CC BY
144
УДК 8Т2 ББК 83,3 (2Т)
ТАСВИРИ ОЛАМИ БОТИНИИ ҚАҲРАМОН ДАР ҲИКОЯҲОИ БАҲРОМ ФИРУЗ
ИЗОБРАЖЕНИЕ ВНУТРЕННЕГО МИРА ГЕРОЯ В РАССКАЗАХ БАХРОМА ФИРУЗА
Турсунова Моҳира,
унвощӯи кафедраи адабиёти муосири тоцики ДДХ ба номи акад. Б.Ғафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Турсунова Мохира,
соискатель кафедры таджикской современной литературы ХГУ имени академика Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
DEPICTION OF THE PROTAGONIST S INNER WORLD IN BAHROM FIRUZS SHORT STORIES
Tursunova Mohira,
claimant for candidate S of the department of Tajik modern literature under Khujand State University named after academician B. Gafurov
Ключевые слова: Бахром Фируз, жанр рассказа, внутренний монолог, лирические и исторические отступления, внешний облик, интерьер
В статье исследован один из элементов психологического изображения - внутренний монолог на основе анализа рассказов писателя Бахрома Фируза, написанных для детей и подростков. Автор выражает свою точку зрения о таких понятиях, как вдумчивость, взгляд вглубь, лирические отступления, анализ мыслей героя, отношение персонажей к сути событий и явлений, психологический анализ социальной обстановки, соотношение предметов с художественным изображением и других вопросах.
По мнению автора статьи, писатель Бахром Фируз посредством психологического анализа образов раскрывает главные черты характеров персонажей, а также благодаря подробному описанию деталей событий и душевных переживаний героев изображает их состояние. Использование внутреннего монолога героев способствовало тому, что писатель смог раскрыть их внутренний мир и судьбу, художественно описать противоречия и борьбу персонажей. Наравне с этим, посредством различных монологов, иногда подробных, а в других случаях - интенсивных, смог выявить нравственные стороны и духовный мир людей, их мировоззрение, а также определить их отношение к социальным явлениям и политическим событиям.
Key words: Bahrom Firuz, genre short story, inner monologue, lyrical and historic digressions, outward appearance, interiors
The article dwells one of the elements of psychological depiction - that one of an inner monologue based on the analysis of short stories belonging to Bahrom Firuz, a writer who works for children and teenagers. The author conveys her own viewpoint concerned with such notions as: thoughtful, penetration into depth, lyrical digressions, analysis of protagonist's thoughts, attitude of personages towards events and phenomena, psychological analysis of social surrounding, correlation of subjects with imaginative depiction and other issues.
86
Tursunova M. Depiction of the Protagonist's Inner World in Bahrom Firuz's Short Stories
The author of the article believes, that due to psychological analysis the author reveals the main traits of the characters and depicts their state through detailed description of events and spiritual appeals. Resorting to inner monologues of protagonists the author managed to disclose their world and fate, to imaginatively portray the characters, their struggle and contradiction. Alongside with it, the owing to diverse monologues, now particular, now intensive ones, the writer elicited people's moral aspects and spiritual world, their outlook, to determine their attitude to social phenomena and political events.
Корманди шоистаи фарҳанги Ҷумурии Тоҷикистон, барандаи Ҷоизаи адабии ба номи устод Садриддин Айнӣ, нависанда Баҳром Фирӯз дар рушду равнақи адабиёти атфол мақоми арзанда дорад. Агарчи ӯ эҷодиёти худро бо назм огоз карда, бо маҷмӯаҳои ашъораш «Розҳои маҳтобшаб» (1967) ва «Силсила» (1973) ба хонандагон ҳамчун шоир муаррифӣ шуда бошад ҳам, баъдан рӯ ба наср овард. Намунаи осори мансуру манзуми адиб аз соли 1972 шуруъ карда интишор шуд. Маҷмӯаҳои «Пайи ситора» (1976), «Ганҷ дар вайрона» (1977), достони «Рухсора» (1978), китоби достону ҳикояҳои «Ту танҳо не» (1980), маҷмӯаи ҳикоёти «Ҳақиқати талх» (1981), «Аз арш то фарш» (1983, достон ва ҳикояҳо), «Тафти дил» (шеърҳо, 1984), «Пеш аз шаби арӯсӣ» (ҳикояҳо ва достонҳо, 1989), «Агар вай мард мебуд» (китоби достонҳо, 1987), «Саҳнаи гардон» (мақола ва очеркҳо, 1993) паси ҳам ба табъ расида, мавриди истиқболи хонандагон қарор гирифтанд.
Бино ба ёдкарди нависанда Додоҷон Раҷабӣ Баҳром Фирӯз дар шеърҳояш ба масъалаҳои ахлоқи иҷтимоӣ, симои маънавии инсон аҳамият додааст. У дар наср масоили асосии ташаккули шахсияти ҷавонон ва омилҳои иҷтимоии онро ба миён гузошт (1, с. 61).
Баъзе шеъру ҳикояҳои Баҳром Фирӯз ба забонҳои халқҳои шӯравии собиқ, аз ҷумла русӣ, арманӣ, литвонӣ, молдавӣ, ӯзбекӣ ва гайра забонҳо ба табъ расидаанд. Ҳамзамон дар кишвари Чехословакия бархе аз навиштаҳои ӯ интишор гардиданд.
Ҳанӯз дар замони шӯравӣ ду китоби достон ва ҳикояи ӯ ба забони русӣ («Ты неодинок», Москва, 1982, «Если бы она была мужчиной», Душанбе, 1991) аз чоп баромада буд. Дар заминаи чунин фаъолияти пурбору гаронмоя Баҳром Фирӯзи ҷавон тавонист, ки соли 1971 ба узвияти Иттифоқи нависандагони Иттиҳоди шӯравӣ пазируфта шавад.
Шоири халқии Тоҷикистон Гулназар дар «Ҷоизаи асл» ном ёддошти хеш дар китоби «Дарёи меҳр», ки фарогири хотироти аҳли қалами тоҷик оид ба Баҳром Фирӯз аст, менависад, ки ӯ дар яке аз намоишҳои фарҳангии Тоҷикистон бо духтари нависанда Марвориди Фирӯз вомехӯрад. Ва ӯ аз нашри форсии китоби «Рухсора»-и падараш хабар дода, чанд нусха ба аҳли адаби тоҷик ҳадя месозад (1, с. 21).
Адабиётшинос Муҳаммадҷон Шукуров (Муҳаммадҷони Шакурии Бухороӣ) доир ба пайроҳаи эҷодии ин адиб гуфта буд: «Баҳром Фирӯз аввалҳо шеър мегуфт ва фақат аз огози солҳои ҳафтод ба наср гузашт. Уро ба сифати насрнавис аз ҳикояи «Бобо», ки соли 1970 навишта ва соли 1972 чоп шуда буд, мешиносем. Ин ҳикоя зуд диққати хонандагон ва нависандагону мунаққидонро ба худ кашид. Мушоҳидакорӣ ва нозукбинии ӯ аз ҳамин ҳикоя маълум буд» (8, с.55).
Ин нуктаҳо далолат аз он доранд, ки Баҳром Фирӯз дар насри муосири тоҷик бо сабку равиши ба худ хос мавқеи намоён дорад.
Бояд ёдовар шуд, ки яке аз жанрҳои марказии эҷодиёти нависанда ҳикоя мебошад. У дар ҳикояҳои хеш бештар ба масъалаҳои ҳаёти иҷтимоӣ дахл кардааст. Қаҳрамонони ӯ кӯдакону наврасон, ҷавонон ва одамони синну соли гуногун ҳастанд.
87
Турсунова М. Тасвири олами ботинии қаҳрамон дар ҳикояҳои Баҳром Фируз
Адиб дар офаридани симову қиёфа, донишу тафаккур, ҷаҳонбинӣ, гаризаҳо, мақсаду ҳадафҳои иҷтимоиву маънавӣ аз чанд услуб истифода намудааст. Ҳарчанд мунаққиди маъруф М.Шукуров равиши эҷодии ӯро «услуби маишатнигории иҷтимоӣ» меномад, вале ҷанбаҳои хос ба сабки фардии Баҳром Фирӯз дар асарҳояш багоят равшан ҳастанд. Агарчи ӯ тамоми ҷузъиёти зиндагии моддиву маънавиро муфассал тасвир менамояд, аҷзову ақсоми олами ҳастиро як-як аз рӯи зарурат баҳо медиҳад, боз ҳам лирикаи устувор дар саросари ҳикояҳояш барқарор аст. Нависанда таносуби ашё, интерйер, мувофиқати тафаккур бо синну сол, муносибати шахсият ба маҳал, зиндагӣ ва таърихро бисёр ҳунармандона тасвир менамояд.
Аз ин рӯ, гуфтан ҷоиз аст, ки Баҳром Фирӯз тасвиргари хуби олами ботинии қаҳрамон аст. Вай нигоҳу назар ва мулоҳизоти қаҳрамонро бо ҳастӣ, мавҷудот ва воқеият зинда таҷассум месозад. Шояд аз ин ҷост, ки дар аксари монологҳои ботинии қаҳрамонони ӯ пайванди ҳақиқии онҳо бо ҷаҳон ва кулли башарият ошкор мешавад. Дар ин бобат худи нависанда мегӯяд: «Фикри ман ин аст, ки характери равшан, образи дилнишину ибратомӯз худ адабиёт аст. Воқеа бояд, ки барои муҷассам кардани характер кӯмак кунад, ҳикоя ва қиссаро хонову шавқовар созад. Шавқоварӣ аз сифатҳои умдаи насри бадеъ аст ва бе он олитарин андеша ва гояи мо монанди фарёдест дар шамол - ба гӯши хонанда намерасад. Ман дар қиссаву ҳикояҳои худ ҳаргиз аз пеши худ сюжет набофтаам ва онро ба ҳунари нависандагӣ тунду тез накардаам. Бояд ки ҳикояти нависанда, агар ӯ истеъдоде дорад, ҳамеша шавқовар, пурмаънӣ ва муфид бошад» (7, с.45).
Ҳамчунон ки гуфтем, ботиннигарӣ як ҷузъи ҳикояҳои Баҳром Фирӯзро ташкил медиҳад. Ин хислат дар ин навъ асарҳое, ки барои бачагони синни миёна ва калони мактабӣ навиштааст, равшан ба мушоҳида мерасад.
Қаҳрамонони ҳикояҳои Баҳром Фирӯз аз муҳити иҷтимоӣ ва ҳаводису падидаҳои ҷаҳони моддӣ барканор нестанд, яъне бештари воқеаҳо ҷузъиёти гуногуни зиндагонии мардуми моро ифода менамоянд. Нависанда барои баррасии тамоми паҳлӯҳои сюжети ҳикоёт, риояи бандубасти дурусти композитсия ва нишон додани характеристикаи персонажҳо аз усули омехтаи нақлӣ ва баёни психологӣ истифода менамояд.
Ҳикояи «Шиносоӣ» аз сарнавишти Нусрат ном ҷавонмарде нақл мекунад, ки соле пеш ҳамсарашро аз даст додаву ба тарбияи ду фарзанд на танҳо чун падар, балки ба сифати як зан ё кадбонуи ҳақиқӣ машгул аст. Шояд ба хотири он, ки фарзандони хурдсолашро зиёд азият надиҳад ва ё аз синни кӯдакӣ корзада насозад, ҳатто ба ширдӯшиву пухту паз ва ба «даст сӯзан гирифтан» ҳам ор накардааст.
Баҳром Фирӯз сифатҳои хуби персонажи марказии ҳикоя - Нусратро дар шакли тайёр ба хонанда пешкаш менамояд. Қаҳрамони ҳикоя марди ба ҳамсару фарзандон ва поси дӯстии ҳамкорону ҳамсоягон содиқ аст. Дар хоҷагӣ ронанда шуда кор мекунад ва бо меҳнати ҳалол обрӯ низ ба даст овардааст. Вақте ҳамкорон баъди як соли даргузашти занаш, Дилбар ном ҷавонзани бевамондаи ҳамдеҳаашонро, ки дар шаҳр сукунат дорад, ба ӯ муносиб мебинанд, ҷунбишҳои равонии Нусрат басо зиндаву ҳаётӣ пеши назарҳо таҷассум мешавад.
Вай дармеёбад, ки баъди аз даст додани бахти нахустин дубора хона барпо кардан басо душвор аст. Ин ҳолат дар лаҳзае, ки Нусрату Дилбар бо миёнаравию ҳамроҳии холаи зан бо ҳам вохӯриву мулоқот анҷом медиҳанд, бармало ошкор мешавад. Нусрат ба шартҳои зиёди Дилбар изҳори ризоият намояд ҳам, шарти охирини ӯ тамоми вуҷудашро месӯзонад: « - Холаам фарзанд надоранд. Бечора ба бача зоранд... Агар писаратонро ба он кас диҳем. Агар розӣ бошед?... Холаи худам, аз ман зиёдтар
88
Tursunova M. Depiction of the Protagonist's Inner World in Bahrom Firuz's Short Stories
меҳрубонӣ мекунанд... -Дилбар ягон бор чашмашро бардошта ба рӯи Нусрат нанигарист, вагарна авзои Нусратро дида, суханашро қатъ мекард.
- Ман шуморо одам гуфтаам... -Нусрат инро гуфту дарро кушода бо шаст ба берун баромад» (6, с.116-117).
Дар ин ҷо ва дар аксари маврид Баҳром Фирӯз ҳикояҳояшро дар шакли руҷӯъ ва ёдоварии хотироти қаҳрамон менигорад. Ин вижагӣ бозгӯи майли нависанда ба таҳқиқу таҳлили масоили зиндагӣ ва таҳлили равонии (психологӣ) персонажҳо аст.
«Чангалук» -ро мазмунан ҳикояи таърихӣ-публисистӣ гуфтан хато нест, зеро ифодагари муҳимтарин рӯйдоди таърихи муосири тоҷикон - муҳоҷирати мардуми куҳистон ба водии Вахш мебошад.
Доир ба муҳоҷират ба водии Вахш ва ободу сарсабз гардонидани он ҷо, қаҳрамониҳои деҳқонон, муҳандисон, кормандони нерӯгоҳҳои Нораку Рогун ҷиҳати бунёди сарбанду таъмини об повесту роман ва очерку лавҳаҳои мухталиф эҷод гардидаанд. Аммо Баҳром Фирӯз аз зуҳуроти бади маънавии ҳоким дар ин водӣ, яъне маҳалгароӣ мулоҳиза меронад. Бино ба шаҳодати адиб, ӯ ҳикояи «Чангалук»-ро моҳи июни соли 1981 рӯйи когаз овардааст. Агар аз назари мантиқи идеологияи низоми ҳукмрон дар он солҳо, берун аз навиштаи Баҳром Фирӯз назар андозем, гӯё дар водии зарнисори Вахш ҳамеша фикру зикри мардум ба кору бори худ банд буд. Дар натиҷаи обёрӣ кардани ҳазорон гектар заминҳои бекорхобида истеҳсоли маҳсулоти ниёзи аввали саноатӣ ба маротиб афзун гардид. Ин водӣ на танҳо майдони корҳои созанда, балки арсаи дӯстиву рафоқат, ҳамдиливу ҳамзабонӣ буд. Вале вақте огози солҳои 90-уми асри гузашта баробар бо пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ вазъияти сиёсии ҷумҳурӣ тагйир ёфт, оташи ҷанги бародаркушӣ маҳз дар водии Вахш, ки даҳсолаҳо сарзамини дӯстиву бародарии қавмияту маҳалҳои гуногун буд, сар зад.
Аз ин рӯ, он таҳлилу мушоҳидаҳое, ки дар ҳикояи «Чангалук» Баҳром Фирӯз дар асоси сарнавишти духтару писарони ятим ба субут мерасонад, воқеан, пешгӯии нооромии дарунии фазои иҷтимоии водии Вахш аст.
Қаҳрамони марказии ҳикоя рӯзноманигоре мебошад, ки барои инъикоси як воқеаи фараҳбахшу ҷолиб ба колхози «Ҳаёти нав» сафар мекунад. Маълум мегардад, ки як духтар тавассути газета бародарони худро, ки бар асари ятимиву бепарасторӣ гум карда буд, меёбад. Онҳо аслан зодаи Конибодом буда, бо сабабҳои ёдшуда аз ҳам чудо гардидаанд.
Ҳарчанд дар ҳикоя чигунагии ба воя расидани намояндагони ин хонадони парешонро адиб ба тариқи муфассал шарҳ намедиҳад, вале дар муҳити гуногуни оилавӣ тарбият ёфтани онҳо тавассути сӯҳбати қаҳрамонони асар ошкор мегардад.
Рӯзноманигор дар роҳи сафар «ҳамроҳи як тан чавонмарди зиёинамо» (6, с. 117) сӯҳбаткунон оид ба қаҳрамони ояндаи мақола ё очерки худ - Фаридун маълумоти зиёд мегирад. Аён мешавад, ки Фаридун лақаби Чангалукро аз кӯдакӣ баъди аз хар афтода як дасташро маъюб кардан гирифтааст. Нахуст ҳамраҳи рӯзноманигор (дертар маълум мегардад, ки номи вай Меҳроб аст) ва сипас вақти ба деҳа наздик расидан марди савора, ки саркор унвон дошт, доир ба хислатҳои бади Фаридун ҳикоят менамоянд. Аз чумла, саркор мегӯяд: «- Хайр Фаридун дар пеши назарамон калон шуд... Саркор аз хусуси чӣ гуна калон шуда, ба қатор даромадану ба хизмати ҳарбӣ рафтани Фаридун, баргашта омада хонадор шудани вай хеле сухан гуфт» (6, с.121).
Аз нақли онҳо маълум мешавад, ки ӯ чавони тӯҳматноманавису игвоандоз аст ва ба корҳои раиси колхоз пайваста халал мерасонад, кӯшиш менамояд, ки мансабдорон
89
Турсунова М. Тасвири олами ботинии қаҳрамон дар ҳикояҳои Баҳром Фируз
ба ақлу андешаи вай тобеъ бошанд. Инчунин барои ба вазифаҳои хоҷагӣ таъин кардани хешовандонаш талош мекард.
Муколамаи рӯзноманигор бо ду марди раҳакӣ равшан месозад, ки Фаридун бо раиси нави аз маркази ноҳия таъиншудаи колхоз пайваста дар кашмакашаст. Кор ба он расидааст, ки Фаридун тарафдори зиёд гирд оварда, «асп барин чавонмард»-ро дардманд (6, с. 119) сохтааст.
Нуқтаи олии мунозараву носозгории ин шахсони мансабдор ба дарди фардосӯзи тоҷикон - маҳалгароӣ рафта мерасад. Саркор баъди пурсишҳои паёпайи рӯзномани-гор, тарсону ҳаросон ба атроф нигариста мегӯяд: «- Хайр чӣ гӯям? ... - гуфт вай очи-зона табассум карда. Ҳар ду то имруз якдигарро пешпо дода омаданд. - Ту конибо-домӣ, ту зарафшонӣ гӯён сояи якдигарро аз девор метарошиданд» (6, с. 122).
Ҳикояи «Чангалук» зоҳиран хеле некбинона, аммо ботинан фочиавӣ меанчомад. Саркор мегӯяд, ки Фаридун бо раиси колхоз Фарзон Ҳакимов додару бародар будаанд: «- Охир, домулло, ҳама гап дар сари ҳамин - дия! - гуфт саркор аспашро ба роҳ монда.
- Ман ба шумо гӯям, дар Конибодом будагӣ хоҳарашон ба рӯзнома эълон дода, ҳамин Чангалукро дарак карда ёфт. Сонӣ омад, ки ду додараш дар як колхоз гаштаанду якдигарро намешиносанд» (6 , с. 124).
Баҳром Фирӯз бо таҳқиқи амиқи гуногунчиҳатаи фалсафаи табиату сиришти Фаридун асосан зуҳурот ва натичаи ичтимоии ахлоқу маънавияти шахсро мутаносибан бо ормонҳои инсонӣ, чун меҳру муҳаббати бародарӣ, эҳтироми ҳамдигар, арчгузорӣ ба заҳмати ҳамкорону ҳамзамонон, риояи ҳуқуқи аҳли чомеа ба миён гузоштааст. Хулоса ин аст, ки оё Фаридун баъди шинохти ҳамхун буданаш бо Фарзон - раиси колхоз ботини худро комилан дигаргун карда метавонад ё на? Натичаи дарки ин садамаи чамъиятиро нависанда ба имконоти фикрии хонанда ҳавола менамояд.
Маълум мешавад, ки дар ин ҳикояи воқеӣ монологи рӯзноманигор арзиши бадеии асарро зиёд мегардонад.
Бино ба таъкиди мунаққиди точик А.Набиев «монологҳо як чузъи фикру андешаи муқаррарии қаҳрамонҳо мебошанд, ки дар лаҳзаҳои зарурӣ, табиӣ ба фикри онҳо омадаанд» (2, с.132).
Дар ҳикояҳои Баҳром Фирӯз корбасти монологи ботинии қаҳрамони лирикӣ, аз як тараф, вазъи ҳолати рӯҳии ӯро муайян созад, аз тарафи дигар, сатҳи маърифати вай, андешаву пиндор ва нигоҳу диди таҳлилиашро ифода менамояд. Ровӣ дар заминаи гуфтору хислат, амалу рафтор ва чаҳонбинии худ шахсият ва олами ботинии образи бадеиро ифода менамояд. Дар ин мавридҳо хулосаи ӯ чунин аст, ки натичаву оқибати мачмӯи муносибатҳои ичтимоӣ маънавиёти мардумро тагйир медиҳад, зеро дар асри рушди тамаддуни чаҳонӣ низ дар аъмоли одамон ҳайвонрафторӣ, бадхулқӣ, ваҳшигарӣ ҳамоно тасаллут дорад.
Ҳикояи «Ғӯрамарг» саропо монологи ботинист. Ручӯъҳои лирикиву публитсистӣ, чойгоҳи устувори ровӣ-гӯянда, мушаххастар намудани баёни муаллиф, нерӯмандии оҳангҳои субъективӣ-лирикии асар Баҳром Фирӯзро қаламкаши моҳир арзёбӣ менамоянд.
Дар огози ҳикоя «Ба хотираи Илҳоми ноком» навишта шуда, матни асар бо зикри дарди чонкоҳи кӯдаки ҳаштсола - Илҳом шурӯъ мешавад. Қаҳрамони хурд-соли ҳикоя Илҳом ба бемории заъфарма ё ярақон- беморие, ки дар натичаи дарди чигар ва зиёд шудани заҳра дар хун чашму бадани одамро зардӣ зер мекунад (6, с.512), гирифтор шудааст.
90
Tursunova M. Depiction of the Protagonist's Inner World in Bahrom Firuz's Short Stories
Нависанда дар офаридани хатти сюжети ин ҳикояи лирикй чанд матлабро дар пеш гузоштааст.
Якум, тасвири ҳолати кӯдаки бемор, ки ин вазъ дар мушоҳидаҳои муттасили падар, андешаву хаёлоти ӯ инъикос меёбад: «Дигар нерӯи ба по бархостанат набуд, беҳолу бемадор дасту поҳоятро ба ҳар сӯ меандохтӣ, ба ҷисми ҷавонат ҳаво намерасиду аз нафастангӣ дар бистарат чаппаю роста мешудӣ, бемадор гел мезадӣ. Ба ҳар вазъе хобидан хоҳӣ, ман зуд кӯмак мекардам. Дигар аз дастам коре намеомад, то дарди туро сабук кунам. Аз ин оҷизӣ дандон ба дандон мегазидам, муштҳоямро чунон мефишурдам, ки нохунҳоям ба кафи дастонам фурӯ менишастанд. Дили падар аз чашмони ҳазини ту дард мечиду бас» (6, с. 135-136).
Дар ин маврид усули баёни лирикии нависандаи машҳури тоҷик Ҳаким Карим дар ҳикояи «Марҳабо, баҳор» ба хотир мерасад. Профессор А.Сайфуллоев аз собиқаи вуруди ин сабк ба насри муосири тоҷик чунин ёдовар мешавад: «Дар таърихи адабиёти муосири тоҷик аввалин аломатҳои насри лирикӣ дар эҷодиёти устод Айнӣ аз солҳои бистум падид омада буданд. Эҷодиёти Ҳаким Карим дар солҳои сиюм ба насри лирикии тоҷик ҳуқуқи шаҳрвандӣ дод. Дар адабиётшиносии мо ҳикояи ӯ “Марҳабо, баҳор!”-ро (1936) намунаи дурахшони насри лирикӣ донистаанд». (4, с. 134)
Дар ҳикояи «Ғӯрамарг», ки аз назари сужет ба ҳикояи ёдшудаи Ҳаким Карим шабоҳат дошта, фоҷиаи инсонро ифода менамояд, ҳамин равиш ба мушоҳида мерасад.
Дуюм, дар зимни тасвири ҳолати бемор баён кардани тафаккуру ҷаҳонбинии солорона, меҳрубониву муҳаббати ӯ ба волидайну атрофиён, рагбати вай ба табиат, гуруру салобати фавқулоддаи кӯдак. Ин ҳолоти барои аксари кӯдакон гайримуқар-рариро нависанда дар ду ҷой - яке дар ҳолати беморӣ ва дигаре дар мавриди ёдкарди лаҳзаҳои айёми тифлии персонажи марказӣ тасвир менамояд.
Вақте духтур ба назди кӯдаки бемор омада, кӯшиши аз ҳароммагзи сутунмӯҳрааш пунксия намуданро мекунад, ба ин амал тифлаки бемор чунин муносибат менамояд. Ровии ҳикоя, ки дар ин ҷо се овоз ё вазифа дорад, яъне ӯ ҳам муаллиф, ҳам ровӣ ва ҳам қаҳрамони асосӣ мебошад, ҳолати бетобии беморро ба тариқи зайл рӯи когаз меорад: «Ҳайрону парешон ба сари болини ту омадам. Чӣ созам, сарамро ба кадомин девор занам, то азоби туро андаке бошад ҳам, кам кунам? Медонам, ту тобу тоқати пунксияашонро надоштӣ. Аммо ноумед шайтон аст, ман ҳануз ҳам умедвор будам, ки муъҷизае рух медиҳаду ту сиҳат меёбӣ.
- Илҳомҷон.. .Илҳомҷон.. .боз каме пунксия кунанд.. .Балки...
Ту саратро ҷунбонда, дар бистар печутоб хурдӣ.
- Не, не...Дадоҷон...намонед! - гуфтӣ беҳолона. Ҳатто чашмонатро кушода натавонистӣ. - Намонед, дадоҷон.. .Намонед... Даркор не.
- Ин тавр нагӯй.Азоб мекашӣ.Сиҳат меёбӣ.
- Намонед, дадоҷон.Майлаш, мурам... (6, с. 136).
Маълум мегардад, ки падар барои ба зории писар гӯш накардан сахт худро гунаҳкор меҳисобад. Бигзор гӯши ман кару чашмонам кӯр мебуданд, мегӯяд ӯ. Аз ин надомати ҷигартоб падарро як умр афсӯси ҷонкоҳ вуҷуди ӯро суҳон мекунад ва магз-магзи устухонашро месӯзонад.
Руҷӯъҳои батакрори андешамандонаи ӯ, таҳлилҳои амиқи қаҳрамон, ки воситаи бозгӯяндаи маънавии вай ба ҳисоб мераванд, моҳияти низоми ҳастӣ, ниҳояти қазову қадар, ризоият ба сарнавишт ва дигар масоили ҳастиро берун меоваранд: «Охир туро дарди бешафқат не, уқубати мо дар синни ҳаштсолагӣ ба марг розӣ карду ман чаро
91
Турсунова М. Тасвири олами ботинии қаҳрамон дар ҳикояҳои Баҳром Фируз
нафаҳмидам?! Ба марг тан додани пирони солдида як амри воқеи ва ҳукми табиист, аммо дар ин синн... Аз ҷони санг наъраи алъамон бархезаду ман чаро нафаҳмидам? Чаро?!» (6, с. 137).
Ҳамчунонки гуфтем, то беморИ низ қаҳрамони марказИ - Илҳоми дӯстрӯ бо хис-латҳои гайриоддии худ аз тифлИ тафовут дошт. Масалан, ӯ ба ҳама чиз кунҷковона нигоҳ мекард, моҳияти ашёҳоро фаҳмидан мехост. Бозичаҳои навхаридаи падарро ҷузъ-ҷузъ чудо менамуд, то даруну беруни онҳоро медид, месанчид. Боре ба сари мизи кории падар омада, дар гӯшаи тақвим сурати Пушкинро дида, кӣ будани ӯро пурсон шуд. Вақте падар ин Пушкин гуфт, ӯ дубора пурсид, ки магар аз пушка мепарронад? Ё ҳангоми панчсолагияш ба сайри кӯҳсорон рафта буданд, Илҳом доим тақозо мекард, ки ба тори он талу теппаҳо бароянд ва ё аз падар мехост, ки ба сафарҳои дур раванд.
Ё ҳар субҳ шом, ки ӯро ба богчаи кӯдакон, ки аз ҳавлияшон дуним километр дур буд, падар аз сабаби дар гӯшаи шаҳр будани ҳавлИ, пиёда мебурду меовард, боре ҳам ба дӯши ӯ бор намешуд. Дар тобистони гарм ҳам арақшор ҳамроҳи падар қадам мезад: «Биё, бардорам гӯям, рад мекардИ, аллакай аз одамон шармат меомад. Худро барои ба дӯши падар нишастан калон мешумурдИ» (6, с. 138-139).
Адабиётшинос А. Набиев менависад, ки чараёни тадқиқи бадеИ ва тасвири олами маънавии инсон дар насри бадеии солҳои 60-70-ум бештар қувват гирифт. Ба андешаи ӯ дар адабиёти точик амиқ рафтани дарки бадеИ, қувват гирифтани чанбаи таҳлилИ ва мавзӯю масъалаҳои ахлоқиву гуманистӣ дар тасвири характери инсон боиси шакл гирифтани сабки нави таҳлили психологИ гардид: «Муҳимтарин хусусияти ин тамо-юл, ҳамоно дар фаъол будани мавқеи қаҳрамон, тасвири чараёни олами рӯҳИ, яъне дар ҳусни таваччӯҳ ба «диалектикаи рӯҳ»-и вай мебошад, ки дар адабиёти точик боиси пайдо шудани повесту романҳои «монологИ» гардид. Дурусттараш поэтикаи монологи ботинИ, ки адибони мо дар ду даҳсолаи охир дар кашфи он комёбиҳои ба чашм намоён ба даст оварданд, барои амиқ шудани назари бадеИ имкон дод ва ба тамоми шаклу услубҳо таъсири самарабахш расонид» (3, с.162).
Нависанда Баҳром Фирӯз аз ин чараён берун нест, вагарна дар омезиши писандидаи чанд сабк ин навъ ҳикояҳои чолибу ибратбахш, симоҳои равшан, огоҳ, чӯянда, ҳақбин ва андешаманд офарида наметавонист.
Сеюм, бар мабнои ҳодисаи нохуш - марги Илҳоми ҳаштсола нависанда ба чанд мушкилоти ичтимоИ ва бархурди нодурусти инсонҳо ишора менамояд.
Ровии ҳикоя менависад, ки аз ранчи ичоранишинИ дилгир гаштаасту аз канори шаҳр бӯстонсарои касеро, ки танҳо аз як хонаву як кафшкаш иборат аст, харидааст. Ин ҳавлИ, дар нақли ӯ, сабаби марги нобаҳангоми фарзанди дилбанди ӯ низ гардидааст. Воқеа чунин сурат мегирад, ки фасли баҳору айёми Наврӯз Илҳом ҳамроҳи амакаш, ки ба хонаи онҳо омада буд, саги занчирбандашон Ҳушёрро гирифта, аз дарвоза берун мешаванд. Онҳо сагро ба дарахте баста, машгули бозИ мегарданд. Баногаҳ писари ҳамсоя ба назди онҳо меояд ва саг ба вай ҳамлавар мешавад. Азбаски занчири саг ба танаи дарахт баста шуда буд, вай ба кӯдак газанде намерасонад ва танҳо тифл гирён ба хона меравад. Падари вай Зиёи Зард ном марди бешафқат омада мочаро мекунад ва Илҳомро мисоли як банди ҳезум зери каш гирифта меравад.
Дар ин қисмати ҳикоя шахсияти ровИ дақиқ мешавад. Маълум мегардад, ки ӯ шахси фарҳангист ва бо китобу мутолиаи он ишқу алоқа дорад.
Авчи воқеа ё кулминатсияи ҳикоя дар ин порча ифода меёбад: «Ман дар хона машгули мутолиа будам. Ҳодисаро хабар карданду тозон аз пасаш рафтам, аммо кор
92
Tursunova M. Depiction of the Protagonist's Inner World in Bahrom Firuz's Short Stories
аз кор гузашта буд: марди ҷоҳил туро ба назди саги занҷирбанди худ бурда партофтааст.Шалворат тар, гирёну нолон, ранги рухат монанди дока паридагй... Ман ҳанӯз ҳам ҳайронам, ки замин чй тавр ин гуна _нокасонро мебардорад?! Не, ман аминам, ҳама кори ҷаҳон низомею мантиқе дорад. Ӯ дар ин дунё сазои кирдорашро мебинад, надида намемонад» (6, с. 140).
Чаҳорум, гаму азоби руҳонии падару модар аз бемории фарзандро нависанда бо камоли устодй офаридааст. Муҳаббат ба модар ва меҳри ӯ ба фарзанд дар ҳикояи «Ғӯрамарг»- намунаи (типпи) миллй ё суннатии хоси тоҷикон ё шарқи исломй номидан равост. Нависанда дар фикру андеша ва хотироти қаҳрамон, байни ҳаёту вазъияти ҳаминзамонаи персонажҳо ва гузаштаи на чандон дури онҳо ҳалқаи пайванд меофарад. Тасвир вазъи имрӯзаи қаҳрамонон дар муносибат ба воқеаи рухдода, мисли марги нобаҳангоми Илҳоми ҳаштсола муҳимтарин ҳолатҳои психологии зани тоҷик бозгӯй карда, зимнан мантиқи инкишофи характери яке аз персо-нажҳоро бо номи «Модар» муайян намудааст: «Ту мехостй модарат ҳамеша дар беморхона бари ту бошад. Аз тиреза мудом ба раҳи ӯ бо чашми интизор нигарис-танат аз пеши назарам дур намеравад. Агар ман ба аёдати ту бе модарат, танҳо равам, гамгин мегаштй, хоҳиш мекардй, ки фардо модарат барвақттар ояд...
Андӯҳи модари ҷигарсӯхтаро канора набуд. Вай ба рӯи ту менигаристу рӯзафзун пеши чашмони ман шамъ барин об мегашт. Ту ҳамеша худро ба огӯши вай меафкан-дию лаҳзае гӯё аз дарди ҷонкоҳ оромиш меёфтй. Ҳатто ҳангоми аз ҳуш рафтанат ҳам мехостй дар огӯши модар бошй, гӯё аз тани вай, аз бӯяш зӯру мадор мегирифтй. Модари бечораатро дар он айём ман чй гуна, бо чй сухан таскин бахшам, намедонистам» (6, с. 140-141).
Тааммул дар ин ҳикоя моро ба ин натиҷа меоварад, ки Баҳром Фирӯз ба воситаи таҳлили психологии образҳо, ҷиҳатҳои муҳими характери онҳоро рӯшод мегардонад ва ба воситаи тасвири мукаммали чузъиёти воқеа ва тагйироти рӯҳй вазъияти қаҳра-мононро падид меоварад. Истифодаи монологи ботинии қаҳрамонон ба нависанда имкон додааст, ки дар ифшои олами ботинии онҳо, уқдаҳои печидаи сарнавишт ва шарҳи бадеии мухолифату муборизаи персонажҳо муваффақ гардад. Ҳамзамон тавассути монологҳои гуногунмазмун, гоҳо ботафсил ва гоҳо бошиддат ахлоқу маънавияти одамон, шууру ҷаҳонбинии эшонро равшан намояд, муносибати онҳоро ба падидаҳову зуҳуроти ҷаҳони моддй, ҳодисаҳои иҷтимой, сиёсй муайян созад. Вожаҳои калидӣ: Баҳром Фирӯз, жанри ҳикоя, монологи ботинӣ, руҷӯъҳои лирикӣ ва
таърихӣ, қиёфа, интерйер
Пайнавишт:
1. Дарёи меҳр. Маҷмӯи хотироти адибон ва дӯстон оид ба рӯзгору осори Баҳром Фирӯз. /Мураттиб ва масъули чоп Пайванди Гулмурод. — Душанбе: Адиб, 2009. -136 с.
2. Набиев, А. Тасвири олами ботинии инсон /Нависанда ва замон. -Душанбе: Адиб, 1987.-160 с.
3. Набиев, А. Шаклҳои тасвири психологӣ ва фардияти эҷодии нависанда. /Ҷустуҷӯҳои эҷодӣ дар адабиёти ҳозираи тоҷик: Маҷмӯаи мақолаҳо. Ҷилди 2. /Мураттибон Н.Файзуллоев ва Ш.Раҳмонов. Муҳаррир М.Шукуров. -Душанбе: Дониш, 1988. - 248с.
4. Сайфуллоев, А. Ҳаким Карим. -Хуҷанд: Хуросон, 2005. -300 с.
5. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. (иборат аз 2 ҷилд). Ҷилди 1. А - Н. Тартиб-диҳандагон: С.Назарзода, А.Сангинов, Р.Ҳошим, Ҳ.Рауфзода -Душанбе: Пажӯ-ҳишгоҳи забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ, 2008. - 950 с.
93
Турсунова М. Тасвири олами ботинии қаҳрамон дар ҳикояҳои Баҳром Фируз
6. Фирӯз, Баҳром. Тору пуд: Повеет ва ҳикояҳо. (Барои бачагони синни миёна ва калони мактабй). - Душанбе: Маориф, 1985. - 208 с.
7. Фирӯз, Баҳром. Саҳнаи гардон. Мацмуаи мацола ва очеркҳо. - Душанбе: Адиб, 1993. -352 с.
8. Шукуров, М. Зарраҳои одамият/Мактаби одамият: Баъзе масъалаҳои адабиёт ва маънавият. - Душанбе: Адиб, 1991. - 272 с.
Reference literature:
1. The River of Love. Collection of Reminiscences Belonging to Bahrom Firuz's Men-of-Letters and Friends. Compiler and editor-in-charge: Payvand Gulmurod. -Dushanbe: Adib, 2009. -136pp.
2. Nabiyev A. Depiction of Protagonist's Inner World, Writer and Time. -Dushanbe: Men-of-Letters, 1987. -160pp.
3. Nabiyev A., Psychological Depiction Forms and Creative Writer's Individual Image. // Creative quests in modern Tajik literature. / Collection of Articles. V.2. Compilers: Fayzulloyev N., Rahmonov Sh. Under the Editorship of M. Shukurova. - Dushanbe: Knowledge (Donish), 1988. -248pp.
4. Sayfulloyev A., Hakim Karim. -Khujand: Khuroson, 2005. -300pp.
5. Interpretation Tajik Language Dictionary (in two Volumes 2). V.1. A-H. Compilers: S. Nazarova, A. Sanghinov, R.Hoshim, Kh. Raufzoda. - Dushanbe: The Institute of language and Literature named after Rudaki, 2008. - 950pp.
6. Fituz Bahrom, Marp and Woof: Men-of-Letters Narratives and Short Stories( For Kids and Schoolchildren of Secondary and Senior Forms). - Dushanbe: Enlightenment, 1985. -208pp.
7. Firuz Bahrom, Revolving Stage. / Collection of Articles and Short Stories. - Dushanbe: Men-of-Letters, 1993. -352pp.
8. Shukurov M. Grains of Humanity / School of Humanity: Some Issue of Literature and Spirituality. - Dushanbe: Men-of-Letters , 1991. -272pp.
94
