CC BY
36
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
УДК 8Т2 С.К.РАҶАБОВА
ББК 83.3(2Т)
БАЪЗЕ МУЛОҲИЗАҲО ОИД БА ЭҶОДИЁТИ ДАВРАИ АВВАЛИ САТТОР ТУРСУН
Вожаҳои калидй: Саттор Турсун, цисса, повеет, образ, нависанда, ҳикоя, "Шабе дар роҳ", “Нигина", қаҳрамон, наср, сужету образ, сабки эцодй.
Солҳои 60-уми қарни XX ҳам дар назм ва ҳам дар насри тоҷик таҳаввулоти намоёни сифатй ба вуқӯъ омад, ки он ба фаъолияти як гурӯҳ нависандагони хушкор ва навпардоз алоқаманд аст. Агар дар шеър Лоиқ, Бозор Собир, Гулрухсор барин шоирон сатҳи фарҳангии назми тоҷикро баланд бардошта бошанд, инкишофи насри бадей ба фаъолияти эдодии Ӯрун Кӯҳзод, Сорбон, Саттор Турсун, Абдулҳамид Самад ва дигарон робитаи мустаҳкам дорад. Саттор Турсун нависандаест, ки нигоҳаш ба зиндагй тоза ва аз эдоди бадей хеле серталаб аст. Ӯ махсусан ба ҳаёти давонон ва мушкилиҳои он эътибори калон медиҳад. Аз боқимондаҳои ҳаёти гузашта ва тафаккури кӯҳна чй тавр метавон надот ёфт, шуур ва тафаккури ҳамзамонони мо чй гуна бояд бошад, шаклҳои нави муносибатҳои тарафайни одамон чй тавр сурат мегиранд, ахлоқу одоби муосирони мо дар кадом поя қарор дорад ва монанди инҳо ҳусни таваддӯҳи Саттор Турсунро беш аз пеш ба худ мекашанд. Табиист, ки дар ҳаёти домеа наслҳои гуногун умр ба cap мебаранд. Дар ҳикоя ва қиссаҳои Саттор Турсун низ дараёни зиндагии эшон ва муаммоҳои рӯзгори онҳо инъикос ёфтаанд. Бо вудуди ин бояд таъкид кард, ки аксарияти каҳрамонони осори ин нависанда ҳамзамонони мо, бахусус, давононе мебошанд, ки худи ӯ ҳамроҳи онҳо зиндагй карда, ҳамроҳи онҳо рушду камол меёбад. Дар ин бобат дар асари монографии профессор Атахон Сайфуллоев “Уфуқҳои тозаи наср" (2) ва китоби адабиётшинос Абдухолиқ Набавӣ "Ҷусторҳо ва ибтикорот дар наср" (1) фикру андешаҳои муҳим дой доранд,
Чунонки Саттор Турсун дар мақолаи худ "Пайванди замин" таъкид намудааст: "Нахустин ҳикояи ман соли 1967, ки он вақт дар университет, дар шӯъбаи забони арабии факултети филология мехондам, дар рӯзномаи "Тодикистони советӣ" дард шуда буд. Ҳикоя "Дар роҳ" ном дошта, бо вудуди норасоиҳои бисёре дар забону услуб, мавзӯъ ва масъалагузорй, ба хаёлам тасодуфӣ набуд. Ман, албатта, имрӯз дар чунин андешаам. Он рӯзҳо баръакс - фикр мекардам, ки тасодуфан бошад ҳам, асари нагз навиштам, дар як ҳикояча гапи мехостагиамро гуфтам. Баъдтар чй? - фаҳмидам, ки ҳед чиз нагуфта будаам. Шояд аз ҳамин сабаб он ҳикояро ба ягон мадмӯаи худ дохил накардам. Аммо номаш... монд, ҳикояи дигари ман, ки соли 1968 ба унвори "Соҳиби кулоҳ" дар мадаллаи "Садои Шарқ" чоп шуда буд, пас аз таҳрири дуюм "Шабе дар роҳ" ном гирифт. Ҳоло ман ҳамин чизро дар додай насри бадей аввалин қадами худ меҳисобам" (6, 6).
Ин ҳикояҳо аввалин қадамҳои Саттор Турсун дар додай насри бадей буданд, ки ҳамагӣ дар заминай рӯйдодҳои зиндагй офарида шудаанд.
“Шабе дар роҳ" зоҳиран як воқеаи хурдеро дар бар мегирад: гапи ронанда Ғанӣ бо сардораш Иброҳимов мегурезад ва ӯ раиси худро шабонгоҳ дар роҳ монда меравад. Моҳиятан ин масъалаи диддист, чаро раис бо ронандаи худ дагалона муомила мекунад? Чаро ҳар дам тахдид мекунад, ки ӯро аз кор сабукдӯш хоҳад кард. Ин дуруштиҳо аз тинати нопоки ӯ, бадмастй ва худпарастиаш ибтидо мегирад. Аммо Ғанӣ фақат барои дуруштӣ, бефарҳангӣ ва нописандиаш Иброҳимовро дар торикии шаб дар роҳ танҳо гузошта намеравад, сабаби асосй дар дои дигар аст. Иброҳимов моликияти халқро ба горат мебарад. Ба назар чунин мерасад, ки Иброҳимов сардори фермаи чорводорист ё ягон мансабдори дигар. Ӯ ба назди чӯпонҳо рафта як гӯсфандро cap мезанонад ва ба бордони мошин андохта мебарад. Ин кирдори ӯ ба ронанда Ғанӣ маъқул нашуд. Бинобар ҳамин, ӯ дагалии роҳбарашро баҳона карда, ӯро аз мошин фаровард ва гӯсфанди кушташударо ба милитсия бурда супорид.
Таҳкиягар, яъне нақлкунандаи ҳикоя, ки бо ронанда чандон шиноси наздик набуд, ин рафтори ӯро мушоҳида карда, ҳикояро бо чунин думла ба поён мерасонад:
“Дилам тап - тап зада, ман бо эҳтиром ва як хайрхоҳии баизтироб аз қафои ӯ нигоҳ мекардам" (4, 78).
Нависанда бо ин ҳикоя ба муқобили хиёнаткори, дузди ва горатгарии баъзе роҳбарони хоҷаги ҷанг эълон мекунад. Ғояи асосии ҳикоя ташвиқи бо меҳнати ҳалол зиндагй кардан, ба дуздию
115
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
горатгарӣ роҳ надодан, бо сарпастӣ ва муттаҳамӣ не, балки сарбаландона, ҳалолу покиза бо гурурн шоистаи инсонӣ умр ба cap бурдан аст. Ин аст, ки нависанда дар ин ҳикоя образи Ғании ронандаро бо сардори идорааш Иброҳимов муқобил мегузорад. Дуруст аст, ки худи Ғанӣ дар гузашта "моҳи беайб" набудааст, ӯ гуноҳе содир карда, мӯҳлати муайянро дар маҳбас гузаронидааст. Аз ҳикоя пайдост, ки ӯ аз ин ҷазо хулоса бароварда, бо меҳнати ҳалол машгул мешавад. Бинобар ин ба дуздӣ ва аз мансаб сӯистифода кардани Иброҳимов бетараф истода наметавонад.
Иброҳимов образи манфӣ аст. Хонанда аз як рафтори ӯ, ки гӯсфанд - намунаи моликияти халқро ба хонааш бурданӣ шуд, натиҷа мегирад, ки ӯ одами нопок аст ва дар вазифаи роҳбарӣ истодани чунин ашхос мумкин нест.
Дигар ҳикояи Саттор Турсун, ки соли 1967 ба чоп расидааст, "Нигина" ном дорад. Чи дар банду бает, сужасозӣ ва образофаринӣ ва чи дар тарзи баён ҳикояи мазкур дастоварди тозаи нависандаи ҷавон аст, ки аз як ҳикоя то ҳикояи дигар пешрафтани ӯро нишон медиҳад. Ин ҳикоя ҳам аз воқеият гирифта шудааст. Вай се сужа дорад, онҳо се ҳалқаи як занҷир ба шумор меоянд. Сужай якум зиндагии Аброр Асроров ва ҳамсари ӯ Амина мебошад. Аҷобат дар ин аст, ки Аброр Асроров пас аз анҷом ёфтани Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба хонааш, ба назди зану фарзандаш нарафта, рост ба ноҳияи Дарбанд меояд ва дар ин до кору зиндагӣ мекунад, боре ҳам зан ва фарзандашро ёд намеорад. Нависанда нишон надодааст, ки сабаби чунин рафтори Аброр Асроров чист?
Шояд дар вақташ байни зану шавҳар дилсардие рух дода бошад ё сабаби дигар, хонанда аз ин ҳикоя ба саволи худ давоб пайдо карда наметавонад.
Амина муаллима аст ва духтараш Нигина ном дорад. Онҳо аз бозгашти падар бехабар, ҳабдаҳ сол дар фурқат зиндагй ба cap мебаранд.
Сужай дуюм, муносибати Нигина бо қаҳрамони асосии ҳикоя Собир аст, ки баъди хатми донишкада дар сафи Артиши шӯравӣ хизмат мекард. Ӯ давони озода, хушодобу хушахлоқ, ватандӯст тасвир ёфтааст. Маҳз ҳамин Собир, ки дар ноҳияи Дарбанд бо Аброр Асроров шинос шуда буд, бо зӯрӣ нишонаи ҳамсари ӯро мегирад. Ҷои хизмати Собир, ки ба колхози "Меҳнат -роҳат" наздик буд, ӯ Аминаро пайдо карда, аз зинда будани шавҳараш огоҳ менамояд. Ҳамин тариқ, бо духтари ӯ Нигина ошно мешавад. Минбаъд робитаи онҳо идома меёбад ва ба ишку муҳаббат мубаддал мегардад. Лекин вобаста ба шароити хизмати ҳарбӣ Собир наметавонад, ки такдири худро сари вакт бо Нигина бипайвандад. Нигина, ки нишонаи падарашро аз Собир гирифта, ба назди падараш рафта буд, борҳо ба ӯ нома фиристода бошад ҳам,ба дасти Собир намерасад, аз ӯ ҷавобе намегирад, дар ҳамин вазъият падараш Нигинаро ба Абдудалил ном давони худй хонадор мекунад. Ин хонадорӣ бе ишқу муҳаббат буд. "Ман бадбахтам,- менависад Нигина ба дугонааш Валентина,- зеро гайр аз Собир дигар ҳед касро хуш карда наметавонам"(4, 69).
Сужай ҳикоя чунин ранг мегирад, ки Нигина тарки оила мекунад ва ба хонаи Собир омада менишинад. Хонанда пай мебарад, ки онҳо зану шавҳар хоҳанд шуд.
Сужети сеюм иборат аз муносибати Нигина ва шавҳараш Абдудалил аст. Азбаски Нигина ӯро дӯст намедошт, амри падарашро шикаста натавониста, мадбуран ба хонадорй розй шуд, оилааш маҳрум аз муҳаббат буд, ҳарчанд ки Абдудалил ӯро дӯст медошт, аммо Нигина мувофиқат накард, чун ошиқи содиқ ба хонаи Собир рафт. Аз ин сужаҳо маълум мешавад, ки таваддӯҳи нависандаро воқеаҳои мураккаби зиндагй ба худ кашидааст. Ӯ образҳое меофарад, ки якранг нестанд, ҳар яке сарнавишти хос доранд, бо душворй бошад ҳам, дар зиндагй мавқеъ ва мақоми худро пайдо мекунанд.
Саттор Турсун дар ин ҳикоя ишқу муҳаббатро асоси оиладарӣ ва ҳаёти хушу хуррам мешуморад.
Аз аввалин ҳикояҳои Саттор Турсун сабки эдодии ӯ муайян мегардад. Ду ҳикояи ӯ, ки мо барраей кардем, бо сабки лирикй навишта шудаанд, яъне "Ман"-и нависанда дар ин ҳикояҳо нақши муҳим мебозад ва нақл аз тарафи шахеи якум сурат мегирад. Дигар ҳикояи ӯ "Қиссаи чашмони сиёҳ" (1982) низ бо сабки лирикй эдод шудаанд. Нависанда бо сабки ҳамосавӣ низ ҳикояи зиёд ба нашр расонидааст, ки онҳо дар китоби "Дувоздаҳ ҳикоя" (1986) ва дигар мадмӯаҳояш чоп шудаанд. Маълум мешавад, ки Саттор Турсун аз ибтидои эдодиёти худ асарҳояшро бо ду сабк - лирикй ва ҳамосавӣ эдод кардааст. Ҳикояҳои "Боздид" (1967, 1983), “Чорсу" (1972), "Хостгор" (1968), "Талқини суруд"(1970), "Ходамаст" (1969), "Васият" (1970) ва гайра ба таври ҳамосавӣ офарида шудаанд. Сарчашмаи ҳамаи онҳо низ воқеияти реалӣ, қаҳрамононаш муосирони мо ва гояи аксари навиштаҳояш иборат аз ситоиши меҳру муҳаббати
116
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
ҳақиқӣ, меҳнатдӯстӣ, ватанхоҳӣ, маҳкум кардани падидаҳои зишт, васфи ахлоқу одоби ҳамида ба шумор меоянд. Ҳикояҳо нависандаро тадриҷан ба офариниши жанри нисбатан бузург -қисса ҳидоят мекарданд.
“Сукути қуллаҳо" (1971) нахустин повести Саттор Турсун мебошад, ки дар мавзӯи хеле муҳим -меҳнати деҳқонони галлакор дар ақибгоҳ ва иштироки фарзандони тоҷик дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ бахшида шудааст. Агар асарҳои нависандаи ҷанговар Фотеҳ Ниёзиро истисно кунем, ин қисса яке аз аввалин асарҳои ҳамосавӣ дар мавзӯи номбурда ба шумор меояд. Нависанда меҳнати деҳқононро, ки аз замин галла мерӯёниданд, қисман худ барои рӯзгор истифода баранд ҳам, асосан ба майдони ҷанг барои хӯроки сарбозон мефиристоданд, ҳаққонӣ нишон медиҳад. Чунончи, заҳматҳои деҳқонони асил дар образи Исмат - паҳлавон. Саттор Турсун ӯро чунин тавсиф мекунад. "Исмат - паҳлавон ҳеҷ гоҳ, ҳатто ба ягон ҳарифи зӯр дучор гардида, аҳволаш танг шавад ҳам, мисли баъзе паҳлавонони нотандеҳ ҳилаву тақалро ба кор намебурд. Мардона гӯштин мегирифт ва ҳамеша ҳарифашро маглуб карда, аз майдон дастболо мебаромад. Ҳоло ҳам баъзан, вақте ки дар ягон сӯҳбат ва ё маъракае сухан дар бораи Исмат - паҳлавон меравад, ҳамсолони ӯ, ки шоҳиди гӯштингириҳои вай будаанд, бо ифтихор нақл мекунанд, ки Исмат -паҳлавон дар умри худ бо бисёр паҳлавонони номдор панда ба панда шуда бошад ҳам, ягон бор тахтапушташ хок нахӯрдааст" (3, 15-16).
Синни ин қаҳрамон аз ҳаштод гузашта бошад ҳам, ӯ ҳаргиз аз меҳнати манфиатнок cap намепечад, балки дар меҳнати бунёдкорона намунаи ибрати давонон мешавад. Яке аз хислатҳои муҳими ватандӯстонаи Исмат-паҳлавон дар ҳамин буд, ки ӯ маблаги шахсии худро низ ба кӯмаки фронт барон сохтани танк мефиристад. Ду писари ӯ ба хизмати Ватан рафтаанд, аз яктоаш хати сиёҳ омадааст, бо вучуди ин ӯ ва ҳамсараш иродаашонро бой надода, дар шароити вазнини ақибгоҳ бо эҳсоси баланди ватандӯстӣ ба манфиати халқ хизмат мекунанд.
Дар қиссаи "Сукути қуллаҳо" майдони данги зиддифашистӣ, ҳарбу зарби данговарон муфассал тасвир наёфтааст, балки баъзе дузъиёти вазъияти данг нишон дода шудааст. Саттор Турсун назар ба воқеаҳои данг бештар ба сарнавишти данговарон аҳамият медиҳад, ӯ ду типи данговарро тасвир кардааст: яке фарзанди вафодори Ватан, нотарс, диловар, муборизи фаъол бар зидди фашистони немис, дигаре хоин хиёнаткор, буздил ва худбину худхоҳ.
Намунаи бардастаи намояндаи типи якум Содиқ аст. Ӯ дар задухӯрдҳои шадид бо душманон сахт мадрӯҳ гардида, ба Тодикистон бармегардад. Дар ин до ҳамчун ранен колхоз - ходагии дастдамъӣ фидокорона меҳнат мекунад.
Акбар вакили типи дуюми ашхоси хоин, ватанфурӯш, тарсу ва беимон аст, ки назар ба мудофиаи ватан осуда зиндагӣ карданро интихоб кардааст. Акбар ва Содиқ ҳамроҳ ба фронт рафта буданд, аммо Акбар дар Молдавия ярадор гардида, ба беморхона меафтад. Баъд аз дарроҳӣ ва сиҳат ёфтанаш духтурҳо маслиҳат карда, ӯро ба зодгоҳаш мефиристанд, то ки дар ин до як моҳ дам гирифта, истироҳат карда, боз ба ҳимояи ватан баргардад, аммо Акбар аз меҳрубонии духтурҳои майдони данг сӯиистифода карда, дигар ба фронт нарафт. Ҳарчанд ки Содиқ ба фронт баргаштани ӯро зарур шуморид ва ташвиқ кард, аммо ӯ нарафт. Аз мардуми деҳа ва роҳбарони ноҳия сарпанаҳ карда, барои_ҳифзи дони гармаш номи хиёнаткорро бардошта бошад ҳам, ба ҳимояи ватан рӯй наовард. Ӯ дар дашту саҳро ва горҳо дур аз ёру дӯстон дар танҳоӣ умр ба cap мебурд, рӯзҳо дар горҳо пинҳон мегашт, аммо шабона ба "шикор" мебаромад. Молу ҳоли ҳамдеҳагонашро дуздида мехӯрду рӯз мегузаронд. Ин хоин то дое бемурувват ва бетараҳҳум буд, ки ба ҳамсараш Холбибӣ ҳам зулм мекард. Пеш аз ба фронт рафтанаш дар идрои вазифаҳои колхоз беинтизомӣ ва бетартибӣ зоҳир мекард, худписанд ва дурӯггӯ буд. Тамоми хислатҳои манфии ӯ дар айёми гурезагиаш пурра ба зуҳур омадаанд. Ӯ ҳатто ба ҳамсараш ва фарзандонаш беэътиной мекард. Занаш Холбибӣ чун огоҳ шуд, ки шавҳараш Акбар баъди андом ёфтани мурахассиаш ба данги зидди гитлерчиён барнагашт, илтидои Холбибиро дар бораи баргаштан ба фронт қабул накард, дили зан аз ӯ сард шуд. Акбар дар кӯҳу камар худро мурги озод мепиндошт, аммо зани бонангу номусаш ба хоинии ӯ тоб оварда натавониста, ҳалок шуд. Фарзандони ӯ дар паноҳи раиси колхоз Содиқ мондаанд. Акбар бевиддониро то дое расонд, ки шабе пинҳонӣ ба хонаи Содиқ омада як писарашро дуздида рафт. Оқибати ҳаёти ни туна шахси бевафо ва хиёнаткор чй туна сурат мегирад? Уро ходимони ташкилотҳои дахлдори давлатй ба даст афтониданд, то ки аз рӯи қонун дазояш бидиҳанд.
Агар мо образи Акбар ва ҳамсари ӯ Холбибиро муқоиса кунем, бартарй ва афзалияти зани баномус равшантар падид меояд. Агар Акбар хоини ватан бошад, Холбибй зани меҳнаткаш, ватанхоҳ, дӯстпарвар ва модари гамхори фарзандон аст. Тинати Акбар чи қадаре ки зишту нопок бошад, дунёи Холбибй ба ҳамон андоза поку озода ва саршор аз меҳри халқу Ватан аст. Агар
117
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Акбар бо дуздиву горатгарӣ ва ҳаромхӯрӣ рӯз гузаронад, Холбибӣ бо меҳнати ҳалол ва содиқона ба халқу ватан зиндагонй мекунад. Агар Акбар чи қадар беҳиммат ва пасткашу разил бошад, Холбибӣ ба ҳамон андоза меъдасер, вологуҳар ва олиҳиммат аст. Ӯ бо азобу мӯҳтоҷӣ зиндагй ба cap барад ҳам, гову гӯсолаи худро ба колхоз ҳадя кард.
Қиссаи "Сукути қуллаҳо" аз ҷиҳати сужетбандӣ ва пайдарҳамии воқеаҳо, забои ва тарзи баён ҷолиби таваҷҷӯҳанд.
Қиссаи "Пайванд" дар мавзӯи замонавӣ эдод шудааст. "Пайванд" то андозае асари тардумаиҳолӣ ҳам мебошад, зеро нависанда дар он оид ба оилае сухан меронад, ки бачагй ва наврасии қаҳрамони асосии асар дар он муҳит дараён ёфта буд. Мавзӯи қиссаи номбурда аз муносибатҳои оилавй, муносибати байни ду наел -падару модар,аз як дониб ва фарзандон, аз дониби дигар, иборатаст. Бахусус, дар қисса муносибати падару модар нисбат ба фарзанди худ ҳаққонӣ ба риштаи тасвир кашида шудааст. Нависанда нишон медиҳад, киоилае, ки мавриди тадқиқи бадей қарор гирифтааст, хеле мураккаб мебошад. Вазъи зиндагй ва ҳолати рӯҳию равонии оила хеле муташаннид аст. Ии аҳвол ба тарбияи фарзандон бетаъсир намемонад. Ибтидои сужай асар ва таҳаввулу инкишофи он, мавқеи ҳар як қаҳрамон ва дигар персонажҳои қисса ба рафти сужа алоқаманд аст. Сужай асар аз ҳамин ибтидо меёбад, ки Фарҳод - ном яке аз иштирокдорони асар дар айёми наврасиаш бо сабаби вайроншудани муносибаташ бо падар аз хона баромада меравад ва то хатми мактаби миёна дар хонаи амаки худ зиндагй ба cap мебарад ва баъди хатми мактаб ба Ленинград (Санкт - Петербурга имрӯза) барои идома додани таҳсил сафар мекунад. Бо ҳамин даҳ сол ба деҳаи худ Вандоб барнамегардад. Фақат баъд аз ин мӯҳлат ба боздиди падару модар ва хоҳаронаш меояд.
Сафари дуюми Фарҳод ба назди аҳли оила пас аз чор сол ба вуқӯъ мепайвандад. Ин карат ӯ дар назди падару модар ва хоҳару бародаронаш панд рӯз мемонад.
Тамоми сужа ва воқеаҳои асар бо сабки махсус - ёдоварии ҳаёти гузаштаи Фарҳод дар оила ва воқеаҳои паси cap кардаи ӯ тасвир ёфтаанд. Вагарна худи қисса аз сафари дуюми Фарҳод ба Вандоб, ба назди аҳли оила огоз меёбад.
Дар повести "Пайванд" типҳои гуногуни одамон тасвир шудаанд. Онҳоро аз рӯи маънии ҳаёт ва хислату характерашон ба ду гурӯҳ метавон тақсим кард. Ба гурӯҳи якум Ҳаким, ҳамсари ӯ, амакаш ва холааш мансубанд. Ин образҳо ба ҳамдигар мутақобиланд. Агар Ҳаким марди бадфеъл ва дагал бошад, додари ӯ марди ҳалим ва беозор аст. Агар модарандари Фарҳод зани дилсиёҳ ва хушунатпарвар бошад, холааш зани дилсоф, меҳрубон ва гамхор аст.
Ба гурӯҳи дуюми иштирокдорони асар Фарҳод, бародаронаш Фаррух, Холмурод, хоҳаронаш Зулфия, Фарида, Нозук, дӯсти мактабиаш Соҳиба ва дигарон дохил мешаванд. Дар байни наслҳо меросбарӣ вудуд дорад, чунончи Фарҳод ва Фаррух беҳтарин хислатҳои аҷдодии худро давом медиҳанд. Ин вижагй аз пайванди наслҳои одамй далолат мекунад.
Чунонки аз мазмуни асар пайдост, қаҳрамони қисса Фарҳод олими ҷавон ва пуркорест, ки дар яке аз донишгоҳҳои Санкт - Петербург кор мекунад ва бо тадқиқоти илмй машгул аст. У номзади илм буда, қувваи эҷодии худро ба таълифи диссертатсияи докторй сарф менамояд.
Сабаб чист, ки Фарҳод бо баҳонаи таҳсил тарки хонадони падару модар мекунад ва фақат пас аз даҳ сол ба боздиди онҳо меояд^ Барои ба ин савол ҷавоб додан образи падари ӯ Ҳакимро аз назар гузаронидан лозим меояд. У деҳқони хокпош буда, иштирокчии Ҷанги Бузурги Ватанй, муборизи диловар ба муқобили фашизм аст, бахти оилавй ба ӯ насиб нагардидааст. Вақте ки ӯ ба хизмати Ватан меравад, зани якумаш бозгашти ӯро мунтазир нашуда, бо нафари дигаре саргарм мешавад. Ӯ дуюмин маротиба хонадор мешавад. Фарҳод, Фаррух ва Зулфия ба дунё меоянд. Аммо дар айёми бачагии онҳо умр вафо намекунад ва модарашон аз олам мегузарад. Ҳаким маҷбур мешавад, ки сеюмин маротиба оила барпо кунад. Зарбаҳои пайдарҳами ҳаёт ба Ҳакимро ҳамчун таъсири ҷанг ба майнааш ва аз бебарории оиладорӣ шарҳ медиҳад. Ҳаким нисбат ба фарзандонаш ҳам бераҳмона муомила мекунад. Онҳоро бо ҳар сабабу баҳона мезанад, дагалона латукӯб мекунад. Махсусан, ба фарзанди бузургаш Фарҳод сахт мерасад, ӯро босабабу бесабаб, тез-тез ҷазо медиҳад. Масалан, ҳамроҳи ҳамсинфаш Соҳиба дар мактаб нишаста дарс тайёр кардани Фарҳод барои ӯ аз назари падар гуноҳи азим ба шумор меомад. Вақте ки падар ин манзараро бидид, Фарҳод "овози сарду омиронаи падарашро шунид:
Канӣ, пештар биё!
Фарҳод ба вай наздик шуд. Ва падараш бо як зарбаи ҷонкоҳ ӯро аз пой дароварду:
Маи адаби ту сакалтуро дурустакак надиҳам, намешудагӣ барин, - гӯён аз лингаш гирифта,
кашола кард" (3, 23).
118
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Ин гуна манзараҳои мудҳиши латукӯби Фарҳод аз ҷониби падари бераҳм дар қисса бо шаклҳои гуногун кам нестанд. Аз тасвири Саттор Турсун бармеояд, ки худи ҳаёт ва нобарориҳои оиладорӣ падарро ба дараҷаи золимӣ ва ваҳшоният расонида буд. Ӯ ҳатто баъди чор сол ва чаҳордаҳ сол ба назди падар омада бошад ҳам, муносибату муомилааш, сард буд. Аз қисса маълум мегардад, ки зани сеюми Ҳаким ба шавҳар зӯри худро нишон додааст. Ин ҳам яке аз сабабҳои дуруштӣ ва бадмуомилагии падар гардид.
Саттор Турсун нишон медиҳад, ки бо гузашти айём ва фишороварии зан ва фарзандонаш дар феълу атвори Ҳаким дигаргунӣ пайдо шуд. Чунон ки Фарҳод ба мушоҳида мегирад, падар ба аҳли оилааш бо тавозӯъ, нармӣ ва ҳалимӣ, зиёда аз ин бо як навъ хушомад муомила мекард. Сабабҳои ин дигаргуниро падар дар сӯҳбати маҳрамона ба Фарҳод мефаҳмонад: "...ту бачем, ҳақ дорӣ, ки маро падар нагӯӣ, ҳақ дорӣ. Инчунин хоҳарат Зулфия низ ба ин ҳақ дорад, додарат Фаррух ҳам. (Худоро шукр, ки зиндагии хоҳарат ширу шакар. Вай бабахт будааст. Шавҳараш ҷавонмарди нагз баромад). Чунки май ба шумоён падарӣ карда натавонистам, ба раҳматӣ модаратон низ шавҳари хуб шуда натавонистам. Гуноҳи худам, гуноҳи аъмоли бадам..." (3, 36).
Ҳаким ба Фарҳод дилашро кушода мегӯяд: "Ду-се сол боз ба ҳоле афтидаам, ки инҳо маро хомохом хӯрем,-мегӯянд. Ҳамин Холмурод, агар аз биниаш болотар як даҳан ran занам, тайёр аст аз гиребонам гирифта, чунон ба ҷоям шинонад, ки дигар барнахезам... Баъде ки додарат Фаррух аз аскарӣ омада, дар автобаза нагз кор карда, порсол аз ёфту тофти худаш зан гирифт, ба вай як хонаро чудо карда додем. Аз байн ду моҳ нагузашта, дар байни келину хушдоман, алалхусус келину Фарида ҷангу ҷӯш cap шуд. Ман медонистам, ки зани Фаррух гуноҳ надорад, бачем, аммо инҳоро ба инсоф оварда натавонистам. Чунки дар ин хонадон гапи ман дигар намегузашт ва дар оянда ҳам намегузарад. Ниҳоят додарат маҷбур шуд, ки занашро гирифта баромада равад" (3, 39).
Баъд аз ҳамин сӯҳбат дар муомилаи падару писар гармӣ афтод, ҳатто Фарҳод ба назари падар бисёр гарм ва хушсурат метофт. Аз ҳамин ҷост, ки дар вақти ба Москва гусел кардани писараш падар гуфт: "Гапам ин ки аввало, аз дастат биёяд, ба фарзанди одамизод некй куну бадй накун, асло бадй накун. Сониян, саратро тезтар чуфт кун. Аз ей гузаштй, ей сол - нисфи умр! - Вай дақиқае ба сукут рафт. - Гапи охиринам... инаш илтимос, бачем. Вақт ёбй, омада ист, хат навис. Ман акнун пир шудаам" (3, 87).
Ба ҳар ҳол дар муомилаи падару писар тагйироти куллӣ ба вуқӯъ омад.
Агар Ҳаким намояндаи наели якум дар қисса бошад, Фарҳод намояндаи наели дуюм аст. Ӯ чавони фаъол, багайрат, чӯянда ва олими хушкор мебошад. Ӯ ба дарачаи баланди илмй - номзади илмҳои физика танҳо бо дониш ва меҳнати худ ноил гардид. Нависанда чараёни рушду камоли маънавии Фарҳодро ҳаққонӣ ба тасвир кашидааст. Вай дар мактаби умумии мутавассит ҳам аълохон буд. Китобро бисёр мутолиа мекард, дониш меандӯхт, ҳамчун рафиқи меҳрубон ба ҳамсинфонаш кӯмаки худро дарег намедошт, ҳатто Соҳиба, ки математикаро хуб намедонист, бо кӯмаки Фарҳод ин илмро нагз аз худ кард ва масъалаҳоро мустақилона ҳал мекардагӣ шуд. Аз ҳамин чост, ки ӯ мактабро бо медали тилло хатм кард ва ба факултети физикаи Донишгоҳи давлатии Москва дохил шуд. Дар қиссаи Саттор Турсун чараёни таҳсили ӯ дар донишгоҳ тасвир наёфтааст, балки натиҷаи он нишон дода шудааст. Хонанда худ хулоса мебарорад, ки маҳз таҳсили бомуваффақият ва суботкори Фарҳод мусоидат кард, ки ӯ ба аспирантура дохил шавад ва рисолаи илмашро бомуваффақият дифоъ карда, ба дараҷаи номзади илм ноил шавад. Дар қиссаи Саттор Турсун ӯҳамчун олими пешқадам тасир ёфтааст. Ӯ ҳамроҳи дигар олимон дар уқёнусҳо кори илмиашро давом медод. Нависанда Фарҳодро ҷисман аз Точикистон, бахусус аз зодгоҳаш Вандоб дур тасвир карда бошад ҳам, эҳсосоти чӯшони ватанхоҳӣ дорад. Ба порчаи зерин эътибор медиҳем, ки ӯ дур аз зодгоҳаш низ ҳамеша бо ёди он зиндагӣ ва кор мекард: "Вандоб...
Шояд дар он цо ҳам барф меборад ё борон...
Деҳаи азиз, деҳаи аз дида дуру ба дил наздик.
Вай ҳамеша ва дар ҳама чо, хоҳ дар даштҳои бавусъату чангалзорҳои Россия ва хоҳ берун аз ҳудуди Ватан, - дар соҳилҳои Африкаву Америка, дар даҳҳо чазираи уқёнуси Ором, дар Индонезияву Япония - хуллас, ба ҳар кучое, ки қадамаш расида бошад, Вандобро ёд мекард; ёд мекарду дилашро як муҳаббати дар назари аввал кӯдакона нисбати зодгоҳаш пайваста бо дарди ширине (дар вақташ ин дард багоят талх буд) ба изтироб меандохт" (3, 6).
Дар қиссаи "Пайванд" хислату характери Фарҳод хеле хуб ба қалам омадаанд. Ҳарчанд ӯ аз падараш ранҷида буд, чун аз вазъи нохуши зиндагиаш ӯ огоҳ гардид, муомилаю муоширати ноҳинчори модар ва додарандаронашро дар давоми панҷ рӯзи дар Вандоб буданаш бо чашмони худ бидид, муносибаташ бо падар ба куллӣ тагйир ёфт. Ӯ ҳаққи фарзандиро ҳаргиз ба фаромӯшӣ надод, ба модарандар ва хоҳару бародаронаш низ муомилаи хуб зоҳир намуд. Фарҳод ҳамчун
119
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
фарзанди бузурги ин хонадон масъулияте ҳис кард, ки аз рӯи он муомила ё муносибати додарандараш Холмуродро нисбат ба падар ва додаронаш Фаррух беҳтар ва меҳрубонона кард. Ба онҳо насиҳат намуд, ки байни худ муросо кунанд ва дӯст бошанд. Фарҳод, ки одами бомаърифат ва донишманд буд, ба Холмурод сипоҳона муошират накард, балки ҳамчун бародари калонӣ бо гамхорӣ гуфтугӯ кард. Бо муомилаи хуш, тӯҳфаҳо ва ҳамроҳ ба саёҳати деҳа ва кӯҳсори он баромадан Фарҳод тавонист, ки дили Холмуродро ба даст орад.
Нависанда Фарҳодро ҳамчун ҷавони дӯстпарвар, меҳрубон ва гамхор нишон медиҳад. Амаки ӯ, ки низ одами ҳалим, гамхор ва меҳрубон буд, вале фарзанд надошт, Фарҳод ба ӯ фарзандвор муомила мекард, ба зани амакаш низ худро чун фарзанди ӯ нишон медод. Муомилаи Фарҳод бо холааш ба мисли муомилаи писар бо модараш буд, яъне Фарҳод холаашро ба ҷои модар ҳисоб мекард.
Инаш ҳам ҷолиби таваҷҷӯҳ аст, ки Фарҳод дӯстдори молҳои атиқа мебошад. Дар хонаи москвагиаш чандин моли атиқиро ҷамъ оварда буд, ки дар вақти сафарҳояш аз шаҳру мамлакатҳои дигар пайдо кардааст. Саттор Турсун менависад: "Ҳоло дар хонаи ӯ беш аз ей корду ханҷар гирд омадаанд, ки онҳоро якта-якта, ҳар вақт ва аз ҳар ҷой овардааст: аз маҳалҳои аҳолинишини кӯҳҳои Кавказ, аз шаҳрҳои куҳани Бухорову Самарканд, Марву Шаҳрисабз, Пскову Ярославл... ва ҳатто аз ҷазираи Ямайка!" (3, 12).
Ин ҳама далели муҳаббати ӯ ба чизҳои асил, чизҳое, ки касро ба зебопарастӣ талқин мекунад, далолат менамояд. Ҳамин хислати Фарҳодро ба назар гирифта холааш ва ҳатто Соҳиба асбобҳои ороиши занона ва зару зеварҳои қадимаи худро ба ӯ ҳадя карданд. Дӯстии Фарҳод ва ҳамсабақи гурҷиаш дар донишгоҳ Гурами гурҷӣ намунаи барҷастаи дӯстии намояндагони ду миллат ба шумор меоянд.
Боз як масъалаи нозукро ишора бояд кард. Ин муомилаи ӯ бо Соҳиба дар вақти мактабхонӣ мебошад. Нависанда нишон медиҳад, ки Фарҳод ва Соҳиба дӯстони ҳақиқӣ буданд, ҳатто дар дили Соҳиба аввалин шарораҳои муҳаббат нисбат ба Фарҳод пайдо шуда буд. Вақте ки Соҳиба 14 сол бо Фарҳод ҳеҷ робита надошт, маҷбур шуд, ки бо каси дигар оила барпо кунад, вале эҳсоси дӯстӣ дар дили Фарҳод боқӣ монда буд. Дар сафари дуюми Фарҳод ба Вандоб онҳо кӯтоҳакак мулоқот карданд, аммо эҳсоси муҳаббат зоҳир нашуд. Дар қиссаи Саттор Турсун омадааст, ки ӯ дар Москва бо Парвина ном духтар риштаи муошиқат дорад.
Қиссаи Саттор Турсун "Пайванд" асари нақлии психологӣ, яъне рӯҳию равонист. Махсусан, таҳлилҳои психологӣ дар тасвири образи Фарҳод бештар ба назар мерасанд. Порчаи зерин моҳияти психологии образи Фарҳодро нишон медиҳад: "Фарҳод хомӯш буд. Вай ба онҳо чӣ ҷавоб диҳад? Гӯяд, ки дуруст, вақт ёфта омадан мумкин, чор сол пеш ҳам вақт ёфта будам, вале ба омадан омадаму пушаймон шуда баргаштам, зеро ки маро на ҳамчун фарзанд, балки як меҳмони нохонда барин қабул карданд, ба дӯстам-ку эътибор ҳам надоданд? Ё гӯяд, ки ниҳоят, агар сидқан фаҳмидан хоҳед, ман ба наомадан ҳақ ҳам дорам? Ҳамаамон сабаби инро медонем, охир! Медонед, ки...
Не, вай ин гапҳоро гуфта наметавонад, алалхусус дар ин рӯз, дар ин соат, ки... Аммо барои чӣ? Шояд барои он ки падарашро афтодарӯҳ мебинаду боиси ин ҳолати ӯро аниқ дарк карданӣ шуда, дарунашро мехӯрад?
Ҳама хомӯш буданд. Яке аз дастархон чизе гирифта, ба даҳон барад, дигаре телевизор тамошо мекард, сеюмӣ ба Фарҳод нигарад, чорумӣ дар ҷои нишастааш ҳар дам бетоқатона ҷунбида мемонд. Вале ҳама хомӯш буданд ва ин хомӯшӣ торафт вазнинтар мешуд" (3, 35).
Таҳлилҳои психологӣ дар тасвири образи падар низ равшан ба чашм мерасад. Махсусан, фасли шашуми қисса, ки дар назди Фарҳод ба гуноҳҳои худ иқрор шудани падарро дар бар мегирад, аз чор саҳифа иборат буда, пурра баёноти психологӣ ба шумор меояд.
Образи Фарҳод бо як ранг - сафед ё сиёҳ тасвир наёфтааст. Вай образи соддаи якранг нест, ҳарчанд ки ӯ каҳрамони мусбат аст, баъзе хислатҳое дорад, ки ба анъанаҳои миллӣ ва симои миллии тоҷик хос нест. Масалан, норозигии падар ба Москва барои таҳсил рафтани ӯ, аввал чор сол ва баъд даҳ сол падарро хабар нагирифтани ӯ, пулҳои ба Фарҳод фиристодаи падарро нагирифта, бо почта баргардонидани ӯ зоҳиран принсипнокии Фарҳодро нишон диҳанд ҳам, моҳиятан нуқсони маънавӣ маҳсуб мешаванд. Хуб шуд, ки Фарҳод дар натиҷаи таҳлили рафтори худ камбудиҳояшро муайян кард ва дер бошад ҳам, ба дидори падар расид.
Ба фикри мо, образи падари Фарҳод Ҳаким низ тамоман манфӣ нест. Ӯ ба фарзандонаш муомилаи дурушт кунад ҳам, худро ҳақ мешуморид, зеро ба ақидаи ӯ дуруштмуомилагӣ бо фарзандон як навъи тарбия ба ҳисоб меомад. Мо гуфтем, ки таҳлилҳои психологӣ дар рафтору
120
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
кирдори қаҳрамонони асар моҳирона корбаст шудаанд. Ба нуқсонҳои худ иқрор шуда дилашро ба Фарҳод кушодани падар ҷиҳати мусбати образи ӯст.
Ба ҳамин тариқ, Саттор Турсун тавонистааст, ки аз аввалин марҳалаи эҷодиёти худ муракаббии олами инсонро нишон бидиҳад ва дар ин дода усули андешапарварӣ ва таҳлили психологиро рӯи кор орад.
Ҳамаи қаҳрамонҳои ҳикоя ва қиссаҳои Саттор Турсун ҳамзамонони нависанда мебошанд. Ӯ образҳои одамони зиндаро меофарад ва тавассути кору пайкори онҳо рисолати дамъияташро идро менамояд. Ин рисолат ба воситаи асарҳои хуби бадей ба домеа хизмат кардан аст.
Алъон, мо қадамҳои аввалини Саттор Турсунро ба майдони адабиёт аз назар гузаронидем, вақте ки кас дигар асарҳои ӯро баррасй карда, эдодиёти ӯро бо навиштаҳои дигар ҳамқаламонаш муқоиса мекунад, мавқею мақоми ин нависандаи хушкор дар насри муосири тодик равшантар мегардад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Набавӣ, Абдухолиқ. Ҷусторҳо ва ибтикорот дар наср: мадмӯаи мақолаҳо / А.Набавӣ. -Душанбе: Адиб, 2009. -322 с.
2. Сайфуллоев, Атахон. Уфуқҳои тозаи наср / А.Сайфуллоев.- Душанбе: Адиб, 2006.-766 с.
3. Турсун, Саттор. Барф ҳам мегузарад. Т.Саттор. - Душанбе: Ирфон, 1983.- 496 с.
4. Турсун, Саттор. Дувоздаҳ ҳикоя / Т. Саттор. - Душанбе: Маориф, 1986. - 190 с.
5. Турсун, Саттор. Дарахти ҳазорсола / Т. Саттор. - Душанбе: Адиб, 1991. - 256 с.
6. Турсун, Саттор. Пайванди замни / Т. Саттор.//Адабиёт ва санъат.- 1986.- 1-уми январ.
REFERENCES:
1. Nabavi, Abdukholiq. Studies and efforts in prose: collection of articles / A.Nabavi. - Dushanbe: Adib, 2009. -322 p.
2. Saifulloev, Atakhon. The fresh horizons of prose / A.Saifulloev.- Dushanbe: Adib, 2006.-766p.
3. Tursun, Sattor. And snow will pass. T.Sattor. - Dushanbe: Irfon, 1983.- 496 p.
4. Tursun, Sattor. Twelve stories / T. Sattor. - Dushanbe: Maorif, 1986. - 190 p.
5. Tursun, Sattor. A thousand years old tree / T. Sattor. - Dushanbe: Adib, 1991. - 256 p.
6. T ursun, Sattor. The hybridation of the Earth / T. Sattor // Adabiyot va San'at.-1986.- January 1st
Некоторые заметки ораннем периоде творчества Саттора Турсуна
Ключевые слова: Саттор Турсун, повесть, образ, рассказ, литературный герой, проза, сюжет и образ, творческая манера.
История литературы 60-80 гг. прошлого столетия заслуживает внимания и достойна исследования, в том числе благодаря особенностям прозы данного периода с точки зрения ее тематики, охватываемых вопросов и видных литературных деятелей. Следует отметить, что Народный писатель Таджикистана Саттор Турсун является одним из известных и талантливых писателей данного периода, и до сегодняшнего времени опубликованы шесть сборников его произведений.
В статье освещаются вопросы, связанные с ранним периодом творчества Саттора Турсуна. Рассказы писателя - «Шабе дар роҳ» («Ночь в дороге»), «Нигина» и другие посвящены теме нравственности - человеколюбию, любви и преданности. Повесть «Сукути қуллаҳо» («Молчание вершин»), посвященная проблемам тыла в годы войны, исследуется автором статьи на основе анализа двух противоположных образов - Содика и Акбара, а также с точки зрения темы, содержания и композиции.
Some notes about the ear\y period of creativity of Sattor Tursun
Keywords: SattorTursun, novella, image, story, prose, plot and image, creative manner.
The history of literature of the 60-80th of the last century deserves attention and is worth of study due to specifics of prose of this period from the point of view of its subject matter, touched problems and prominent literary figures. It should be noted that SattorTursun, a People's writer of Tajikistan, is one of the famous and talented writers of this period, and six collections of his works have been published so far.
121
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
The article highlights the issues related to the early period of creativity of SattorTursun. The writer's stories "Shabe dar roh" ("A Night on the road"), "Nigina" and others cover the topics of morality like philanthropy, love and devotion. His novella "Sukuti qullaho" ("The Silence of vertices"), written about the hardships of the home front during the WWW, is studied by the author of this paper based on analysis of two opposing images, Sodiq and Akbar, and in terms of theme, content and composition.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Рацабова Сарвара Қаҳоровна- унвонҷӯи кафедраи адабиёти муосири тоцики факултети филологияи тоцики Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E- mail:[email protected]
Сведения об авторе:
Раджабова Сарвара Кахоровна,соискатель кафедры современной таджикской литературы факультета таджикской филологии Худжандского государственного университета имени академикаБ.Г.Гафурова (Респулика Таджикистан, г. Худжанд), E- ma\l:Sarvara@ma\l.ru
Information about the author:
Rajabova Sarvara Qahorovna, Researcher of Modern Tajik Literature Department, the faculty of Tajik Philology, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E- mail:[email protected]
122
