Научная статья на тему 'ЎЗБЕК КИНО ВА ТЕАТР САНЪАТИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ МАСАЛАСИ'

ЎЗБЕК КИНО ВА ТЕАТР САНЪАТИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
505
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Театр / кино / образ / артист / амплуа / персонаж / штамп / Theater / cinema / image / artist / role / character / stamp

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Зиёда Эралиева

Ушбу мақолада Ўзбек театри ва кино санъатида айрим режиссёрларнинг айби ва актёрларнинг ўз роли, образи устида ишламаслиги оқибатида актёрлар бир хил қолип (штамп)га тушиб қолиши натижасида Ўзбек театри ва кино санъатига етказаётган маънавий путри, зарари хақида гап боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTER CREATION IN UZBEK CINEMA AND THEATER ART

This article discusses the moral damage caused to Uzbek theater and cinema by the fault of some directors in Uzbek theater and cinema and the fact that actors fall into the same mold due to the fact that actors do not work on their role and image.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК КИНО ВА ТЕАТР САНЪАТИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ МАСАЛАСИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021 ISSN 2181-063X

УЗБЕК КИНО ВА ТЕАТР САНЪАТИДА ХАРАКТЕР ЯРАТИШ

МАСАЛАСИ

Зиёда Эралиева УзДСМИ

Аннотация: Ушбу маколада Узбек театри ва кино санъатида айрим режиссёрларнинг айби ва актёрларнинг уз роли, образи устида ишламаслиги окибатида актёрлар бир хил колип (штамп)га тушиб колиши натижасида Узбек театри ва кино санъатига етказаётган маънавий путри, зарари хакида гап боради.

Калит сузлар: Театр, кино, образ, артист, амплуа, персонаж, штамп.

CHARACTER CREATION IN UZBEK CINEMA AND THEATER ART

Ziyoda Eralieva UzSIAC

Abstract: This article discusses the moral damage caused to Uzbek theater and cinema by the fault of some directors in Uzbek theater and cinema and the fact that actors fall into the same mold due to the fact that actors do not work on their role and image.

Keywords: Theater, cinema, image, artist, role, character, stamp.

Театр ва кино санъатига мухаббати кучли булган халкимиз сахнада яратилган муъжизалар, унинг бадиий кудрати билан уз калбини тулкинлантирган гояларга эргашади. Театр ва кинонинг бадиий тасвири натижасида инсон рухияти камол топади. Х,аётда руй берган ва руй бериши мумкин булган вокеа-ходисалар санъат асарлари учун объект вазифасини утайди. Театр ва кино санъати уз имкониятидан фойдаланиб, хар кандай ходисаларни бадиий гояларига асосланиб, эстетик жихатдан гузал, сахнавий томондан яхлит характерларни образ даражасига олиб чикади.

Бугунги кунга келиб сахна ва экранларда замон кахрамони образини яратиш долзарб вазифаларидан бири экан, бу албатта ижодкорлар зиммасига улкан масъулиятларни юклайди. Сахнада образ даражасига олиб чикадиган характерлар яратиш учун актёрдан мустакил изланиш ва ишлаш кобилиятини шакллантириш талаб килинади.

Характер - кенг маънодаги - шахсда тарбия ва мухит таъсири остида таркиб топган ва унинг иродавий фаоллиги, теварак-атрофдаги оламга, уз-узига муносабатларида намоён буладиган индивидуал хусусиятларидир.

Аристотель -"характер - бу ироданинг йуналиши" - дейди. Лессинг унинг фикрини давом эттириб: - Характер тушунчаси - "бу инсондаги катъийлик талабидир",-деган фикрни таъкидлайди.

Санъатнинг барча турларининг марказида инсон образи турар экан, унинг рухий фаолиятини идрок килиш ва ифодалаш анчайин мушкул вазифа. Шунинг учун ижодкорларнинг характер яратиш борасида олиб борадиган ижодий изланишлари талайгина жараёнларни уз ичига олади.

Сахнада бадиий жихатдан яхлит характер яратиш масаласи театр санъати конунлари нуктаи-назаридан нафакат назарий, балки амалий ахамиятга молик. Чунки, сахнавий образ яратиш диалектикаси - актёр психологияси, актёр истеъдоди, унинг узига хос табиати, дунёкараши, ижодий индивидуаллигининг шаклланганлик даражаси, махоратининг ривожланиши ва такомиллашуви асосида вужудга келади. Гарчи, актёрлик санъати сахнавий характер яратишнинг, роль устида ишлашнинг назарий ва умумий коидаларига таянса-да, узига хос хусусиятларга эга.

Актёр сахнада роль ижро этиш жараёнида кечинма санъатини талабларига асосланади. У ролнинг берилган шарт-шароити хаётида яшайди, уйлайди, хис килади ва кувонади. Актёрдан: муаллиф берган шарт-шароитда хатти-харакат килиш; ролнинг максад-мохиятини, истикболини аниклаш; ролнинг бадиий тимсолини белгилаш каби актёрлик истеъдодини намоён этувчи хусусиятларни эгаллаш талаб этилади.

Сахнавий характер яратиш театр санъатида уч йуналишни уз ичига олади. Булар драматургия, режиссура ва актёрлик санъатида намоён булади. Бу уч бирликнинг ижодий якдиллиги, хамкорлик жараёни спектаклнинг хамда характерларнинг яхлитлигини таъминлайди. Драматург асардаги максад ва гоясидан келиб чикиб, персонажларни берилган шарт-шароитда харакатга келтиради. Уларни маълум бир максад йулида бирлаштиради, конфликтлар кескинлаштиради, авж нукталарига кутаради, асосий кахрамоннинг галабаси ёки маглубиятини баён этади. Шунингдек, персонажларнинг килмишларидан келиб чикиб, характер чизгиларини белгилайди. Режиссёр ана шу чизгилар асосида характерларни сахнавий талкинини руёбга чикарадиган актёрларга вазифалар белгилайди. Актёр - режиссёр ва муаллиф таърифлаган персонажларни хаётий кузатувлари ва ижодий тажрибаларига таяниб, сахнада жонлантиради.

Узбек театр санъатида драматург, режиссёр ва актёр хамкорлигида сахна юзини курган спектакллар талайгина. Улардан "Парвона" (Уйгун, Т.Хужаев),

"Келинлар кузголони"(С.Ахмад, Б.Йулдошев), "Иймон" (И.Султон, Т.Хужаев), "Олтин девор" (Э.Вохидов, Т.Хужаев), "Тошболта ошик" (Х,.Гулом. Р.Хамраев) каби спектакллар вактлар утгани билан давр рухига мослиги билан хамиша театр мухлислари эътиборида. Бунинг сабаби нимада эди? Албатта драматург, режиссёр ва актёрларнинг ижодий хамкорлиги ва фикрлар якдиллиги биринчи омили булса, иккинчи сабаб, характерларнинг аниклиги, учинчи сабаб, актёрлар ансамблининг мавжудлигида эди.

Сахна санъатининг забардаст вакилларидан А.Х,идоятовнинг Гамлет ва Отеллоси, Ш.Бурхоновнинг Сулаймон ота, Гофир ва Эдиплари, С.Эшонтуреванинг Офелия ва Жамила, Карениналари, О.Хужаевнинг Навоийси ва Гамлети, Л.Саримсокованинг Ёсуман ва Кимёси, З.Садриеванинг Фармонбибиси, Г.Аъзамовнинг Мумин образи, Н.Рахимовнинг Кузивой ва Хлестакови, О.Юнусовнинг Уткурийси, С.Хужаевнинг Тошболтаси каби яна бир нечта устоз санъаткорларнинг сахнавий характер яратишдаги ижодий изланишлари, режиссёрларнинг актёрлар ансамблини танлашдаги махоратларидан далолат беради.

Дархакикат, узбек сахна санъати ижодкорларининг махоратига чет элликлар тан берганликлари тарихдан маълум. Бу хакда 1945 йилда Тошкентга келган инглиз парламет делегацияси Шекспирнинг "Отелло" трагедияси постановкаси билан танишгач, "Хдмза" театри хотира дафтарига: "Биз пъесанинг бундай яхши куйилганини хеч качон ва хеч каерда, хатто Лондонда хам курмаган эдик. Биз айникса Отелло ва Дездемона ролини уйнаган артистлар махоратига койил колдик"1, деб кайд этилгани профессионал театримиз салохиятининг исботидир.

Бугун хам республикамиз театрларида замонавий мавзудаги спектаклларда салмокли образлари билан халк дилидан жой олиб келаётган актёрларимиз куп. Бирок таассуф билан айтиш керак булган муаммоларимиз хам йук эмас. Сахнавий характер яратиш борасида актёрларимиз бу спектаклдаги ролини бошка бир спектаклда давом эттираётгандек туюлади. Уларда колипга тушган характер, такрорий мимикалар, сузлаш манераси каби сифатлар бир хилдек. Масалан, ёш актёрнинг биринчи роли комик характерда булиб, натижа муваффакиятли чикккан булса, унинг кейинги роли хам комик персонаж булиб коляпти. Бугун юморга бой характерли персонажни жонлантирган булса, эртага калбни ларзага солувчи драматик образни яратсин. Нега энди улар бир колипда ижод килиши керак? Актёрнинг бир амплуага тушиб колаётганининг бош сабаби нимада? Актёрлар рол устида ишлашни хохламаяптими ёки режиссёрлар актёрларни бир хил характердаги ролларни ижро килишга

1 О. Кдюмов. Чет эл адабиёти тарихи. -Т.: Укитувчи, 1979.Б-23

[МЛ^М 51

ундашяптими? ^олипни синдириш учун ким биринчи харакат бошлаши керак? Режиссёрми ёки актёрми?

Агар яхшилаб кузатадиган булсак, ТВда хам, кинода хам, театрда хам амплуа колипидаги актёрларни куриш мумкин. Айёр, мугомбир кишилар ролига - Ёкуб Ахмедов, европа, чет эл асарларидаги оналар образига - Яйра Абдуллаева эди, узбек онаси - Тути Юсупова, ужар кайнона - Саида Раметова, гийбатчи аёл - Хосият Хусанова, Мухаббат Сотволдиева, мафтункор киз, келин - Дилноза Кубаева, айер-мугомбир Шодия Тухтаева, комик ролда Собир Отажонов, Умид Шодмонов, Мухаммадисо Абдулхайиров, келишган, уктам йигит Адиз Ражабов ёки Улугбек Крдиров, шаллаки, муттахам Зухра Солиева, узини сал довдиррок килиб курсатиши керак булган ролларда - Мурод Ражабов, хар кандай шароитда хам пинагини бузмайдиган характерли роллар ижрочиси Мухаммадали Абдукундузов... такрор-такрор шу чехралар. Нега энди хар доим бош кахрамон ролини уйнаб юрган актриса эпизодда, кичикрок ролда куриниши мумкин эмас, ёки ташки куринишида нуксони бор персонажларни уйнамайди? Нега режиссёрлар уларни бир хил ролларга жалб килаверади? Бу мавзу юзасидан саволлар жуда куп? Бу саволларга жавоб ахтарган томошабинлар хаваскор режиссёр - фильм, телесериал ёки спектакл муваффакиятини кайсидир актёр ёки актрисанинг штамп - амплуасидан фойдаланиш эвазига белгилайди, деган фикрга келади.

"Келинлар кузголони" спектаклидаги актёрлар характеридаги узига хосликни куриб чикадиган булсак, унда сахна санъатининг кайсидир маънодаги уста вакиллари иштирок этади. Башорат - С.Сотволдиевадаги маталчилик, Бустон-Н.Тошкентбоеванинг андишалилиги, Лутфи-Д.Исмоиловадаги окилалик, Мехри-Р.Ахмедованинг соддалиги, лапашанглиги, Мухайё-Г.Жамилованинг эркалиги, тантилиги, Нигора-Д.Икромованинг кузголончилиги каби характерларининг узига хослиги хамда режиссёрнинг актрисалар амплуасини кашф килиб янги киррасидан унумли фойдаланганлиги ёркин мисол була олади.

Ёки "Парвона"даги Уткурий фирибгар, мугомбир, кизларни домига илинтиришда устасифаранг, сузга чечан характер эгаси сифатида гавдаланади. Обид Юнусов - Уткурий характерини усталик билан очиб беради. Унинг сохта одамохунлиги, хушомадлари, хаттоки, дутор чалиш оркали узининг ижодкорлик сифатини курсатиши ва аёлларга хушомад килишда ундан асосий восита сифатида фойдаланиши характернинг муваффакиятли топилмасига айланади. Одатда Уткурийдек характерли кишилар чиройли, барваста кадди-коматига ишониб, максади йулида дадил харакат киладилар. Бирок О.Юнусов келишган, барваста актёр эмас эди. Демак, характер яратишда актёрнинг ташки сийрати мухим эмас, унинг махорати грим, кастюм, кул жестлари, пластикаси,

хаттоки, реквизит буюмлари - хасса, шляпа, кузойнак, китоблар, дутор каби буюмлар хам ролнинг характерини - Уткирийнинг муттахам ва фирибгарлигини ифодалаши мумкин экан. Режиссёр актёрнинг янги ижодий киррасини очишга кодир булса, унинг ички хис-туйгуларини ишга солиши, персонаж рухиятига мослашишига ёрдам бериши, кахрамони ким-у, хаётдан максади нима каби саволларга жавоб топиб, персонаж характерини тулаконли намоён кила олиши мухим саналади.

Уша пайтда театрда Уткирийга бошка номзодлар йукмиди? Аксинча бор эди, бирок режиссёр Уткурий характерини факатгина Обид Юнусовда кура олган, уни образ даражасига олиб чикишига ишонган ва уз максадига эришган.

Баъзида шундай холлар учраб турадики, режиссёрлар актёрларнинг аввалги муваффакиятли ролларидан келиб чикиб, унинг ишлаш техникасини билгани учун, ортикча мехнатдан кочиб навбатдаги ролни топширишади. Аксарият холларда театр жамоаси орасида бир неча йиллардан бери давом этиб келаётган, анъана тусини олган, режиссёр атрофига узига якин, "хуп булади" дейдиган актёрлар ансамблини йигиб олиши ва хар гал янги спектакл еки фильм устида ана шу жамоа билан ишлаши, агар уларнинг янги кирралари очса тугридир, шунингдек уларнинг персонажларини алмаштириб турса яъни бир гал бош кахрамонни уйнаган актёр ёки актриса, кейинги гал аввалгисига мутлок тескари характер яратса, бу хам тугри харакат хисобланади. Агар бунинг акси булиб, хар доим бош кахрамонни уйнайверса, ота ролини уйнаган актёр бошка кино ёки спектаклда хам ота булаверса, оналар факат оналарни такрорлайверса, яхши оиланинг кизини Д.Кубаева ижро этаверса, бу дегани актёрларни бир колипга солиб куйиш эмасми? Мавзулар ва берилган шарт-шароит бошка булишга карамай, характерлар ижроларда бир хил булиб коляпти.

Мисол учун М.Ражабов "Мактуб", "Севгинатор 1-2", "Улфатлар 1-2" каби фильларда аксарият комик актёр сифатида суратга тушади. Машхур актёр Узбек давлат драма (Ёш гвардия) театрида бир канча характерли роллари билан мутахассислар эътиборига тушган. Бирок актёрнинг кинодаги ишлари юришиб кетиб, машхурликнинг юкори погоналаридан жой олди. Лекин актёр "Темир хотин" фильмидаги Кучкорвойнинг анковлигини узига никоб килиб олди ва аксарият фильмларда мана шу никобдан фойдаланиб келмокда. Актёр Мукимий театрида "Кутича" спектаклида хам комик ролни ижро этади. Унда хам кинодаги холат такрорланади. Машхур актёрнинг шевада сузлашиши томошабинни гашини келтиради. Балки бу мисоллар купол туюлиши мумкин. Бирок бу холатни гапириб утиш уринлидир. Агар спектакл бирор вилоят хаётига тегишли булса, шу вилоятга тегишли шева ишлатилса тушуниш мумкин. Бу вазиятда бошка актёрлар хам шевага хос сузлаши керак булади.

1945 йилги "Алишер Навоий" спектакли намойишидан кейин адабий тил нормалари кабул килинди. Шу талаблар асосида институтда "Сахна нутки" фани укитилади. Шевани ишлатадиган хаваскорлар бу талаблардан бехабар ёки шу дарсга кирмай институтни тамомлаган.

Узбекистон халк артисти, узбекнинг чин маънодаги аяси Л.Саримсокова кинода икки буюк оналар ролини уйнаган. Бирок улар бир-бирини такрорламайди. "Сен етим эмассан" фильмидаги Фотима, "Махаллада дув-дув гап"да Мехринисо иккалаласи хам она! Кани, улардаги бир-бирини такрорлайдиган жихатини топинг-чи. Актриса-Фотима характеридаги сабр-токатни, окилаликни, калби дарёлигини курсатса, Мехринисо углининг укимишлилигидан, архитектор кизни келин килаётганидан гурурини ифодалаш оркали содда, бировга зиёни тегмайдиган, жамиятдаги янгиликларни тез илгайдиган, бир караганда замон билан хамнафас она тимсолини яратади.

Кимки актёрлик касбини танлаган экан, энг улуг, энг буюк актёрларга хавас килиб, узини турли жанрларда, турли характерли образларда, бош кахрамон ролларида кучини синаб куришни хохлайди. Режиссёрлар эса тайёр колиплардан фойдаланиш эвазига узларини хаваскорлик даражасига, актёрларни эса колипга солиб куймокда. Демак, режиссёрлар актёрларни хар хил характерларда синаб куриш учун узларида ижодий куч топиши керак, деб уйлайман. Ана шундагина актёрлар ижодининг янги махорат кирралари очилиб бораверади. Бу муаммонининг жавоби актёрларни турли жанрларда синаб куришни хохламаётган режиссёрларда деб, биламан. Чунки битта актёрни бир хил жанрдаги, бир характердаги ролларни уйнайвериши уни бир колипга тушириб куяди. Ижодида усиш эмас, такрорланиш-хаваскорлик вужудга келади.

Узбек Миллий академик драма театрида фаолият олиб бораётган ёш актриса Азиза Шарипованинг мехнати ва изланишлари тахсинга лойик. Актрисани бош кахрамон ёки бир хил характердаги ролларда кам учратасиз. Азиза бир гал кувнок кизни уйнаса, эртаси куни юракни эзувчи дардли характерни сахнага олиб чикади. Унинг "Халала" (Р.Гунтекин асари) спектаклида Захроси - аклан заиф, фахм-фаросатдан, хусн-тароватдан бенасиб, бойвачча киз. Актриса хар гал сахнага чикканида кахрамонинг характерини турли янги топилмалар билан бойитиб боради. Бир гал уйинчок машинани ипга бойлаб судраб юрса, кейинги гал кугирчок уйнаб чикади. Ёш актриса ижросидаги "Рустам" (У.Исмоилов асари) спектаклида - уз акасига тортик килинган киз - Киммат ролини уйнаганида, у узига каллик деб, кунгил куйган инсони уз акаси булиб чикиши аклдан оздиради, узининг такдирига, уни мана шу куйга солган кишиларга булган нафрати билан минг бор лаънатлар укийди. Мана шундай рухий азоблар гирдобидан чикиб, худди шу спектаклда яна бир

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 6 / 2021 ISSN 2181-063X

кичик эпизод - фабрикадаги тукувчи киз ролини ижро этади. Актриса битта спектаклда иккита рол - ики хил такдирни ижро этиш билан узининг актёрлик махоратини ишга солиб, икки хил характер ярата олди. Ёш актрисанинг актёрлик касбининг энг хавфли жихати - колипга тушишдан узини асраши мактовга арзирли харакат.

Режиссёрлар мана шундай актрисаларга турли характердаги ролларни ишониб топширсалар, янги характерли чехралар пайдо булар эди. Афсуски, режиссёрлар кичик ролларга унчалик ахамият бериб ишламайдилар, улар бош кахрамон билан купрок репитициялар утказадилар. Балки, улар учун кичик рол бу арзимаган булиб куриниши мумкин. Бирок тугри тарбияланган актёр-актрисалар учун ролнинг катта-кичиги булмайди.

Хулоса килиб айтганда, хакконий ижодкор учун - ёзаман, гапираман, курсатаман, дейдиган долзарб мавзулар жуда куп. Уларни саралай билиш, актёрлардан тугри фойдалана олиш, уларни турли ролларда чархлай билиш эса режиссёрнинг кобилиятига, махоратига, иктидорига боглик. Бу жараёнда актёрлар ансамблида хилма-хиллик, ранг-барангликка эриша олиш аввало режиссёрнинг, сунгра спектакл ва кинонинг ва нихоят Узбек театри ва киносининг катта ютугидир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. ОДаюмов. Чет эл адабиёти тарихи. -Т.: Укитувчи, 1979.

2. Т.Турсунов. Сахна ва замон. -Т.: Янги аср авлоди, 2007.

References

1. O.Qayumov. History of foreign literature. -T .: Teacher, 1979.

2. T.Tursunov. Scene and time. -T .: Yangi asr avlodi, 2007.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.