги Германияда ногиронлар-нинг яшаши, таълим олиши ва узини намоён килиши учун кулай шароитлар яратади.

6. Интернационал болалар богчалари. Бундай МТМлар эмигрантлар учун яратилган булиб, купинча уларни эмигрантларнинг узлари фар-зандлари учун ташкил этадилар. Германияда турк-немис, яхудий, рус-немис болалар боF-чалари жуда куп. Бу муассасаларнинг концепцияси билингваллик1 тамоийилига асосланган. Яъни, гурухларда доимо болалар билан она ти-лида сузловчи тарбиячи билан бирга немис ти-лида сузловчи тарбиячи хам булади. Бунда болалар хам ота-оналарининг тилини, хам немис тилини урганадилар. Рус-немис боFчаларида купинча Россия муаллифларининг дастурлари-дан фойдаланилади. Унда Россияда нишонлана-диган анъанавий - Масленница, 8 март, Янги йил каби куп байрамларга баFишланган машFу-лотлар хам бор.

Шунингдек, Германияда Вальдорф болалар боFчалари ва Монтессори тизимида ишлайди-ган болалар боFчалари хам мавжуд.

Агар урта статистик немис болалар боFчасини олсак, унинг фаолияти лойихалар тамойили асо-сида ташкил этилганлиги намоён булади. Маса-лан, «Касб» лойихаси даврида болалар тарбиячи билан экскурсияларга борадилар, турли нарса-лар ясайдилар, театрлаштирилган сахналар куядилар, печенье пиширадилар, лойдан нарса-лар ясайдилар ва хоказо. Болалар стулчаларда утириб тарбиячини эшитадиган турдаги машFу-лотлар йук. Болаларга куп эркинлик берилади. Улар истаган нарсани килишлари, кийимларини ифлос килишлари, бутун майдонда сакрашлари ва югуришлари мумкин. Болалар билан ишлаш-га бундай ёндашишнинг куп ижобий ва салбий томонларини топиш мумкин. Лекин ота-оналар олдида концепция, назария ва Fоялардан ибо-рат катта танлаш хукуки бор. Улар фарзандлари-ни бола учун энг кулай боFчага беришлари мумкин.

Японияда мактабгача таълим2

Японияда болаларни тарбиялаш методи туF-рисида куйидаги кенг таркалган иборани келти-

1 Билингвал укитиш - таълим жараёнини бир неча тилда олиб бориш.

2 https://galitravel.ru/doshkolnoe-obrazovanie-v-yaponii / Электрон ресурс. 2017 йил 22 сентябрда мурожаат этилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

риш мумкин: «Бола 5 ёшгача - кирол, 5 ёшдан 15 ёшгача - кул, 15 ёшдан кейин эса барча би-лан тенг хукукли инсон». Бу иборанинг турли талкини бошка миллатларда хам учрайди. Ал-батта, бу фалсафий иборани борича кабул ки-лиш шарт эмас. Лекин боланинг хаёти бир неча даврларга булинади ва булардан биринчи дав-рида бола хаммани узига мафтун этади, уни асраб-авайлашади, эркалашади. Ёши улFайгач болада лаззатланишдан ташкари узининг хара-катлари учун масъулият ва катор мажбуриятлар пайдо булади. УлFайишнинг маълум ёшига етгач кечаги болакай бугун жамиятнинг тенг хукукли ва тенг макомга эга аъзосига айланади. Бунинг хаммаси Япониянинг таълим тизимида бир ма-ром ва кетма-кетликда кузатилиб борилади.

Таълим тизимининг, шу жумладан мактабга-ча таълим ривожланиши тарихи узок утмишнинг Мэйдзи даврига бориб такалади. Японияда 1876 йилда бой хонадон фарзандлари учун биринчи болалар боFчаси очилган. Болалар боFчалари-нинг очилишидан максад болаларнинг аклан ва жисмонан ривожланишига ёрдам берадиган узаро муносабатда булиш мухитини яратишдан иборат булган. Албатта бола тарбиясида онанинг роли турлича, лекин болаларнинг уз тенгдошла-ри, тарбиячи билан мулокоти, бирга уйнаши ва биргаликда мехнат килиши уй шароитида эри-шиб булмайдиган натижаларга, яъни унинг соFлом ва гармоник ривожланишига имконият беради. Давлат даражасидаги мактабгача тар-бия тизими факат 1961 йилдан кейин кенг таркала бошлади. Бугунги кунга келиб, амалда хар бир япон боласи болалар боFчаси ёки бола-ларга караш марказига катнайди.

Японияда болалар богчаси.

Болаларга нисбатан мехрибонлик ва му-хаббат япон жамияти учун мухим жихатлардан бири булиб бундай мухаббатнинг асосий ва мухим манбаи аёлдир. Якин даврларгача япон оилаларида аёллар уз оиласини асровчи, Fамхур хотин, мехрибон она булиб болага баркамол тарбия бериш унинг вазифаси хисобланар эди. Охирги вактда вазият узгариб, японлар кеч тур-муш куряптилар ва куп аёллар ишлашни хохлаяптилар ёки ишлашга мажбурлар. Шунга карамай япон оналарининг аксарияти болалар-ни 3 ёшгача уй шароитида тарбиялаб, кейин иж-тимойлашиш учун болалар боFчаларига жой-лаштирадилар.

Японияда мактабгача таълим куйидаги муас-сасаларда амалга оширилади:

- болалар яслиси, болаларга караш мар-казлар (й*Вг) hoikuen;

- болалар боFчалари (ШёН) уосЫеп:

- ногиронлар учун махсус муассасалар (яя««* «).

Мактабгача таълим умуммажбурий булмаса хам болалар болалар яслилари ва боFчалари катта эхтиёжга эга хамда болани болалар боF-часига жойлаштириш учун аввалрок харакат килиш лозим. Уртача олганда болалар боFчасига жойлаштириш учун 25000 бола навбатга туради.

Японияда болани болалар боFчасига уч ёшдан берса булади, ёки купинча болани 4 ёшдан берилади. Мактабгача укитиш муддати 3 йил да-вом этиб сунгра бола бошланFич мактабга кабул килинади.

Болалар яслисига (болага караш маркази) болани уч ойлигидан бериш мумкин, лекин бундай холат японлар орасида кенг таркалган эмас, чун-ки бундай ёшда болани яслига жойлаштириш учун онада жуда жиддий сабаб булиши керак. Шунингдек бундай аёл жамият томонидан яхши она деб бахоланмайди. Атрофдагиларнинг фик-ри эса японлар учун энг асосий деб хисобланади. Японияда болалар яслисига факат ота-онаси ишлайдиган болалар кабул килинади. Бунинг учун муниципалитетга ота-она иш жоидан маъ-лумотнома ва оилада бошка болага караб ту-рувчи оила аъзоси йуклиги хакида хужжатлар такдим этилади. Болалар яслилари болаларга караб туриш фаолияти билан шуFулланадилар ва у ерда таълим бериш дастурлари назарда ту-тилмайди хамда улар Таълим, маданият, спорт, фан ва технологиялар вазирлигига эмас балки СоFликни саклаш, мехнат ва фаровонлик вазирлигига буйнсунадилар.

Японияда болалар яслилари.

Болани мактабгача тарбия муассасига жойлаштириш масаласини, кандай муассаса (дав-латга карашли ёки хусусий) булишидан катъий назар, муниципалитет хал килади. Мэрияга (шахар хокимиятига) мурожаат килган ота-оналарга болалар боFчалари (яслилар) каерда жойлашганлиги курсатилган атлас берилади. Бу атласда у ерга борувчи схема, мактабгача тарбия муассасидаги жойлар сони курсатилган. Ота-оналар аввалрок болалар боFчасига бо-ришлари, тарбиячилар билан сухбатлашишлари ва уларга ёккан боFчани танлашлари мумкин,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

лекин хал килувчи натижани муниципалитет белгилайди ва буш урин булса ота-оналарга бо-лани боFчага (яслига) бориш учун рухсат бера-ди. Болани боFчага йилнинг барча ойидан олиб бориш мумкин, лекин буш уринлар сони 1 апрелга келиб купаяди чунки шу пайтда укув йили бошланиб боFчаларни битирувчи бола-ларнинг бир кисми бошланFич мактабга йул оладилар.

Япониянинг мактабгача тарбия тизимига куйидаги турдаги муассасалар киради:

- давлатга, муниципалитетга, префектурага тегишли;

- хусусий.

Шунингдек мактаблар ва институтлар кошида хам болалар боFчалари мавжуд. Яъни болалар учун боFча ёшиданок унинг келажакдаги укиш жараёни белгиланади. Бундай ихтисослашти-рилган болалар боFча тарбияланувчиси кела-жакда тегишли нуфузли мактабга кейинрок эса университетга кириш имкониятига эга булади.

Фарзандининг порлок келажагини шакллан-тиришда ота-оналар мактабгача ва таълим му-ассасаларни танлашга мантикий сиёсат билан ёндашадилар. Бу жараён болани нуфузли болалар боFчасига кейин бошланFич сунгра энг яхши урта мактабга жойлаштириш билан бошланади ва бола катта булгунча давом этади. Натижада бола муносиб касб эгаси булиши ва шунга мос иш хаки олиши учун ота-отанар бола туFили-шидан бошлаб унинг таълим олишига катта маблаF сарфлашлари керак.

Агар оила бирор бир сабаб билан болани болалар боFчасига олиб бормаса, унда онанинг узи уни мактабга тайёрлаш учун хамма керакли билимни ургатиши лозим.

Япониянинг мактабгача таълим тизимининг 80 фоизини хусусий болалар боFчалари ва бола-га караш марказлари ташкил этади.

Давлатга тегишли ва хусусий боFчалар урта-сидаги фарк катта эмас. Таълим бериш жараёни-нинг тизими ва ёндашиш иккала турдаги муасса-саларда хам 2006 йилда кабул килинган "Таълим туFрисидаги асосий конун"га мос равишда олиб борилади. Бунда боланинг хох давлатга карашли, хох хусусий боFчада тарбияланиши учун тулов пули ота-онанинг даромадига караб белгиланади - оила даромади канча катта булса боFча пули хам шунча катта булади. Уртача килиб ол-ганда кам таъминланганлар учун 100 АК.Ш дол-лардан, бадавлат оилалар учун 500 долларгача тулов амалга оширилади. Яслиларда (болага

караш марказларида) яна боланинг ёши хам хисобга олинади - бола канчалик кичик булса, тулов бахоси юкори булади. Лекин бари бир хусусий боFчаларда тулов нархи юкорирок хамда хар ойлик туловдан ташкари кириш туловини хам уз ичига олади ва бу эса 1000 АКШ долларгача бориши мумкин.

Шулар билан бирга хамма боFчалар учун мажбурий булган форма учун хам пул тулаш керак булади. Хар бир болалар боFчаси уз форма-сига эга булиб бунда бир хил шимчалар, юбка-чалар, куйлакчалар, иссик куйнаклар, бош кий-им ва оркасига осиб юриладиган халталар булиши керак. Формаларни кийиб юриш маж-бурий.

Японияда мактабгача тарбия.

Мактабгача таълим муассасидаги бола тарбия ва мазмуни сифати боFчанинг давлатга карашли ёки хусусийлигида эмас балки аник боFчанинг узига, у жойлашган худуди ва педаго-гик жамоасига боFлик булади. Гурухлардаги бо-лаларнинг сони хам турлича булиб, 8 нафардан 40-50 нафаргача булиши мумкин.

Японияда мактабгача тарбия муассасаларида иш соатлари турлича. Мисол килиб айтганда, давлат боFчалари икки хил куринишда булади -тулик иш кунидан иборат боFча булиб, унинг тартибига кура боFча хар куни ва шанба (ярим кун) куни кушилган тарзда ишлайди. Бундай боFчага иккала ота-онаси кунига 4 соатдан купрок ишлайдиган болалар кабул килинади. Кун бундай боFчаларда эрталаб соат 8 дан бошланиб, болани кечки соат бешгача хохлаган вактда олиб кетиш мумкин. Кушимча тулов эва-зига болага кечки соат 7-гача караб туриш мумкин. Иккинчи куринишдаги боFчалар, бу бола-ларни ярим кунга кабул киладиган боFчалар. Бир хил кутилмаган шароитларда, масалан куч-ли туфон хавфи хакидаги огохлантирувдан сунг ота-оналар болаларни мактабгача муассасадан олиб кетишлари шарт.

Болалар боFчаларида ота-оналарни тарбияга жалб килиш жараёни ута юкори даражада. Эрталаб вактли болаларни боFчага ташлаб кетиб кечкурун олиб кетадиган бизнинг ота-оналар учун Япония болалар боFчаларидаги тартибга куникиш жуда кийин, чунки у ерда бола тарбия-сида ота-онанинг мунтазам катнашиши ва фаол иштироки талаб килинади. Болалар боFчада ота-оналарсиз икки соат, узоFи билан турт соат булишлари мумкин. Ва бу жараёнда нафакат бо-лалар, балки ота-оналар хам тарбияланадилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

Болалар яслиларида тарбиячилар кундалик дафтар тутиб унга боланинг кун давомидаги фа-олиятини ёзиб боради: бола кандай овкатланди, кандай ухлади, узини кандай хис килди ва хоказолар, ва худди шу нарсаларни ота-она-лардан хам кутадилар. Педагоглар ва ота-оналар хар бир бола тарбияси туFрисида узларининг кизик кузатувларини ва фикрларини ёзиб бора-дилар. Болалар тарбияси жараёни педагог ва ота-онанинг биргаликдаги якин хамкорлигида амалга оширилади. Лекин шуни хам таъкидлаш лозим, бу жараёнда педагог (тарбиячи) бошлов-чи томон хисобланади. У эса уз навбатида ота-оналарнинг болалар тарбиясида йул куйган кам-чилик хамда адашишларини курсатиб бериши мумкин ва ота-оналар буни нафакат хисобга олиши балки келажакда ундан кулланма сифа-тида фойдаланиши зарур.

Мактабгача тарбия муассаса педагогик жа-моалари томонидан болаларни тарбиялаш усу-ли буйича ота-оналар укитиб борилади, мунта-зам равишда ота-оналар мажлислари утказилади. Болаларнинг оналари одатда бир-бирлари би-лан тез-тез узаро сухбатлашиб турадилар, турли масалаларни хал килувчи «оналар» кумиталари тузадилар, болалар муассаларида утказиб тури-ладиган спорт кунлари, кузатув ва бошка тад-бирлар кунларида катнашиб турадилар.

Аммо, авваламбор, мактабгача ёшдаги япон болаларининг тарбияси уйдан бошланади. Ай-нан ота-оналар уз фарзандларига маълум ахлок усулларини сингдириб борадилар, уз хатти-харакатлари билан болаларни мехрибон, хуш-муомалали, рахмдил ва мустакил булишни ургатадилар. Бола учун онанинг мехри жуда юкори даражада ва онанинг яхши муносабати-ни йукотиш унинг учун олий жазодан хам куркинчи хол. Япон оилаларида одатда бола хеч качон жазоланмайди ва унга «йук» дейилмайди. Бунинг урнига оилада - бу харакатингдан ота, она ёки яна бирор кимса ранжиши мумкин, де-ган ибора ишлатилади. Шунга ухшаш, тарбиялаш максадида, болага бундай ишинг кимгадир ёкмайди, дейиш хам мумкин. Ва бу «кимдир» бу японнинг бутун хаёти давоми унинг ёнидалиги хис этилади, ва японлар учун жамоат фикри жуда мухим.

Оиладаги асос солинган тарбия асослари болаларнинг жамоавий хамкорлиги шароитида ривожлантирилади. Тарбиячи болаларга узаро муносабатда булишни ургатиш жараёнида алохида кичик гурухлар - «хан» тузади. Бу

гурухларда болалар узаро фикр алмашиш ва мустакил булиш куникмаларини урганишади. Болаларга гурухдаги бошка катнашчиларнинг фикрига кулок солиб, хисобга олган холда уз фикрини билдиришга урганадилар. Болалар уз гурухларида узлари кулайликлар ва тартиб яра-тадилар, йиFиштириб гулларни парвариш кила-дилар, хатто мустакил равишда узларига овкат хам тайёрлайдилар. Шу йул билан болаларни гурухларда харакат килишга ургатадилар. Болаларнинг уртасидаги келишмовчиликлар ёки ёка-лашишлар пайдо булганда тарбиячи дарров аралашиб, уртага тушмайди, чунки боланинг узи келишмовчиликни хал кила билишни урганиши керак ва бу унга кучлирок булишда ёрдам бе-ради.

Японияда мактабгача тарбия жараёнида тез-тез тарбиячи ва гурухлар узгартириб турилади. Бу болани бир хил одамларга, бир хил шароитга урганиб колмай жамиятда яшашга ургатиш учун зарур. Болалар мактабда ёзишни, укишни урга-надилар, лекин болалар боFчасига катнашдан асосий максад болани ижтимойлаштириш. Уни гурухларда яшаш, гурух манфаатлари билан яшашга ургатишдир.

Японияда мактабгача тарбия бешта йуна-лишни уз ичига камраб олган, булар:

- ижтимоий муносабатлар;

- саломатлик, хавфсизлик;

- тил;

- атроф мухит;

- хис-туЙFуларини ифодалаш.

Мактабгача ва мактаб таълими сохалардаги

бундай давлат сиёсатига туфайли япон бола-ларига спорт билан шугулланиш ва чиникиш куникмалари сингдирилади. Тез-тез Япония кучаларида октябрь ойида боFча рангидаги калта шим кийган болаларни учратиш мумкин. Бу болаларда совук кунларда оёк яланг юриш куникмаларини сингдиришни амалиё-тидан дарак беради. Болаларга оилада ва жамоатда муомала килишни, узига ишонишни, янги куникмаларни эгаллашга, халк эртакла-рини ва китобларни укиб тилга ва маданиятга ургатадилар. Япониядаги мактабгача тарбия тамойиллари - соFлом, мустакил, хар тамон-лама ривожланган, билимга эга ва уз мадани-яти хамда Ватанини севувчи жамият аъзосини яратишга каратилган.

Болалар богчаларидаги машгулотлар.

Болалар боFчаларида таълим дастурлари хам инобатга олинган, ёзиш ва укишдан ташкари бо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

лаларга кушик айтиш ургатилади, спорт мусоба-калари утказилиб, мунтазам сайрларга (походга) чикиб турилади. Аммо булар билан бир каторда бу тадбирларни утказилишидан максад - болада хамжихатлик, жамоада яшаш хисларини ривож-лантиришдан иборат. Кушик айтилса, хор (жамоада) айтилиши керак, яккахон кушикчи кулла-нилмайди, мусобака утказилаётганда ёки хамма ёки гурух Fолибликка эришилади, ва мутлако якка Fолиб эмас.

Жамоа билан мунтазам равишда бир кунлик сайрга чикишдан максад болани чидамликка ургатиш ва узи атрофидаги худудни урганиш. Япон болалари табиатни жуда севадилар ва чукур хис этадилар. Балким, айнан шунинг учун хам Японияда турли дарахтлар, табиат ходиса-ларига баFишланган миллий байрам ва фести-валлар куп булса керак. Ёшликдан гузалликни севишни ва табиатни хис этишни ургатилган япон болалар бу туЙFулар билан умрбод яшай-дилар.

Болаларни тарбиялашдаги бундай ижобий карашлар билан бир вактда, давлатдан ташка-

рида Японияда жамоавийлик хислатлари жуда ривожланиб, шахсият тушунчаларини инкор этилади фикрлар таркалган. Узини шахс сифати-да намоён этадиган инсон Япония жамиятида куллаб кувватланмайди. Лекин бу Японияда хамма бирдек хисобланиб, шахсият инкор этилади дегани эмас. Япония ёшларини фотосурат-ларини курсангиз у ерда етарлича ранг-баранг, узига ишонган йигит-кизларни курасиз, лекин улар гурух булиб яшайдилар ва бу уларнинг улFайшларидаги маълум поFона демакдир. Мак-таб ва институтларни тугатган ранг-баранг ва узгача фикр юритувчи ёшлар конунларга итоат этувчи ва мехнатсевар япон фукаролари като-рига кушилиб кетадилар.

Хулоса тарикасида айтиш жоизки хорижий мамлакатларнинг мактабгача таълим тизимла-рини урганиш, уларнинг илFор тажрибасини тахлил этиш ва республикамиз шароитига мос-лаштириш буйича аник чора-тадбирларни иш-лаб чикиш мамлакатимиз мактабгача таълим тизимини такомиллаштириб замонавийлашти-ришга имкон яратади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 29 декабрдаги «2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида» ПК-2707-сон карори. // «Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами», 2017 йил 9 январь, 1-сон, 11-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 9 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида» ПК-3261-сон карори. // «Халк сузи» газетасининг 2017 йил 11 сентябрдаги 181 (6875)-сони.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизими бошкарувини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида» ПФ-5198-сон фармони. // www.lex.uz

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30 сентябрдаги «Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги фаолиятини ташкил этиш туFрисида» ПК-3305-сон карори. // www.lex.uz.

5. Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. / Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза. - Т.: «Узбекистон», 2017.

6. http://razvivash-ka.ru/sistema-doshkolnogo-obrazovania-v-germanii/

7. https://galitravel.ru/doshkolnoe-obrazovanie-v-yaponii/

8. https://letidor.ru/obrazovanie/a345-kak-vsyo-ustroeno-detskie-sady-i-shkolnoe-obrazovanie-v-ssha-8239.shtml

9. https://edunews.ru/education-abroad/sistema-obrazovaniya/doshkolnoe.html

10. http://sdo-journal.ru/journalnumbers/anglijskaja-sistema-do.html

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.