Научная статья на тему 'БЕРДАҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ МУСИҚАЛИ ТЕАТРИДА МУСИҚАЛИ АСАРЛАР САХНАЛАШТИРИЛИШ АҲАМИЯТИ'

БЕРДАҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ МУСИҚАЛИ ТЕАТРИДА МУСИҚАЛИ АСАРЛАР САХНАЛАШТИРИЛИШ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
159
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Мусиқали драма / бастакор / симфоник оркестр / ария / хор жамоаси

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Гаухар Рахманова, Базарбай Назарымбетов

Мусиқали драма синтетик санъат сифатида сўз, мусиқа, чолғу асбоблари, вокал, хореография, актёрлик, рассомлик санъати, архитектура ва бошқалардан иборатдир. Уларнинг ҳар бири ўз моҳиятига кўра аҳамиятли бўлиб, мустақил равишда ўзининг ифодали тилига, образли тизимига эга. Шу билан бирга улар жанр талабига кўра бир-бири билан уйғунлашиб кетади ҳамда яхлит драматик материалга узвий равишда бирикиб, асарнинг асосий бадиий ғоясини томошабинга етказишдек умумий мақсадга хизмат қилади. Шунингдек, барча мустақил санъатлар ёрдамида спектаклнинг яхлит бадиий образи яратилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЕРДАҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ МУСИҚАЛИ ТЕАТРИДА МУСИҚАЛИ АСАРЛАР САХНАЛАШТИРИЛИШ АҲАМИЯТИ»

БЕРДАК НОМИДАГИ КОРАКАЛПОК ДАВЛАТ МУСИКАЛИ ТЕАТРИДА МУСИКАЛИ АСАРЛАР САХНАЛАШТИРИЛИШ

АХДМИЯТИ

Гаухар Рахманова Базарбай Назарымбетов Узбекистан давлат саньат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Мусикали драма синтетик санъат сифатида суз, мусика, чолгу асбоблари, вокал, хореография, актёрлик, рассомлик санъати, архитектура ва бошкалардан иборатдир. Уларнинг хар бири уз мохиятига кура ахамиятли булиб, мустакил равишда узининг ифодали тилига, образли тизимига эга. Шу билан бирга улар жанр талабига кура бир-бири билан уйгунлашиб кетади хамда яхлит драматик материалга узвий равишда бирикиб, асарнинг асосий бадиий гоясини томошабинга етказишдек умумий максадга хизмат килади. Шунингдек, барча мустакил санъатлар ёрдамида спектаклнинг яхлит бадиий образи яратилади.

Калит сузлар: Мусикали драма, бастакор, симфоник оркестр, ария, хор жамоаси.

THE IMPORTANCE OF STAGING MUSICAL WORKS IN THE KARAKALPAK STATE MUSICAL THEATER NAMED AFTER BERDAK

Gauxar Raxmanova Bazarbay Nazarymbetov Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: Musical drama as a synthetic art includes words, music, musical instruments, vocals, choreography, acting, painting, architecture and more. Each of them is important in its essence and independently has its own expressive language, figurative system. At the same time, they harmonize with each other according to the requirements of the genre, and integrate into the whole dramatic material, serving the common purpose of conveying the main artistic idea of the work to the audience. Also, with the help of all independent arts, a holistic artistic image of the play is created.

Keywords: Musical drama, composer, symphony orchestra, aria, choir.

Бердак номидаги Коракалпок давлат мусикали театри Республикамизда куп жанрда ижод киладиган ягона театр хисобланади. Унда опера, балет,

мусикали драма ва драма асарлари сахналаштирилади. Бошка театрлардан ижодий услуб узгачалиги хам шунда.

Мусикали драма театрнинг ижодидаги энг куп сахналаштирилган асарларидан. Коракалпок мусикали драмаси 1930-40 йилларда, огир тарихий шароитда дунёга келди. Ушбу жанрга эхтиёж куп булганлиги туфайли мусикали драма асарлар купайиб борди. Лекин республикада бу сохада малакали ижрочи кадрлар етишмасди. Уша вактда мусикали драма кайси йуналишда булиши керак, кандай шакллардан фойдаланиш лозим, деган турли-туман саволлар тугилар эди. Бирок, хаммага маълумки, жанрнинг ривожланиш тарихи мусикали драманинг бир жойда котиб колмаганлигидан далолат беради. У тажриба туплаб, усиб борди, замонавий сахна ижодининг методи ва принципларини узлаштирди, мавзуни ривожлантириш, режиссура, тасвирий -безак масалаларини хал килиш йулларини излади. Жанр эволюциясининг хар бир тарихий даври уз самарасини берди. Мусикали драманинг тематик мохияти ва мусикали тасвир воситалари анча кенгайди. Унда симфоник оркестр ва чолгу асбоблари имкониятидан кенг фойдаланилди. Ансамбллар, оммавий ракс сахналари, безаклар зиммасига катта бадиий-эстетик вазифалар юклатилди. Буларнинг хаммаси асосий мазмунни очиб беришга хизмат килиб, асар гоясига буйсундирилди. Драматургия билан мусика узаро узвий богланди. Албатта, энг муваффакиятли асарларда хам жанр имкониятларидан тула-тукис фойдаланилмаган. Х,али барча йуналишлар буйича муаллифнинг яратувчилик фаолияти, режиссура, актёр махорати ва бошка сохаларда куплаб изланиш керак. Мусикали асарларни ифодали воситаларини кай йусинда ишлатилиши, уларни бир-бири билан кай даражада ва кандай тартибда уйгунлаштириш муаммоларини хал эта олмайди.

1930-йил Коракалпок давлат театри макомини олгандан сунг театр малакали кадрларга эхтиёж сеза бошлади. Х,авоскорлик ижродан профессионал даражага кутарилиш керак эди. Актёр, режиссёрлар билан бирга бастакор, мусикачилар зарур эди. Бу йилларда томошабинларимиз учун радио, телевидение, кино ривожланмаган давр булганлиги боис, театр спектакллари концерт ва театр вазифасини бажариб келган. С.Мажитовнинг «Багдагул», М.Дарибаевнинг «Куклен ботир» асарларига бастакор Туманиян мусика басталаган. Ундаги ариялар халкимиз орасида жуда хам машхур булиб кетган. Театр артистлари спектакль арияларни концерт дастурларида хам ижро килиб юрадилар.

1930-1939 йиллар давомида Бухара театридан, Тошкент театридан режиссёрлар келиб коракалпок театрида спектакллар сахналаштирди. Актёрларга махорат дарсларини утди. Миллий драматурглар асарларидан ташкари, таржима асарлардан К.Яшеннинг «Гулсара», Г.Зафарийнинг

«Халима», Хуршиднинг «Лайли Мажнун» мусикали драмаларини сахналаштирилди. Таржима асарлар хам томошабинларда кизикиш уйготиб, арияларини севиб тинглашар эди. Р.Файзиев, Г.Омаров, З.Кабуловлар уз режиссёрлик коракалпок театрида уз усулларини яратди ва ижодий жамоанинг янги ижодий услубларини яратишда ярдам берди.

1939-йили Москва ГИТИС институтини коракалпок студиячилари битирувчилари театрга келиши, театрнинг ижодий жараёнида янги боскичга кутарди. Битирувчи актёрлар хар бирининг уз усули бор эди. Битирувчилар ичида драматурглар, режиссёрлар узларининг гояси билан келади. Улар жахон мумтоз асарларидан Ж.Б.Мольернинг «Скапеннинг найранглари», А.Островскийнинг «Камбагаллик айб эмас», В.Вишневскийнинг «Биринчи отлик армия» диплом спектакллари билан келиб, Республиканинг барча олис-олис кишлокларида гастроль сафарларида булиб халкимизни жахон мумтоз асарлари билан тоништирдилар.

Албатта бу даврда хам халкда мусикали асарларга эхтиёж кучли булди. Шу сабабли хам купрок мусикали асарлар сахналаштирилиб турдилар. Н.Давкараевнинг «Алпомиш» (бастакор В.Шафранников), С.Хужаниёзовнинг «Суймаганга суйканма» (бастакорлар О.Халимов, Ж.Шамуратов), «Равшон» (бастакор О.Халимов) Ж.Аймурзаевнинг «Ойгул Абат» (бастакор О.Халимов), А.Бегимов, Т.Алланазаровларнинг «Гариб очик» (бастакорлар Ж.Шамуратов, О.Халимов), асарларига басталанган мусикалари бугинги кунга кадар кушикчиларимиз томанидан айтилиб келмокда. Чакиртирилган бу бастакорлар Туманиян, О.Халимов, В.Шафранниковлар коракалпок халкининг яшаш тарзи, миллий маданияти, мусика саньати билан якиндан тонишдилар ва коракалпок халкининг кунгилларидан жой оладиган улмас асарлар яратди. Таникли бахши, кейинчалик бастакор Жапак Шамуратовнинг ушбу асарларнинг муваффакиятли чикишида мехнати катта. У малакали келган бастакорларга дутор билан мусика чалиб, коракалпок халкининг мумтоз мусикаларини эшиттиради. Улар халкка якин мусикаларни яратадилар.

1950-йиллари коракалпок бастакорлари хам спектаклларга мусикалар басталайди. Улардан А.Хайратдинов, К.Турдыкулов, А.Султанов, С.Палвановлар «Тикланган туу», «Жайлауда туй», «Кизлар хозили», «Кодирдан доктор» ва бошкада спектакллар бор эди. Х,ар бир бастакор узининг йулига эга булди. Дирижёр, хормейстерлар актерлар билан ишлашга эринмади. Х,ар бир янги спектакль кушикларини ургатар эди. Спектаклларнинг муваффакиятли чикишида хисса кушдилар.

Мусикали драмалар учун кичик таркибдаги унисон ижро этадиган созандалар, мусикали драмаларни, концерт дастурларини ижро этиш учун катта вазифани бажариб, нота билан чаладиган муисикачилар оркестрда хизмат

килган. Уша даврларда тажрибали созандалар оз булишига корамасдан жахон классик мусика асбоблари скрипка, виоленчель, кларнет, труба, тромбонларда ижро этадиган созандалар театрда ишлаган. Улардан Камол Мендибоев, Жумамурод Янгибоев, Палваниёз Абдижамилов, Олим Абдуллаев, Турсымурод Утемуродов, Люся Брокман, Курбонбой Есжанов, Курбонбой Наметуллаев, Алламурод Кошимбетов, Максет Купжасаров, Виктор Марюхин, Николай Мурманцев, Калбай Тулгенов ва бошка созандалар шу оркестрда нота билан мусика чолган. Симфония оркестрин таникли бастакорлар (дирижёрлар) Олимжон Халимов, Абдирейим Султонов, Сапарбай Палвоновлар бошкариб бирканча спектаклларга мусикалар басталаган.

80-йиллари барча оддийликтан мураккаб, куламли асарлар сахналаштиришга барча имкониятлар етарли булди. Миллий опера ва балет курсатадиган вакт келди.

1987-йили биринчи коракалпок миллий операси Н.Мухаммеддиновнинг «Ажиниёз» сахналаштирилади. Опера сахналаштирилиши театрнинг янги йуналишин белгилаб берди. 1989 йили театрга «мусикали театр» макоми берилди. Энди мусикий драма ва комедия театри, 15 штат бирлигида аралаш асбоблар ансамбли (оркестри) факат мусикали драма спектакллари ва унисон концерт дастурлари билан халкимизга хизмат килиб келган булса, 1989 йили театримиз Коракалпок давлат мусикали театри булиб, куп жанрли театрлар каторига кушилди. Демак опера, балет, мусикали драма, комедия ва драма спектаклларин сахналаштириш имкониятига эга булди. Театрга 53 штат бирлигида филармониянинг симфониялик оркестри созандалари ва соз асбоблари бутунлигича утказилди. Актёрлар орасида вокал актёрлари, драма актёрлари, хор, балет труппалари иш ишлаб бошлади. Театримиз сахнасида дунё стандартига мос, мусика хунарининг чуккиси, синтетик жанри опералар асарлари хам сахналаштириладиган булди. Оркестрда бош дирижёр этиб С.Палуанов, бош хормейстер КЗаретдиновлар хорни бошкариб борди. Аввалги кичик, тулик эмас аралаш мусика асбоблари оркестр билан ижро килиб келаётган театримиз сахнасида йуриб турган «Суймаганга суйканма», «Уч бойдок», «Бердак», «Акмок подшох», «Гариб очик» мусикали драмалаи тулик оркестр таркиби учун кайта ишланиб, дунё стандартига мос даражада ижро этилишига эришдик.

Мустакиллик йилларида 1991-2005 йиллар оралигида «Ажиниёз», «Майсаранинг хийласи», «Алеко» опералари, «Айжамал» балети, «Акмок патшох» мусикали драмалари сахналаштирилди. Шу йиллар давомида янгидан мусикали асар яратилмади.

2005-йили О.Абдирахмановнинг «Ужарлар» мусикали комедияси режиссёр Н.Ансатбаев томанидан сахналаштирилади. Бу пьеса 1980 йили драма жанрида

сахналаштирилган эди. Пьесага персонажлар характери билан боглик ариялар ёзилиб унга композитор КЗаретдинов мусика басталайди. Мустакиллик йилларида сахналаштирилган биринчи миллий мусикали драма булди. Спектакль узининиг органик бирлиги, бадиий яхлитлиги ва персонажларнинг характерли комик тустаги миллий мусикалари билан чиройли чикади. Спектаклда ёркин режиссуравий тафаккур, вокеаликнинг бошкариб турувчи, актёрлик махоратининг янги кирраларини очишга хизмат килувчи аник режиссёрлик нуктаи назар бор. У ажойиб ижрочилик ансамбли, уткир киноя ва ижтимоий юмори билан кузга ташланади. Шунинг учун хам спектакль 10 йилдан ослам вакт театр жорий репертуаридан урин олади.

2006-йили таникли драматург К.Рахмановнинг «Улим жазоси» мусикали драмасини Узбекистон ва Коракалпогистон халк артисти Т.Кайипназарова томанидан сахналаштирилади. Мусикаларини Зульфия мукофати совриндори, ёш композитор А.Толегенова басталайди. Композиторнинг биринчи катта иши булишига корамасдан, томошабинлар дидидан чикадигани лирик мусикалар яратади. Пьеса жанридан трагедия булиб, кахармонларнинг фожиаси билан тугайди. «Улим жазоси» спектакли 2005 йили Узбекистон давлат саньат ва маданият институтининг коракалпок курсини битирувчилари диплом спектакли килиб сахналаштирилган эди.

Бундан сунгги театрдаги катта иш 2007-йили Н.Давкараевнинг «Алпомиш» спектаклининг сахналаштирилиши булди. Мусикалари В.Шафранниковники, айрим кимслари йуколиб кетиши боис, устоз композитор Н.Мухаммеддинов мускаларини туликтиради. Ва композиторлар В.Шафранников, Н.Мухаммеддиновлар деб ёзилади. Спектакль катта монументаль асар булиб, театр учун бутин Узбекистон буйлаб катта обру олиб келди. Спектакльни сахналаштирган режиссёр Н.Ансатбаев.

Спектакльда кахрамонлар ариялари жуда хам куп ва катта ижрочилик махорат талаб этар эди. Алпомиш ролини институтни битириб келган М.Усенов, Гулпорчин ролини С.Аннакулова, Каражон ролини КДанияровлар уз маромига еткариб ижро этади. Томошабинлар арияларини зерикмасдан севиб тинглар эди. Спектакльда хор, хореографиянинг эстетик, бадиий мезонлари аник курсатилган. Спектакль муваффакиятидан куриниб тур, режиссёр мусикали драма жанрининг узига хос хусусиятларини чукур билиши, актёрлар эса мусикавий партитурани тушунишлари шартлигидан далолат беради.

2008-йили П.Тилегеновнинг «Виждон» мусикали драмасини уша даврдаги бош режиссёр Ж.Султабаев кайта сахналаштирилди. Бастакор С.Палванов. Пьеса 70-80 йиллардаги тургинлик даври вокеаларини уз ичига олганлиги билан, бастакорнинг яратган улмас мусикалари томошабинларда кизикиш уйготади.

Мусикали асарларда анча тажрибага эга композитор замонавий томошабиннинг талаби борган сари усаётгани, эстетик дидига мос асарлар яратиш кераклигини тушинди. Шунинг учун хам К.Рахмановнинг «Лаккилар касалхонада», «Ёр висоли» мусикали драмаларига янгича услубда мусикалар яратди. Спектакллар янгича, узига хос талкини билан ажралиб туради.

Бундан сунгги йилларда хам театр бош дирижёри, бастакор КЗаретдинов томанидан 2013-йили «Тумарис» операси (либретто муаллифи И.Юсупов), 2015-йили «Кирк киз» балети (либретто муаллифи Ж.Турдымуратов), 2016-йили «Бердак» мусикали драмаси (муаллиф КМатмуратов), «Едиге» мусикали драмаси (муаллиф К.Рахманов), 2017-йили «Мухаббат шамоли» мусикали драмаларининг (муаллиф К.Рахманов) , «Халк учун» опералари ёзилиб, халкимизга хавола этилди. Устоз композитор Н.Мухаммеддиновнинг 2019-йили «Гулойим» операси премьераси утказилди.

Агар эътибор берилса, улар изланаётирлар. Хуш, уларнинг тажрибалари кандай янгилик бермокда? Нимаси билан узига тортмокда? Бу масалага театр санъатининг юксак бадиий мезонлари, шунингдек, бадиий танкиднинг хакикий талаби буйича ёндашадиган булсак, кейинги ун йиллик тажриба шуни курсатадики, мусикали драматик ижодиёд театр санъати жараёнининг усишини курамиз. Зеро, бу жанрнинг тарихи мусикали драманинг имкониятлари гоят кенглигидан далолат беради. Асарнинг адабий ва мусикавий асосида, сахналаштириш принципларида, театрларнинг ижрочилик маданиятида демак. Хрзирги кунда театрда мусикали театр режиссёри булмаслиги боис айрим асарлар мусикали драма жанрида унчалик муваффаккият козанмаяпти дейиш мумкин эмас. Сабаби театр ва муаллифлар уртасидаги хамкорлик уз самарасини бермокда.

Театр жамоаси ёшлар хисобига мустахкамланди. Албатта, адабий ва мусикавий мазмуни, сахнавий талкини нуктаи назаридан барча харакатлар тенг эмас. «Алпомиш», «Гариб очик», «Виждон» мусикали драмалари янгича ифодалари билан кадрли булса, «Едиге» афсонавий ботирлик достони асосида ёзилган мусикали драмаси ва «Мухаббат шамоли» хам узига хос ютукларга эга. Шу боисдан театр санъати таркибини хосил килган драматургия, режиссура, актёрлик санъати, сценография, театр мусикаси, балет ва сахнавий ракс; шу санъатга алокадор сахна мутахассисларини тайёрлаш тизими; услубияти, театр танкидчилиги сохаларида хам узгаришлар билан бирга муаммолар хам талай. Х,озир шундан замонавий театримиз учун ута долзарб репертуар ва унинг асосини ташкил этиши лозим булган миллий драматургияга эхтиёж катта.

Мусикали асарларни сахналаштиришга эътибор бериши, уларни талкин этишда ижодий изланишлар йулидан бориши аста-секин давлат лойихалари ва драматурглар билан шартнома тузиш асосида ишлашга утиши, халк

маросимлари, урф-одатларига таянган холда сахнавий томошалар яратишга мехр куйиши ва бошка купгина хусусиятлари кайд этиш мумкин.

Театрнинг бугинги ижодий киёфаси унинг кечаги куни билан чамбарчас богликдир. Дархакикат, айнан бугун театрнинг келажагига пойдевор куйилади. Яратувчанлик, хакикий ижод, дадил, новаторона, замонавий нуктаи назар билан мусикали асарлар яратиш зарур.

Театрда мусикали асар яратиш учун симфоник оркестр, хор, хореография етарли. Албатта, малакали кадрлар бор жойда мазмунан чукур гояга эга томошабин боп, замонга сой мусикали асарлар сахналаштирилишига ишонамиз.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Embergenovich, K. J. (2021). The Representativeof The Karakalpak Theater. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education (TURCOMAT), 12(11), 7207-7213.

2. Аимбетова, Г. И. (2020). FIRST INVESTIGATIONS IN KARAKALPAK LITERATURE AND LINGUISTICS. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 3(4).

3. Aitmuratov, B. (2021). NIGHT AND TODAY OF THE KARAKALPAK STATE PUPPET THEATRE. Theoretical & Applied Science, (4), 12-15.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.