Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ СЦЕНОГРАФИЯ ТАРАҚҚИЁТИДА САҲНА ТЕХНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ'

ЗАМОНАВИЙ СЦЕНОГРАФИЯ ТАРАҚҚИЁТИДА САҲНА ТЕХНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
55
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
сценография / декорация / театр / либос / платформа / люк

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Инобат Махкамбаевна Иманкулова

Ушбу мақолада Алишер Навоий номидаги Давлат Академик Катта театри сценографиясининг тараққиётида саҳна техника ва технологияси ўрни ва аҳамияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ СЦЕНОГРАФИЯ ТАРАҚҚИЁТИДА САҲНА ТЕХНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 2 / September 2021 ISSN 2181-063X

ЗАМОНАВИЙ СЦЕНОГРАФИЯ ТАРАВДИЁТИДА САХ^НА ТЕХНИКА ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ УРНИ ВА АХДМИЯТИ

(Алишер Навоий номидаги Давлат академик катта театри мисолида)

Инобат Махкамбаевна Иманкулова Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти

Аннотация: Ушбу маколада Алишер Навоий номидаги Давлат Академик Катта театри сценографиясининг тараккиётида сахна техника ва технологияси урни ва ахамияти очиб берилган.

Калит сузлар: сценография, декорация, театр, либос, платформа, люк

THE ROLE AND IMPORTANCE OF SCENE TECHNIQUES AND TECHNOLOGY IN THE DEVELOPMENT OF MODERN STENOGRAPHY

(On the example of the Alisher Navoi State Academic Bolshoi Theater)

Inobat Maxkambaevna Imankulova National Institute of Art and Design named after Kamoliddin Behzod

Abstract: This article reveals the role and importance of stage equipment and technology in the development of scenography of the Alisher Navoi State Academic Bolshoi Theater.

Keywords: scenography, scenery, theater, costume, platform, hatch

Мустакилликнинг дастлабки йилларидаги сиёсий-ижтимоий, маданий сохалардаги баланд пастликлар сценография санъати ривожига хам уз таъсирини курсатди. Канчалик замон ва жараён мураккаб булмасин, бу йилларда Алишер Навоий номидаги Давлат Академик Катта театри сценографияси узининг мавкеи ва ривожланиш жараёнида давом этди. Шуни алохида айтиш керакки, аввалдан сахнада намойиш этиб келинган опера ва балетлар сценографияси эндиликда мавзу ва ёндошуви жихатидан янгиланди.

Сахналаштирувчи рассом режиссёр каби спектакл жараёнининг етакчисига айлана борди. Куплаб сахнавий асарларнинг узгартирилиши асар мохияти очилишига, мусикий вазифаси намоён булишига таъсир эта бошлади. Мусикали театрларнинг деярли барча спектакллари янгича талкинлар асосида кайта сахналаштирилди, хусусан Алишер Навоий номидаги давлат академик катта театриники хам. Буни натижасида театр сахнасида рассом иши баъзан ёркин шаклда кузга ташланган булса, айрим холларда эса асарнинг мусикий концепцияси ва режиссёр талкини узини окламаганлиги сабабли сценограф

мехнати хам куринмай колиб кетди. Сценографларнинг ижоди театрларнинг моддий холати билан доим боглик булиб келган.

Мустакилликнинг дастлабки даврларида хукуматнинг узи маданият сохасини моддий таъминловчилик ролини уйнади, дотация амалиётини куллаб -кувватлаб турди. Кейинчалик эса маданият муассасалари аста-секин бозор муносабатлари шароитига мослаша бордилар, уз моддий асосларини узлари хал этишга кириша бошладилар. [1.57] Айтилиши осондек туюлган бу жараёнларни театрлар, уларда ижод килган барча санъаткорлар каби сценограф-рассомлар хам бошларидан утказдилар. Бу вактда "бутун дунёда опера театрлари дотацияда, санъат хомийларининг хайрия маблаглари хисобидан мавжуд булган. Опера санъатининг рентабеллиги номоддий тушунча. Бу инсон калбини бойитиш, маънавият билан боглик. [2.1] "Жамият хаётидаги узгаришлар албатта замонавий мавзудаги сценографик асарлар яратилишига таъсирини курсатди. Янги дунёкарашнинг шаклланиши, кадриятларни кайта бахолаш хал; тарихига ва унинг маънавий келиб чикишига мисли курилмаган кизикиш уйготди. Бу суровларга жавоб жанр хилма -хиллиги ва янги драматик ечимлар билан фарк киладиган бир катор операларнинг пайдо булиши эди. Утган 30 йиллик мусика санъати умуман, айникса, бастакорлик учун мусикий асарлар мавзусининг кенгайиши билан ажралиб туради. Мавзулар доираси тарих ва замонавийлик, илмий фантастика ва долзарб муаммоларни уз ичига олади. Бастакорлик тарихида биринчи марта узбек бастакорлари Япония, Южной Корея, Туркия Россиядаги мусикий гурухлар билан ижодий алокада булиш имкониятига эга булишди." [3.28] Бунга кадар етиб келиш жараёни куплаб машаккат ва захматларни талаб этди ва театр бир канча кийин даврларни хам бошдан кечириб утди. Сценография санъати синтетик хисобланиб, унинг максади сахнавий асар мазмун мохияти очилишига хизмат килиш. Бу табиийки, сахна жихозлари: реквизит, бутафорлар, либослар, грим ва х.к.лар учун деталларнинг бирортаси етишмай колиши хам сахнавий асарнинг тулаконли намоён булишига тускинлик килади. Сценография таркибига кирувчи хар бир ашё мухим ахамият касб этишини тарихчи олим Н.Сайфуллаев тадкикотидаги: "90-йилларнинг урталарига келиб, Алишер Навоий номидаги давлат академик катта театрида махсус балет пойафвзалларининг етишмаслиги окибатида театр томошаларини курсатиш имконияти камайиб кетди." [1.60] "Бугунга келиб театр декорациялари ва костюмлар жуда эскириб колган. Бир марта "Фигаронинг уйланиши"да Граф Далмавиванинг ёгоч куроли зинапоянинг матоли богичига уралиб колди ва граф пастга кулай бошлади, тез харакат килмаса, окибати кандай булишини тез тасаввур килган графиния уни куткариб колди."[4] дейилган фактлар оркали янада аник билиш мумкин. Театр рассомлари ижодининг сахнада тулаконли томошабинга намоён булишида

театрнинг моддий ахволи мухим ахамият касб этди. Келгусидаги замонавий сценография киёфасини даврдаги ижтимоий-иктисодий узгаришлар, бозор иктисодиётига боскичма-боскич утиш жараёнида театрнинг хомийлар кумагидаги ривожи белгилаб берди. Сценографияда тарихий, классик ва замонавий мавзулардаги спектакллар вокеилигини давр нуктаи назари билан ифода эта оладиган янги шакллар, услублар излана бошланди. Замон ва давр киёфасини белгилаётган ижтимоий-иктисодий узгаришлар келгусидаги давр сценографиясига таъсирини курсатди.

Опера ва балет асарлари специфик жихатдан театр санъатининг синтетик факторларига таянади. Шунинг учун хам унда рассом иши факат режиссёр хамкорлиги билан чегараланмайди. Композитор яратган мусика, мукаммал ёзилган либретто, сахналаштирилган хореографик композиция барчаси уйгунлашган холда рассом мехнатида бир бутун шаклга айланади. Сахналаштириш жараёнининг фаол иштирокчиси саналувчи рассом билан фикрлар уйгунлигида балетмейстер хореографияни, режиссёр эса мизансахналар чизма(рисунка)сини хал этади. Операнинг сценографик ечимини сахналаштириш рассомдан бир канча билимларга эга булишни талаб этади: спектаклдаги композиторнинг гоясини англаш ва унга мос ранг ва шаклларни топа олиш; гояни образли англай олиш, хар бир сахна куриниши режасини тузиш; сценографик ечимни образли талкин этиш, актёрлар учун кенг атмосфера, эркин харакатланишлари учун мухит ярата олиш.

"Опера спектакли сценографиясини сахналаштирилишда композитор партитурасида акс эттирилган гоянинг бадиий бой ифодасини, режиссёрнинг узига хос ёндошувини чукур хис этиш зарур."[5] Сценографияда опера спектаклини сахналаштиришда воситалар тасвир, ранг ва шаклларни аниклаш хамда мусикали сахна асарининг мохияти ва мазмунига тугри мослаштира билиш мухим саналади.

Сахнада декорациянинг тулаконли мусика ва ракс билан мутаносиблигига эришиш мухимдир. Операнинг синтетик хусусиятидан келиб чикккан холда сценографик тасвирий ечимнинг бадиий жихатини камайтирмаган холда барча деталларини тулаконли ёндошув асосида ишланади. Сценографиянинг ютуги композитор ва режиссёр хамда балетмейстер билан бирга бадиий-гоявий жихатдан фикр, максад уйгунлигига эришиш эса ишнинг муваффакиятини белгилаб беради. Бунга табиийки, сахнанинг сунгги техникалар (мультимедия, проекцион экран, чироклар) билан таъминланиши мухим хисобланади.

Театр рассоми операда хам, балетда хам асар мохиятидаги мураккаб такдирларнинг хиссий кечинмаларини, ёркин эхтирослар кушиб, ранг ва шаклларга кучиради. Х,ар икки санъат турида хам специфик келиб чикишини эътиборидан кочирмай, асардаги лиризмни, поэтикани тасвирий-бадиий ечимга

жойлай олади. Натижада, томошабин парда очилиши билан сахнавий асар вокеаси макони ва замонини аник куради. Вокеалар жараёнидаги драматизм, лиризм, поэтик мохиятга ранглар жилваси, шакл узгаришлари билан мусика ва хореографик харакатлар хамоханглигида кириб боради. Бундай даражага етмоги учун табиийки, хар бир сценограф сахнавий асар намойиш этиладиган театр сахна кисмиининг хар бир нуктасини мукаммал билмоги шарт.

2012 йили ушбу театр япон хукуматининг 400 минг А^Ш доллари микдоридаги грантни овоз ёзиш, видео монтаж килиш хамда ёритиш тизимини яхшилаш учун ютиб олди.[6]

2015 йилги таъмирдан сунг театрнинг сахна имкониятлари аввалгидан кура янада кенгайди, замонавийлаштирилди. Театр интерьерига дунёнинг ривожланган давлатларида ишлаб чикарилаётган сунгги технологиялар асосидаги ускуналар: Франциядан "Seat Ventilation" - замонавий хаво алмаштириш тизими, Испаниядан "Josper" - махсус уриндиклар, Буюк Британиядан "Denkriser" - ёритиш ускуналари олиб келиб урнатилди. Сахна деярли тулик компьютер билан бошкариладиган программалаштирилган тизимга утди. Чироклар, штанкетлар барчаси ягона механизмга буйсуниб, олдиндан комьютерда режалаштирилган буйрукка буйсуна бошлади. Бу эса табиийки, сахнада хизмат курсатувчи ходимлар ишини енгиллаштириш каторида сценография сифат даражасига хам ижобий таъсирини курсатишига катта умид богланди. Сахнанинг техник курилган параметрлари: сахна ойнаси (зеркало) параметри 14.4х9.6м(кенглиги -14.4, баландлиги-9.6), сахна чукурлиги 23 м., сахна кенглиги 25м, штанкетлар кенглиги 19.5м, Оркестр ямаси 1.90м. [7] Задник томонда сахна рельефи учун платформа булиб, плашетдан 2 метр юкори кутарилади. Планшет марказида эса 6 та люк мавжуд булиб, уларга актёр ёки сахна ускуналарини юкорига кутариб чикариш учун 2 та лифт мавжуд. Сахна штанкетлари ва чироклари хар бир спектакл партитурасидан келиб чикиб программалаштирилган. Факат икки юкори ложадаги кузатувчи чирокларгина махсус буйрук билан чирокчи усталар томонидан бошкарилади. Оркестр ямасида задник энича платформа булиб, чукурлиги 1.90метр. Махсус мусикий кечаларда платформа кутарилади. Бу эса сахна планшети кенгайиши билан сценографик ечим имкониятлари кенгрок очилишига кумак беради. Томошабинлар залида партерда бирдан унинчи каторгача 258 уриндик, амфитеатрда бирдан ун биринчи каторгача 222та жой, ложаларнинг унг ва чап томонларидан 15 тадан, балконнинг биринчи ярусида 96, 2 ярусида 84 уриндик урин олган.[8] Арьерсахнага якин жойда катта платформа, ундан ташкари планшет кисмда 6 та люк очилди. Люкдан юкорига кутарилиш учун кичик хажмдаги замонавий 2 дона лифт билан хам таъминланди. Жахон стандарти даражасидаги ушбу замонавийлаштирилган

имконият, узгаришлар албатта сахна сценографиясининг сифати учун хизмат килишига каратилган. Шуни алохида таъкидлаш керакки, платформа ва люклар имконияти аслида замонавий сценография тенденциялари давомийлиги уларнинг техник холати эса амалиётда кенг тарзда фойдаланишга мулжалланган булиши керак эди. Бугунга келиб ушбу платформа баъзи спектаклларда кутарилиб куйилгани билан сценографиянинг фунционал шаклидаги вазифаси учун кулланилмайди, шунингдек люклар хам. Спектакл давомида фаоллаштирилмайди. Техник имкониятларнинг бу тарика сценографияда фаол ишлатилмаслиги эса бугунги замонавий сценограф ижодини утган асрнинг урталарида яратилган тасвирий ечимли декорациялардан нарига утмайдиган ижодкорлар даражасига тушириб куйишдек хавфни келтириб чикаради. "Реконструкция ишлари жараёнида машгулот ва репетиция заллари, гримхоналар билан бирга, сахна ортидаги рассом-декораторлар, бутафория усталари, гримчилар, мухандислар, овоз режиссёрлари ва радистлар, техник-коммуникация мутахассислари, реквизиторлар, театр либослари дизайнерлари, тикув цехлари чеварлари, сахна машинистлари ва курувчилари, афиша дизайнерлари - барча-барча ходимларнинг самарали мехнат килиши учун зарур шароитлар яратилган."[9] Кичик гурухлардан ташкил топган катта бир жамоа мехнатининг асосида сценографик ечимни тулаконли сифатли тарзда етказиш ётади. Бадиий ишлаб чикариш цехида сахналаштирувчи рассомлар - 6, либос рассомлари - 2, реквизотрлар - 6, бутафорлар - 6, тикувчилар - 12, гримёрлар - 5, ёритиш рассомлари - 9, монтировкачи усталар - 12, машинист - 4, либосчилар: аёлллар учун - 5, эркаклар учун - 5, пойавф зал учун - Знафар, режиссёрлар ва уларнинг ёрдамчилари, овоз режиссёрлари ва уларнинг ёрдамчилари каби ижодкорларни кушмаган холда жами 75 нафарни ташкил этмокда. Куриниб турибдики, бу кичик ракам эмас. Бир сценографнинг матога ишлаган эскизи сахнага кучирилиб, томошабинга етгунига кадар камида 75 инсоннинг мехнати махсулига айланади. Театрларда LED курилмаларидан фойдаланишга келсак, улар мусикий ва драматик спектаклларда ва балет спектаклларида узларининг уринли кулланилишини топдилар. Улар асосан сахнани тулдириш ва манзараларни таъкидлаб курсатиш, шунингдек динамик ёритиш эффектларини яратиш учун ишлатилади.[ 10.91] Бугунги кунда (яъни театр таъмирланганидан сунг) RGBW чирок турининг ёйиб берадиган ва аник бир нуктага туширадиган икки хили бор. LED курилмаларидан хам фойдаланилади.[11] Опера ва балет сценографияси сифати юкори булишида замонавий сахна чирокларининг урни ва ахамияти каттадир. Сахна схемасининг параметрларини махсус курсатишдан максад, унинг бор имкониятлари чегарасини жахон опера ва балет театрлари стандартига жавоб бера олиш ва олмаслик даражасини хавола этишдир.

Бир асрга якин вакт давомида театрнинг муваффакиятли ижод килиб келаётгани шу юртнинг маданияти ва санъати ривожига кушган хиссасидан даракдир. "Театрда 1947 йили, яъни театр биноси ишга тушгач, бир йилдан сунг музей ташкил этилган."[12] Унда 1990 йилгача булган 3586 та эскизлар (ракамланмаган холда) руйхатга олинган. Улардан 147 таси спектакль эскизлари колган барчаси либос эскизларидир. 1990 йилдан театр музейига топширилган факат 110 та либос эскизлари руйхатга олинган булиб, бугунга кадар бирортаям спектакль эскизлари театр музейига топширилмаган. Шуни алохида таъкидлаш керакки, театр музейида театрга тегишли даврий нашрлар ва журналларда чоп этилган деарли барча маълумотлар сакланади. Бу эса ушбу театр фаолиятининг турли кисмларини урганишга киришган хар кандай театр рассоми шу сохага якин дипломант, магистр, тадкикотчи учун айни муддао. Тарихни билиш хамма учун мухим, айникса у эндигина сохага ишга келган ёш мутахассис учун узидан аввалги ижод фаолиятини билиб олиши ва урганиб, ишларида кайтарик ва хатоларга йул куймаслиги учун театрнинг музейи нихоятда мухим вазифани утайди. Ушбу музей фаолиятини янада такомиллаштириш борасида бугунда шу сохадан театр рахбарияти томонидан таклиф билан жалб мутахассислар ижобий ишлар олиб боришмокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Н.Б.Сайфуллаев "Узбекистон маданиятининг хозирги ахволи ва уни ривожлантиришнинг истикболлари(1991-1998 йиллар)", тарих ф.н.дисс. Тошкент, 2002

2. Андрей Слоним: Я безумно боюсь остановиться, Правда Востока 2004г. 9 февраль

3. Ю.Насырова "К проблеме "Восток-запад" в истории узбекской оперы", East-West issues based on the example of the Uzbek opera history, Section 2. Musical arts

4. Александр Моррисон (Ливерпул университетида Россия, Х,индистон ва Марказий Осиё тарихидан дарс беради) 'Тарблик томошабин учун Тошкентда опера куйилиши акл бовар килмас томоша", сайтдаги маколасидан.

5. Р.Абдуллаев Опера драматургияси, Т.,2007.

6. Большой театр имени А. Навои выиграл грант японского правительства на $400 тыс. 21 мая 2012года https://podrobno.uz/cat/calche/Bolshoi-teatr-imeni-Navoi-viigral-grant-yaponskogo-pravitelstva/

7. Алишер Навоий номидаги Давлат академик Катта театри бош мухандиси Э.Кабилов билан сухбат 2021 йил 20 февраль

8. https://gabt.uz/

9. Н.Усмонова "Санъат кошонасининг замонавий киёфаси", 2015йил 26октябрь https://old.xs.uz/index.php/homepage/madaniyat/item/5847

10. Андрей Фордштадтский «Динамические светодиодные приборы в театральном освещении» СЦЕНА, №6(116) 2018

11. ДАКТ ёритиш цех бошлиги билан онлайн мулокот В.Э.Жураковский. 3.07.2021

12. Ю.Е. Серякова билан сухбат 2020 йил 10 март

13. Фазлиева, З. К. (2020). УЗБЕК СА^НА РА^СИ ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЙУЛЛАРИ. Oriental Art and Culture, (III).

14. Kamarbekovna, F. Z. (2021). THE PLACE OF THE MAQOM GENRE IN THE ART OF UZBEK NATIONAL DANCE. International Engineering Journal For Research & Development, 6(ICDSIIL), 3-3.

15. Kamarbekovna, F. Z. (2021). THE ROLE OF THE COMPOSER IN THE ART OF CHOREOGRAPHY. International Engineering Journal For Research & Development, 6(ICDSIIL), 2-2.

16. Азатова, Ф. М., & Фазлиева, З. К. (2021). "МУНОЖОТ" АСРЛАРГА ТАТИГУЛИК РА^С АСАРИ. Oriental Art and Culture, (6).

17. Фазлиева, З. К., & Абрайкулова, Н. Э. (2018). ТВОРЧЕСТВО МАРИУСА ПЕТИПА. Мировая наука, (12), 439-441.

18. Фазлиева, З. К. (2018). ВЗАИМОСВЯЗЬ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ В ПРОЦЕСЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ПРЕДМЕТА" МЕТОДИКА ИЗУЧЕНИЯ УЗБЕКСКОГО ТАНЦА". Теория и практика современной науки, (4), 534-537.

19. Kamarbekovna, F. Z. (2020). UZBEK STAGE DANCE AND ITS WAY OF DEVELOPMENT. International Engineering Journal For Research & Development, 5(4), 4-4.

20. Erkinovna, A. N., & Kamarbekovna, F. Z. (2020). The role of dance in the opening of the idea of the performance and in the art of cinema. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 158-162.

21. FAZLIEVA, Z. (2015). Types of Interlanguage Phraseologycal Correspondence (Based on English and Turkish Languages). Canadian Center of Science and Education.

22. qizi Yangiboyeva, S. F., & Fazliyeva, Z. K. (2021). O'ZBEK MILLIY RAQS SAN'ATIDA MAQOM JANRINING O'RNI. Oriental Art and Culture, 2(1), 32-35.

23. Tavakulovna, M. D., & Kamarbekovna, F. Z. (2021). THE ROLE OF PHYSICAL CULTURE IN PROFESSIONAL APPLIED TRAINING IN THE UNIVERSITIES OF ARTS AND CULTURE. International Engineering Journal For Research & Development, 6(1), 6-6.

24. qizi Raxmatova, S. R. (2021). BALETMEYSTERLIK SAN'ATIDA KOMPOZITORNING O'RNI. Oriental Art and Culture, 2(1), 29-31.

25. qizi Yangiboyeva, S. F., & Fazliyeva, Z. K. (2021). O'ZBEK MILLIY RAQS SAN'ATIDA MAQOM JANRINING O'RNI. Oriental Art and Culture, 2(1), 32-35.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.