Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ЁШ ТОМОШАБИНЛАР ТЕАТРИНИНГ ТАШКИЛ ҚИЛИНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ'

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ЁШ ТОМОШАБИНЛАР ТЕАТРИНИНГ ТАШКИЛ ҚИЛИНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
201
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Театр / спектакль / услуб / эртак пьеса

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Нажиматдин Ансатбаев

Ёш томошабинлар театри боларга маънавий озуқа бериш, уларнинг маънавиятини ўсириш, руҳиятини кўтариш, тарбиялаш, билим бериш, эстетик завқ бериш ва бошқа эзгу ишларни амалга ошириш мақсадида ижод қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ЁШ ТОМОШАБИНЛАР ТЕАТРИНИНГ ТАШКИЛ ҚИЛИНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

КОРАКАЛПОГИСТОНДА ЁШ ТОМОШАБИНЛАР ТЕАТРИНИНГ ТАШКИЛ КИЛИНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ

Нажиматдин Ансатбаев Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Нукус филиали

Аннотация: Ёш томошабинлар театри боларга маънавий озука бериш, уларнинг маънавиятини усириш, рухиятини кутариш, тарбиялаш, билим бериш, эстетик завк бериш ва бошка эзгу ишларни амалга ошириш максадида ижод килади.

Калит сузлар: Театр, спектакль, услуб, эртак пьеса.

ESTABLISHMENT AND DEVELOPMENT PROCESS OF YOUTH AUDIENCE THEATER IN KARAKALPAKSTAN

Najimatdin Ansatbaev Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: The Theater of Young Audiences is created to provide spiritual nourishment to children, to raise their morale, to raise their spirits, to educate, to impart knowledge, to give aesthetic pleasure, and to do other good deeds.

Keywords: Theater, performance, style, fairy tale play.

Театрнинг узига хослиги шундаки, уни адабиёт, саньат ва мусикани бирлаштириб «жонли актёр» ижроси оркали еткариб беради. Бу бевосита инсоннинг бошка моддий шакллари учун материаллари факат ижодкорнинг бошлангиш нуктасидир. Театр учун «табиат» на факат моддий, балки унинг рухий хаётида сакланади.

Театрнинг асосий конуни-сахнада содир булаётган томошабинларнинг карама-каршилиги, томошабинларнинг хар бирининг тассавур кучи, ички дунёси билан кизикарли.

Томошабин маданияти асосан томошабинга такдим этилган спектаклига боглик. Томошабинлар ёшига караб спектаклларни сахналаштириш керак. Болалар учун:

1) 6-9 ёшгача мураккаб спектакллар зарур эмас. Улар учун тассавурида чикишлар сифати колиши мумкин;

2) 9-10 ёшдаги болалар учун атрофдаги хакикат ва санъат асарларига нисбатан онгли муносабатни ривожлантириш мумкин;

3) 11-14 ёшда ижодий фикрлашни ривожлантириш учун нозик давр хисобланади.

Демак ёш томошабинлар театри Коракалпогистонда маълум зарурликдан келиб чикди.

Коракалпогистонда ёш томошабинлар театри 1978 йили ташкил этилган деб суз этилади. Льекин, театр тарихига эьтибор билан карасак 1930 йилларда Коракалпогистоннинг уша вактдаги маркази Турткул шахрида ёш томошабинлар театр фаолият курсатган. Уша даврдаги «Кизил Коракалпогистон» газетасида «Ёш томошабинлар» театри хакидаги бир неча маълумотларни оламиз. Театрнинг туманларда гастроль сафарида булганлиги, кайси актёрлар кайси ролларни ижро этганлиги хакида маколалар чоп этилган. «ККАССР Совнаркомининг касындагы искусство ислери бойынша Баскарма тарепинен Республикамыздынг окушы балаларына жазгы дем алыс махелинде мадений хызмет етиу максетинде Республикалык балалар театрыныц коллективи (Составы 37 адам) барлык районларга гострольге жиберилди. Театрдынг репертуарлык планы "Айша", "Инженер баласы" хам "Бир семья" пьесаларынан жане бир зор коцерттен ибарат. Гострольшилер еки айдан аслам уакыттынг ишинде барлык районлардагы пионерлер лагерлеринде, ири майданшаларда, мектеплерде болып, балаларга искусство бойынша мадени хызмет корсетеди.» деган маълумот газетада чоп этилган.1

Бундан куриниб турибдики Республика болалар театрида жорий репертуаридан бир нечта спектакллар урин олган. Бу пьесаларнинг авторлари номаълум булишига корамасдан улар албатта ёшлар мавзусига оид спектакллар булиши мумкин. Театр штатлар жадвали буйича хам бир неча ходимлар ишлаган. 37 та ходим таркибида гастроль сафарига чикканинг узи бунинг исботи. Спектакллардан ташкари болалар учун концерт дастурларини хам намойиш этган.

Таникли саньаткорларимиз, мархум Узбекистон ва Коракалпогистон халк артисти Уразгул Давлетовани, Узбекистонда хизмат курсатган, Коракалпогистон халк артисти Уразбай Умиткуловлар мехнат фаолиятларини Турткул шахрида Республика болалар томошабинлар театрида актриса сифатида фаолият юритган деб келтиради. 1943 йилдан хозирги Бердак номидаги Коракалпок давлат мусикали театрида ижодий фаолиятини давом эттирган.

1936 йилдан Коракалпогистоннинг маркази Нукус шахри булади. Турткул шахридан барча давлат ташкилотлари Нукус шахрига кучирилади. 1940 йили Коракалпок давлат театр хам Нукус шахрига келади. 1941 йили Ватандарлик уриш йилларида театрлардан хам куплаган ходимлар уришга кетади. Ижодий

2Кызыл Каракалпакстан газетаси. Балалар театры гастрольге шыгады. 20 май 1941 й, №117 (2891).

I 249 http://oac.dsmi-qf.uz/

ходимларнинг купчилиги катта театрга ишга жойлашади. Шу туфайли хам театр 1943 йиллари фаолиятини тугатишга мажбур булган.

1970-йиллар охирига келиб ёшлар тарбиясида, уларнинг буш вактларини тугри ташкил этишда, уларни ижодкорликка йуналтиришда, маданиятини шакллантириш ва бошка ижобий хислатларни жорий килишда сахна саньатининг ахамияти катта эканлиги билина бошлади.

Шуларни хисобга олган холда, Республика Хукиматининг 1978 йил 22-март кунги №173 карори асосида, ушбу йилнинг 1-сентябридан Коракалпогистон Республикаси маркази Нукус шахрида Республика ёш томошабинлар театри уз ишини бошлаш керак булди. Янгидан ташкил килинаётган театрнинш ташкилий, ижодий ва моддий кийинчиликларини хисобга олган холда, Республика рахбарияти Коракалпогистон Республикаси Маданият вазирлигининг 1978 йилнинг 30 март кунги 38 сонли буйригига асос, янги театрнинг директори вазифасига, ташкилий ва ижодий ишларда куп йиллик тажрибага эга, куп йиллардан буён Бердак номидаги Коракалпок давлат филармониясида рахбарлик килиб келаётган Узбекистон, Коракалпогистон ва Татарстан Республикалари халк артисти Байрам Матчановни, театрнинг бош режиссёри килиб Коракалпок давлат мусикали драма ва комедия театрининг истьедодли актёри ва режиссёри, Узбекистон халк артисти Нажиматдин Ансатбаев тайинланади. Адабий эмакдош эса, таникли драматург ва шоир Кенгесбай Рахманов тайинланди. Бу катта тажрибага эга учлик театрнинг пойдеворини куйиш билан бирга, ижодий услубини белгилаб хам берган эди.

Театр актёрларини хам уша даврдаги К.С.Станиславский номидаги Коракалпок давлат мусикали драма ва комедия театрининг актёрларидан олади. Тошкент давлат театр ва рассомчилик институтининг 1976 - 1977 йиллари актёрлик булимини битирувчиларининг барчаси ёш томошабинлар театрига тулиги билан кабул килинади. Улардан: Даулетова Сапаргул, Наурызова Арзыхан, Акмурзаева Айымхан, Кеунимжаев Даулетбай, Жуманов Жарылкаган, Абыллаев Жолдас, Абдимов Жигербай, Баймурзаев Бауетдин, Алимбаева Маликалар эди. Бундан ташкари ёшлар билан биргаликда катта театрдан таникли актёрлар хам ёш томошабинлар театрига келишади. Узбекистон ва Коракалпогистон халк артисти Мадирейм Матжанов, Сабырбай Отепбергенов, Маржан Халмуратова ва Балтанияз Кайповлар бор эди. 1982 -йили, тагин институт битирувчилари билан театр тулишади. Уларнинг орасида Клара Шамуратова, Мырзабай Низаматдинов, Ырзамурат Айбатов, Марьяш Исмайлова, Гулхан Сарыбаевалар бор эди.

Театр уз фаолиятини бошлайман деганга кадар, директор Байрам Матчанов билан бош режиссёр Нажиматдин Ансатбаевлар ижодий ва иктисодий, молия ва ташкилий масалаларин йулга куйиб олди. Тез орада

репертуарини ишлаб чикди. Дастлабки йиллари театрнинг ёзги биносида репетиция ишларини олиб борди, кишнинг совук кунларида кичик-кичик хоналарда таёргарликлар куришга мажбур булди. Республика рахбариятининг этибори билан театрнинг эски биносини капитал таъмирлаб, сахнада спектакллар намойиш килиш имкониятига эга булди.

1978-йилнинг 10-ноябрь куни Коракалпок давлат ёш томошабинлар театри узининг биринчи пардасини махаллий драматург Кенесбай Рахмановнинг уша даврдаги долзарб мавзуларга бегишланган "Кечиккан бахор" лирик драмаси билан очади. Ёшлар хаётидан олинган бу пьеса, республикада буш ётган жойлардан, тинг ерлардан баг яратиш учун курашган мард йигит-кизлар хаётидан олинган бу асарни режиссёр Нажиматдин Ансатбаев сахналаштиради.

«Кечиккан бахор» спектакли театрнинг биринчи пардасини очиб, театр тарийх йилномасига киради. "Кечиккан бахор" асари кахармонлари Республикамизнинг энг чекка туманларининг биридаги Кирк киз массивидаги буш яткан янги ерларни гуллантириш учун мехнат еткан ёшларга богишланади. Арисланбой, Туребек, Арзигул, Зиёда ва уларнинг дустлари илгари мевали бог булиб, кейинчалик кизил кум остида колиб, сохрага айланган Кирк киз ерларини узлаштиришга бел боглаган.

Пьесада мехнат мавзуси, ёшларнинг бир-бирига муносабати, дустлик, севги, Ватанни севмок сингари улуг туйгулар курсатилади.

Театрнинг иккинчи мавсумида туртта янги асарни сахналаштириш режага киритилди. Улар: Исадор Штокнинг «Яратганнинг далкаги» («Божественная комедия»), М.Агамирзаев ва А.Бабахановларнинг «Йулбарис ва онгчи» («Тигр и охотник»), Ж.Махмудовнинг «Ялангаш король» ва И.Юзеевнинг «Уйиндан уймак» ("Не по злобе") асарлари эди.

Андерсеннинг эртаги асосида драматург Жура Махмудов тарафидан ёзилган «Ялангаш король» асарини сахналаштириш учун таёргарлик ишларини бошлайди.

Театрнинг бош режиссёри Н.Ансатбаев рассомни Москва шахридан чакиртирди. Рассом Р.Казачек билан бирга Андерсен эртаги кахармонларини коракалпок театри сахнасида жонлантиришга харакат килди. Спектаклнинг премьераси 1979 йилнинг 27 мартида Халкаро театрлар кунида утказилди.

Драматург Ж.Махмудов, режиссёр Н.Ансатбаев ва рассом Р.Казачеклар сахнани эртаклар оламига кириб кетгандек безаб, ёш томошабинлар фикрларини бойитиб, гуззал спектакль яратдилар. Коракалпок ёшларини бирнчи маротаба сахнада Дания эртакчиси Андерсен ижоди билан тоништиришга эришди.

Спектаклнинг декорацияси, асар кахармонлари костюмлари, эртак учун зарур барча реквизит, бутафор нарсалар Москва театрларининг махсус

цехларида буюртма асосида ишлатилди. Эртакга хос енгил, гуззал давр куриниши, эртак кахармонлари яшаб турган мухит, бой декорация, костюмлар, спектаклнинг профессионаллиги томошабинларда, кичкиналаримизда катта таъсир уйготди.

Бу вактда театр жамоасининг уз биноси бумаганлиги боиси, "Ялангаш король" спектаклин, асосан республикамиз шахарлари, туман марказлари ва кишлок клубларида курсатишди. 1979 йилнинг узида спектакль 97 маротаба намойиш килиниб, 50 мингта ёшлар томошалаб, актёрларнинг махоратидан завк олишди.

1980 - йили Н. Ансатбаев уз жамоасига уша вактдаги К.Станиславский номидаги Крракалпок давлат мусикали драма ва комедия театрига бош режиссёр лавозимига тайинланиши муносабати билан ёшлар театрига Узбекистонда хизмат курсаткан, ^оракалпогистон халк артисти Рейимбай Турениязов бош режиссёр килиб тайинланади.

Ёшлар театри ташкил килинган санасидан бошлаб асосан ёш томошабинлар театри учун репертуар танлади. Театр жамоасининг дастлабки кадамлари, театр рахбариятининг репертурга жиддий эьтибор каратишининг узига яраша сабаблари булган албатта.

Сабаби, хар канака театр жамоасининг куз-караши, узига мослиги, бошка миллат театр жамоаларидан узгашалиги унинг миллий драматурглар пьесаларининг гояси, томошабинларга ёкимлилиги, халк калбига якинлиги ва бадиий даражаси билан белгиланади. Театр шу билан уз ижодий услубини яратади.

Бунинг учун дастлабки кадамларни эртак пьесалар танлашдан бошлади. У миллий драматургларимизнинг ва таржима асарларидан хам купрок эртак пьесалар таънланди. Комедиялар хам сахналаштирилди ва мусикали асарларни фанограмма арколи ижро этди. Театрда хореография штати булмаганлиги боис актёрлар раксларни узлари ижро килди. Демак театрнинг ижодий услуб шаклланиши да сахналаштирилаётган спектаклларидан курамиз. Театр репертуаридан:

1) эртак спектакллар;

2) оилавий мавзудаги, тарбиявий ахамиятга эга спектакллар;

3) тарихий шахслар акс этган спектакллар;

4) комедия жанрдаги спектакллар;

5) театрлаштирилган шоу концертлар.

Аввал айтиб утканимдек мусикали спектакллар хам сахналаштирилиб фонограмма билан кушиклар ижро этилади. Шу сабабадан театрда махсус педагоглар хореография, вокал ва сахна нутки билан сахна харакатини ургатдилар. Бу актёрларнинг махорати усишида ёрдам берди. Хдкикий услуб

качон шаклланади драматург, режиссёр, сценографист, актёрлар хамкорликда ансамбл яратган булса ижодий услуб шаклланган деб хисоблаймиз. Тугри, ёшлар театрида яхши спектакллар етарли. Х,аттоки классик асарлари хам бор. Эртак асосида ёзилган "Туккиз тункилдок, бир шанкилдак" мана шундай асарларидан. Х,ар бир янги мавсум шу спектакль билан очилади. Болаларимиз севиб томоша килади.

Республика маданият вазирлиги, ёзувчилар уюшмаси ва театр рахбарияти уткан асрнинг кейинги ун йиллиги ва XXI асрнинг бошларида таржима асарларга эътиборин камайтирмаган холда, Республикамиздаги ёш ижодкорлар, журналистлар билан хамхорликда ишлашни йулга куйди.

Театр жамоаси билан ижодий хамкорликда биргаликда ишлайдиган, театр рахбариятининг илтимослари, маданият вазирлигининг буюртмаси буйича пьесалар ёзилиб, Республика ёзувчилар уюшмаси томанидан конкурслар эълон килиниб, конкурсларда уз асарлари билан катнашадиган ёш ижодкорлар сони купайиб борди.

К.Рахманов, Т.Сейтжанов, П.Тилегеновлар бошлаган ижодни ёш драматурглардан Г.Турсынова, А.Отепбергенов, ККурбанова, П.Айтмуратов, Ж.Хожанов, КМатмуратов, С.Жумагулов, К.Мусаев, Ж.Хожановлар давом эттирди. Театр жамоасининг сунгги йиллардаги жорий репертуарига караб махаллий драматурглар номларини куриб кувонишга туласан.

Г.Турсынованинг «Тентак маймун», ККурбанованинг «Х,азил далкак», Ы.Айбатовтын «Афсона», «Тентакнинг хийласи», Е.Собировнинг «Купол кучкор», Ж.Хожановнинг «Жасорат ва ёвузлик», П.Айтмуратовнинг «Суюнчи», «Шайтоннинг найрангги», К.Рахмановнинг «Аёл тагдири», «Икки бойга бир котин», Б.Жапаров ва Г.Сейтимовларнинг «Гуззал ёшлигим», К.Мусаевнинг «Баркомал авлод», М.Хожанованинг «Фаризаднинг ташвиши», А.Султановнинг "Нохактдан тугилган кон", Б.Айтмуратовнинг "Муйнакда янгиланиш" сингари спектакллар ёш томошабинлар театри ижодий жамоасининг сунгги йилларда коракалпок драматурглари пьесалари асосида яратилган сахна асарлари хисобланади. Сунгги саккиз мавсумида сахналаштирилган 30 спектаклнинг йигирма олтиси коракалпок драматургларининг песалари булса, шундан турт спектакль таржима асарлар.

Коракалпок давлат ёш томошабинлар театри узининг сахналаштирган спектакллари билан болаларимизга завк богишлаб узининг ижодини давом эттира беради.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Кызыл Кдракалпакстан газетаси. Балалар театры гастрольге шыгады. 20 май 1941 й, №117 (2891).

2. Embergenovich, K. J. (2021). The Representativeof The Karakalpak Theater. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education (TURCOMAT), 12(11), 7207-7213.

3. Aitmuratov, B. (2021). NIGHT AND TODAY OF THE KARAKALPAK STATE PUPPET THEATRE. Theoretical & Applied Science, (4), 12-15.

4. Kamalovna, M. M. (2021). FORMATION OF THE KARAKALPAK DRAMA. Academicia Globe: Inderscience Research, 2(05), 245-247.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.