CC BY
48
10 00 00 ИЛМҲОИ ФИЛОЛОГИЯ 10 00 00 ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 10 00 00 PHILOLOGICAL SCIENCES
10 01 03 ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10 01 03 LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 8Т2 ББК 83.3 (2Т)
ТАНОСУБИ ҲАҚИҚАТИ ҲАЁТ ВА ТАХАЙЮЛИ БАДЕӢ ДАР АДАБИЁТ
СООТНОШЕНИЕ ПРАВДЫ ЖИЗНИ И ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ФАНТАЗИИ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ЛИТЕРАТУРЫ
CORRELATION OF THE TRUTH OF LIFE AND IMAGINATIVE PHANTASY IN LITERARY PRODUCTIONS
Сайфуллоева Музайяна Атахоновна,
номзади илмҳои филология, дотсенти кафедраи муносибатҳои байналхалқии ДДҲБСТ (Тоҷикистон, Хуцанд)
Сайфуллоева Музайяна Атахоновна,
к. ф. н., доцент кафедры международных отношений Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Таджикистан, Худжанд)
Sayfulloeva Muzayana Atakhonovna,
candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of international relations under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khudjand) E-MAIL: [email protected]
Ключевые слова: жизненная реальность, жизненная панорама, образы и характеры
людей, Ушшоки Содирхон, различные методы изображения.
В статье рассматривается соотношение жизненной правды и художественной фантазии в литературном произведении. Реализм в творчестве С.Айни, М. Турсун-заде и других прозаиков и поэтов зачастую опирался на освещение действительности. Авторы смело использовали в своих произведениях художественную фантазию, помогающую мастерам слова ярче освещать жизненные процессы. Эту традицию умело использовал современный таджикский писатель Мубинджон Юсуфзод в повести «Путь Содирхона», где реалистически воссоздаётся яркий образ замечательного народного певца и композитора Содирхона Хафиза. В повести прослеживаются три сюжетные линии: учитель (наставник и ученик); любовные взаимоотношения Содирхона и Сабохат; негативное отношение певца-завистника Ибрагима к главному герою. Посредством вымысла автор повести обобщает факты реальности, воплощает свой взгляд на мир,
48
Сайфуллоева М. Таносуби ҳақиқати ҳаёт ва тахайюли бадей дар адабиёт
демонстрирует творческую энергию. Анализируя сюжетные линии, автор статьи приходит к заключению, что в повести заметное место занимает художественный вымысел.
Key words: real occurence, the truth of life, life panorama, images and vices of people,
Ushshoqi Sodirkhone, methods of various depiction
The article dwells on the correlation between the truth of life and imaginative phantasy in belles-lettres productions. Realism of the creative works written by Sadriddin Aini, Mirzo Tursun-zade and other prose-writers and poets often proceeded from elucidation of reality. The authors were venturesome in resorting to imaginative phantasy in their works that helped the masters of word to brighter highlight the processes of life. This tradition is skillfully used by the modern Tajik writer Mubinjohn Yusufzod in his narrative «The Way of Sodirkhon» where he reproduces realistically the luminous image of the remarkable people's singer and composer Sodirkhon Hafiz.
Three plot lines are traced in the narrative: teacher (preceptor and pupil); love relations between Sodirkhon and Sabokhat; negative attitude of jealous singer Ibraghim to the protagonist.
Through an imaginative design the author of the narrative generalizes the facts of reality, objectifies his outlook in reference to the world, demonstrates his creative vigour. Analyzing the plot lines the author comes to the conclusion that imaginative design occupies a noticeable place in the work in question.
Мунаққиди бузурги рус В. Г. Белинский дар мақолаи худ «Назаре ба адабиёти рус дар соли 1847» роҷеъ ба таносуби ҳақиқати ҳаёт ва тахайюли бадей дар асари санъат чунин навишта буд:
«Мегӯянд, ки барои илм ақлу хирад, барои эҷодиёт тахайюл даркор аст ва фикр мекунанд, ки бо ҳамин ҳамаи корро ба пуррагй ҳал карданд, бинобар ин метавон онро ба бойгонй супорид. Оё барои санъат ақлу хирад лозим нест? Оё олим бе тахайюл кор карда метавонад? Нодуруст! Ҳақиқат дар ҳамин аст, ки дар санъат тахайюл нақши ниҳоят фаъол ва аввалиндараҷаро мебозад, дар илм бошад, ақлу хирад. Ҳамин тавр ҳам, албатта, мешавад, ки дар осори манзум ба чуз тахайюли қавй ва оличаноб чизи дигаре дида намешавад; вале ин барои асарҳои бадей ҳаргиз қоидаи маъмулй нест. Дар офаридаҳои Шекспир кас намедонад, ки ба кадоме мутаҳаййир гардад - ба гановати тахайюли эчодй ё ба гановати ақли фарогир... Санъат тачдиди воқеият мебошад, такроршуда, гӯё дунёи аз нав офарида ба шумор меояд» (3, с.367).
Дар ҳақиқат, илм бе тахайюли баландпарвози олим, асари адабиёт ва санъат бе истифодаи ақлу хиради нависанда офарида намешавад. Дар асарҳои илмй ва бадей ақлу хирад ва тахайюл иртиботи мустаҳкам доранд. Дар асарҳои бадей ҳақиқати ҳаёт, манзараҳои зиндагй ва образу характерҳои одамон бо қувваи илму дониш ва тахайюли шоирона ба тасвир меоянд. Нависанда воқеаҳо ва образҳои инсонии асари худро на танҳо аз воқеият интихоб менамояд, балки бо нерӯи ақлу хирад ва тахайюли бадей низ эчод менамояд. Устод Садриддин Айнй дар «Ёддоштҳо»-и худ аз кучо ворид шудани воқеаҳо ва қаҳрамонони романҳои худ - «Дохунда» ва «Ғуломон»-ро борҳо тазаккур дода, заминаҳои воқеии навиштаҳояшро таъкид кардааст. Масалан, устод навиштааст: «Ман образи Ҳабибаро дар «Дохунда» бо номи Гулнор тасвир кардаам» (2, с.105). Дар ин асар бисёр ашхос, ки нависанда онҳоро нагз мешинохт, бо номи аслии худ тасвир ёфтаанд. Ин фактро С. Айнй дар мақолаи «Ҷавоби ман» тасдиқ кардааст: «Умуман ман дар тасвири ҳикояҳои худам дида, ки ақли чавонон
49
Sayfulloeva M.A. Correlation of the Truth of Life and Imaginative Phantasy in Literary Productions
қабул намекунад, бештарин қаҳрамононро бо номи ҳақиқӣ иштирок мекунонам. Чунончӣ, дар боби «Мадраса»-и «Дохунда» Исомиддин-махдум, Ҳаити гург шахсҳои реалӣ буда, бо номи ҳақиқии худ иштирок кардаанд, ҳуҷраи онҳо ҳам ҳуҷраи муайян буда, дар мадрасаи Мулло Муҳаммадшариф дар ҳамсоягии Мирзо Абдулвоҳиди Мунзим буд. Номи Шариф-қассобро фаромӯш карда будам, ки дар вақти таҳрири «Дохунда» ба Мунзим хат карда пурсида гирифтам. Юсуфи гург, яъне яҳудии кӯзакаш, аз яҳудиёни Бухорост, ки ҳанӯз зинда аст. Танҳо бинобар мулоҳиза номи «Накбатхоча»-ро сохта мондам» (3, с. 186).
Устод Мирзо Турсунзода, ки ба суннатҳои эҷодии С. Айнӣ содиқ буд, дар бораи таносуби донишҳои ҳаётӣ ва тахайюли бадеӣ дар достони «Ҳасани аробакаш» чунин навишта буд: «Якчанд сол пеш дар яке аз кӯчаҳои шаҳри Душанбе бо мӯйсафеде вохӯрдам. Вай ба ман шинос барин намуд. Ногаҳ ба хотирам соли 1925 расид. Маро, писарбачаи хурдсолро, ба Тошкент, ба хондан фиристоданд. Роҳи оҳан танҳо то Тирмиз буд. Аз Тирмиз то Душанбе танҳо ароба мегашт. Дар он вақтҳо аробаи чархкалони қӯқандӣ яке аз намудҳои беҳтарини нақлиёт ба ҳисоб мерафт. Мо то Тирмиз ҳафт шабонарӯз бо чунин ароба роҳ паймудем... Ман ин мӯйсафедро шинохтам, ин ҳамон аробакаше буд, ки моро то Тирмиз бурда буд. Вай ҳам маро шинохта хурсанд шуд. Мо дар чойхонаи қади роҳ нишаста, хеле вақт сӯҳбат кардем, маълум шуд, ки вай дар колхоз шофёр шуда кор мекардааст. «Ана, сужети тайёр»,-аз дил гузаронидам ман. Ин фикр маро шабу рӯз ором намегузошт ва ман дигар сужету нақшаҳои худро ба як сӯ гузошта, ба навиштани достони «Ҳасани аробакаш» шурӯъ намудам. Оре, ин достон аз камбудӣ холӣ нест, чунки дар бораи яке аз ҳодисаҳои дурахшонтарини ҳаёти ман, ки тақдири ояндаамро ҳал карда буд, навишта шудааст. Бо вуҷуди ин, агар аробакаши мо ба шофёр мубаддал намешуд, эҳтимол, достони ман ҳам ба вуҷуд намеомад. Ин ҳодиса роҳи тайкардаи точиконро боз як бори дигар ба пеши назари ман чилвагар намуд ва барои боз як бори дигар дарк кардани аҳамияти ичтимоии он кӯмак расонд!» (4, с.4-5).
Нависанда Мубинчон Юсуфзода яке аз он қаламкашонест, ки суннатҳои устодони суханро идома дода, дар осори таърихӣ ва ҳозиразамони худ таносуби ҳақиқати ҳаёт ва тахайюли бадеиро хуб риоя менамояд. Китоби қиссаю ҳикояҳои нависанда «Одам ба одам зинда аст» (1996), ки дар мавзӯъҳои муҳими ичтимоӣ ва ахлоқии замони мо таълиф шудаанд ва мачмӯаи дигари ӯ «Дар соҳилҳои Мӯлиён» (1999), ки ҳикояҳои чолибро аз таърихи давлати Сомониён дар бар мегирад, такя ба ҳақиқатҳои даврони гузашта мекунанд ва аз чашмаи файёзи тахайюлоти бадеӣ хеле шодоб гардидаанд. Инак, як назаре ба қиссаи таърихии биографии Мубинчон Юсуфзода «Роҳи Содирхон» (2013) меандозем, ки он лавҳаю манзараҳои айёми чавонии санъаткори машҳури халқи точик Содирхони Ҳофизро (1847-1932) ба риштаи тасвир кашидааст. Қаҳрамони асар на танҳо ҳофиз, мутриб ва оҳангсоз буд, балки донишманди назарияи мусиқӣ, устоди мероси бузурги мусиқии халқи точик - Шашмақом ҳам ба шумор меомад. Нависанда кӯшиш ба харч додааст, ки симои ҳамин гуна санъаткорро нишон бидиҳад. Ӯ қиссаи худро «Роҳи Содирхон» ном ниҳода бошад ҳам, вале тамоми чараёни зиндагӣ ва фаъолияти эчодии ӯро не, балки солҳои чавониашро мавриди тасвир қарор додааст.
Саволе ба миён меояд, ки сарчашмаи пайдоиши ин қисса чист? Ё ки адиб барои нишон додани чараёни зиндагонӣ ва фаъолияти ҳофизии Содирхон Бобошарифов аз кадом мавод истифода кардааст?
Пеш аз ҳама бояд ин нуктаро таъкид кард, ки нависанда худро абераи Содирхон мешуморад, ки беасос нест. Ӯ бо тамоми хешону пайвандони солору солхӯрда ва
50
Сайфуллоева М. Таносуби ҳақиқати ҳаёт ва тахайюли бадей дар адабиёт
шогирдони ҳофиз сӯҳбат ороста маълумот ҷамъ овардааст. Сониян, сурудҳои Содирхонро, ки дар фонди радиои вилояти Сугд боқӣ мондаанд, бо камоли диққат шунидааст. Ниҳоят, баъзе маводи чопшударо дар бораи ӯ ҳаматарафа омӯхта, образи қаҳрамони қиссаи худро ба тасаввур овардааст.
Китоби сурудҳои ҳофиз бо нотааш, ки таҳти унвони «Содирхон» (Сталинобод, 1946) интишор ёфта буд, рисолаи Ҳоҷӣ Муҳаммадҷони Холматзод «Содирхон ва пайвандони ӯ» аз ҷумлаи ҳамин гуна мавод аст (5, с.10).
Барои равшантар муайян кардани таносуби ҳақиқати реалӣ, истифодаи ақлу хирад ва ҷойгоҳи тахайюли бадей дар қиссаи «Роҳи Содирхон» ёдоварии се риштаи сужаи он кӯмак мерасонанд. Риштаи якум муносибати содиқонаи устоду шогирд -Бузургхон-тӯра ва Содирхон аст. Дар рисолаи муҳаққиқ омадааст:
«Нахустин устоди Содирхон алломаи замон, донандаи шеъру ҳунар ва мақомҳои классикӣ, навозандаи мумтози дутору танбӯр, эҷодкор ва паҳнкунандаи нақшҳои калони тӯи арӯсу домод, маслиҳатгар ва мураббии бисёр бузургони Хуҷандшаҳр Бузургхон-тӯра буд» (5, 11).
Мубинҷон Юсуфзода дар асоси ин маълумот бо истифода аз тахайюли бадеӣ аввалин шиносоии Бузургхон-тӯраро бо Содирхон дар Иди Наврӯз, ки дар мавзеи Пули чуқури шаҳри Хуҷанд ба вуқӯъ пайвастааст, нишон дода, сипас гамхорӣ ва сарпарастии ӯро нисбат ба ҳофизи ҷавон, омаду рафти устодро ба ҳавлии ӯ батафсил тасвир менамояд. Ҳарчанд тасвири мафтунии устод аз созу овози шогирд, аз ҷониби устод ба паноҳу ҳимоя гирифта шудани ҳунарманди ҷавон ба тӯю сури ниёзмандон Содирхонро ҳидоят кардани Бузургхон-тӯра ва амсоли инҳо бофтаи адиб мебошанд, ҳаққонӣ ва реалистона ба назар мерасанд. Муносибати тарафайни Содирхон ва шоир Муҳаммадаминхоҷаи Кошиф, писари Бузургхон-тӯра низ боэътимод ба тасвир расидааст. Бахусус, сӯзу гудози Содирхон аз қатли устодаш хонандаро мутаассир мекунад.
Риштаи дуюми сужа - муошиқати Содирхон ва духтари ҳамсоя Сабоҳат, муло-қотҳои ҷавонон ва ниҳоят оилаи хушбахт барпо намудани онҳо, ки сар то по маҳсули тахайюли бадеии Мубинҷон Юсуфзода ба шумор меояд, моҳирона сохтаю офарида шудааст. Образҳо, шарму ҳаёи онҳо дар ду мулоқоти аввал, тарсу ваҳми Сабоҳат, ҳиссу ҳаяҷони баланди ҳофизи ҷавон ва аз дидани духтари шӯху нозанин илҳом гирифта суруди нав хондани Содирхон ҳама бовариноканд.
Аввалҳо Сабоҳат сурудҳои Содирхонро аз паси девор гӯш карда, ба ӯ дил баста буд. Ҳамеша орзу мекард, ки бо ҳофизи ҷавони хушовоз вохӯрад. Ниҳоят худаш ташаббус нишон дод.
Вақте ки Сабоҳат бо мақсади мулоқот бо Содирхон қасдан тӯби худро ба ҳавлии ӯ мепартояд ва сипас бо баҳонаи гирифтани тӯб он ҷо мегузарад, баъд аз салому алайк: «Ҳар ду хомӯш монданд. Сабоҳат бозгаштан намехост. Содир бо шавқ чеҳраи зебо ва қомати барноро тамошо мекард ва дилаш саршор аз фараҳ мегашт. Чашмони Сабоҳат ба танбӯри Содир афтод, ки дар шохи дарахт овезон буд ва чанд қадам ба ҳамон сӯ гузошт.
- Шумо овози нагз доштаед, дар танбӯрнавозӣ ҳам зӯр,-танбӯрро аз шох гирифта, ба Содир дароз кард,- якто суруд намехонед?
Ҷуръати Сабоҳат Содирро ба ҳайрат овард ва ноилоҷ танбӯр ба даст гирифту ба чашмони Сабоҳат нигоҳ кард. Онҳо меҷарақиданд, сухан мегуфтанд, механдиданд, мезавқиданд.
- Майлаш,- Содир мизроб ба даст гирифта, танбӯрро ҷӯр кард. Фикр мекард кадом сурудро хонад, ки мувофиқи ҳамин лаҳзаҳо бошад ва ниҳоят ба ёд овард:
51
Sayfulloeva M.A. Correlation of the Truth of Life and Imaginative Phantasy in Literary Productions
Чашм-наргис, зулф-сунбул, чеҳра-гул, шамшод-қад,
Кас надида дар биҳишти ноз гулзор инчунин...
Суруд тамом нашуда, Сабоҳат саросема шуд, зеро овози модарашро шунид.
- Ташаккур,- гӯён бо чолокӣ ба болои девор баромад ва ба Содир табассуми латифе тақдим кард,-хайр...
- Номатон чӣ?-пурсида тавонисту халос Содир.
- Сабоҳат,- аз он тарафи девор ҷавоб доду ҷониби огил тохт. Метарсид, ки модараш фаҳмад, магал мебардорад, аҷаб не ин дафъа ба падараш хабар ҳам диҳад. Дар як вақт меболид, ки Содир ҳам ба вай майл дорад. Нигоҳи меҳрангез, суханони ширин, алалхусус сурудаш, ки гӯё маҳз дар бораи Сабоҳат эҷод карда буд, дилашро ба завқ меоварданд.
Чашм-наргис, зулф-сунбул, чеҳра-гул, шамшод-қад,
Кас надида дар биҳишти ноз гулзор инчунин...
Ин ду мисраъ дар хотираш нақш баста буданд. Яқин мекард, ки Содир чашму зулф ва чеҳраи ӯро бо ин навои пуршӯр васф мекунад (6, с.35).
Риштаи сеюми сужа - душманӣ варзидани ҳофизи ҳасуд Иброҳимча нисбат ба Содирхон, ки обрӯяш чун санъаткор дар байни халқ пайваста меафзуд, ба ӯ фишор овардан ва таҳдид кардан, игвою дасиса пеш гирифта дар ҳузури қозӣ ва дигарон Содирхонро ба хондани сурудҳои риндӣ ва аксулдинӣ гунаҳкор кардан, Ҳотам-паҳлавони каллабурро пайдо намуда, ба ӯ маблаги калон додани Иброҳимча, то ки ӯ Содирхонро аз байн барад, ниҳоят шарманда ва несту нопайдо шудани худи Ибро-ҳимча... воқеаҳои хаёлие будаанд, ки ба ҳақиқати ҳаёт рост меоянд. Образҳои Иброҳимча, Ҳотам-паҳлавони каллабур ва аз аҳди дӯстӣ гузашта, ба душманӣ табдил ёфтани муносибати онҳо бофтаю сохтаи тахайюли бадеии нависанда маҳсуб мешаванд. Ҳадафи нависанда аз эҷоди ин сужа ва образҳо ба лавҳаи тасвир гирифтани зиддиятҳои иҷтимоӣ, ахлоқӣ ва маишии байни аҳли санъат ва дар тамоми ҷодаҳо пирӯзӣ ба даст овардани Содирхон аст. Яке аз бозёфтҳои муҳими эҷодии Мубинҷон Юсуфзода дар тасвир ва ҳаллу фасли конфликт - садамаю зиддиятҳои байни Иброҳимча ва Содирхон бо дахолати гайричашмдошт ва фаъолонаи каллабур ба анҷом расидани он аст.
Ҳотам-паҳлавони каллабур бо супориши Иброҳимча рӯзи ҷумъа-рӯзи намозгузорӣ ба масҷиди Шайх Маслиҳатдини Хуҷанд меояд, то Содирхонро шинохта гирад ва сонӣ дарахти ҳаёташро аз бех бибурад. Содирхон то огоз ёфтани намоз дар байни халқ таронасароӣ мекард. Мардум ӯро бо меҳру муҳаббат шунида, аҳсанту офаринҳо мехонданд. Сурудҳои ҳофиз ба каллабур ҳам писанд омаданд. Зиёда аз ин, рафтори саховатмандонаи Содирхон - маблаги аз намозгузорон ҷамъшударо соҳибӣ накарда, ба масҷид бахшидани ӯ азми каллабурро аз куштани ӯ боздошт. Сухани ӯро гӯш кард:
«-Тақсир, ин лутфу марҳамати халқи азизамро аз банда қабул фармоед. Ман мехоҳам ин пулҳоро ба ободонии масҷид сарф намоем ва ба мардуми камбизоат хӯроке пухта худоӣ кунем.
Содирхон ба эҳтиром пулҳоро ба имом дод ва худ ҳатто сӯмаке нагирифт».
Таъсири сурудҳо, рафтори олиҷанобонаи Содирхон ва муносибати меҳрубононаи халқ нисбат ба ӯ ба Ҳотам-полвон чӣ гуна буданд?
Чунон ки дар қисса омадааст, Ҳотами каллабур шахсияти наҷиби Содирхонро фаҳмида, на танҳо аз нияти қотилӣ даст кашид, балки худи Иброҳимчаро бад дид, ба ӯ хашму газаб пайдо кард. «Каллабур ба хашм омада буд,-навиштааст Мубинҷон
52
Сайфуллоева М. Таносуби ҳақиқати ҳаёт ва тахайюли бадей дар адабиёт
Юсуфзода. -Дандонҳояш гичиррос мезаданд. «Ҳасудхӯри муттаҳам. Аз касе шунида будам, ки агар ҳасуд набошад, ҷаҳон гулистон мешавад»,-мегуфт худ ба худ.
Вай Иброҳимчаро худаш кофта ёфт...
- Ту муттаҳами номард, киро фармудӣ, ки ҷазо диҳам, ҳатто ба маргаш ҳам розӣ будӣ. Чӣ хел тавонистӣ, ноҷинс?- ва аз кисса пулҳои Иброҳимча додаро бароварда, ба рӯяш ҳаво дод.
-Ман... ман... мо шарт кардем-ку. Худатон розӣ шудед,- ба шумо-шумогӯӣ даромад Иброҳимча».
Каллабур рафтору кирдори худ ва Иброҳимчаро дар ҳамон вазъияти ошӯбидааш таҳлил кард, ноодамӣ ва пастию зиштии ӯ ва баландии мақому манзалати Содирхонро нишон дод, худаш душмани Иброҳимча ва мухлису иродатманди Содирхон гардид. Зиёда аз ин, каллабур натиҷа гирифт, ки то ба ҳол бо роҳи хато ба сар мебурдааст. Ӯ бо таъсири Содирхон қадам ба ҷодаи дуруст гузошт ва ба меҳнати ҳалол сар фаровард. Вай ба Иброҳимча гуфт:
«-Ман гунаҳкор, ҳам дар пеши Худо, ҳам дар назди бандагонаш. Аммо намедонистам, ки бо кӣ кордор мешавам. Ту муттаҳами ҳасудхӯр ба нохуни вай намеарзӣ, фаҳмидӣ. Канӣ, ин ҷо биё,-каллабур Иброҳимчаро каш-кашон ба лаби дарё фаровард, вале вай пойҳояшро тиргак карда, рафтан намехост. Якзайл таваллову зорӣ мекард, пули зиёд ваъда медод, ки ӯро сар диҳад. Каллабур даст аз ӯ барнамедошт. Чӣ ният дошт, Худо медонад... Дигар Иброҳимчаро дар шаҳр касе надид, беному нишон гашт».
Мубинҷон Юсуфзода дар фарҷоми ин риштаи сужа, ки чоҳкан зери чоҳ гардид ва шафқату адолат, покӣ ва одамият пирӯз шуд, навиштааст:
«Каллабур. қасам хӯрда, аз корҳои зишт даст кашид, «ба қатори одам даромад». Чойхоначигиро касб кард. Рӯзҳои ҷумъа ба масҷид омада, ба маснавихонии Содирхон гӯш медод ва ҳар бор шукр мегуфт, ки ба ин ҳофизи саховатпеша ва дӯстдори мардум осебе нарасонд. Вай мухлиси сахти Содирхон гашта буд» (6, с.54-55).
Дар бораи муносибати байни Содирхон ва Иброҳимча таваққуф намуда, ду нуктаро шарҳ додан лозим меояд. Қозикалони шаҳр, ки номаш зикр наёфтааст ва Юсуфхон Эшон, ки вазифаи давлатӣ ё диниаш маълум нест, такя ба хабаркашии Иброҳимҷон карда, Содирхонро наздашон хонданд ва таъкид карданд, ки «бас кун хондани сурудҳои риндиро. Маззаро аз қайла наравон. Сабру тоқати мо ҳам беохир нест. Ғазаби Худоро набиёр!»
Дар тасвири нависанда қозикалон ва Юсуфхон Эшон одамони ҷоҳил ва нодонанд, ки ҳатто маънои сурудҳои Содирхонро намефаҳманд ва чун ҳофиз онҳоро эзоҳ медиҳад, ҳар ду мулзам мешаванд. Яъне қозикалон ва Юсуфхон Эшон образҳои манфӣ мебошанд.
Ба фикри мо, ин усули тасвир ҳамоно идомаи муносибати синфӣ ба афроди ҷомеа, хусусан ба мансабдорони замони гузашта аст. Дар даврони истиқлолияти миллии Тоҷикистон муносибат ба таърих, ҳаёти ҷомеа ва ашхоси таърихӣ низ тагйир ёфтааст. Акнун ба гузашта аз мавқеи умумибашарӣ назар афканда, аз байни мансабдорон типҳои мусбатро низ ба тасвир овардан лозим меояд.
Аксарияти қаҳрамонон ва дигар иштирокдорони қиссаи «Роҳи Содирхон» шахсиятҳои таърихӣ ва воқеӣ мебошанд, ки бо ному насаб, тахаллус ва касбу кори худ тасвир ёфтаанд. Содирхони Ҳофиз, Бузургхон-тӯра, шоирон Кошиф, Асирӣ, Ҳоҷӣ Юсуф, Абдуллои Файёз, Мулло Тӯйчӣ, Домулло Ҳалим ва боз чанд нафари дигар аз ҳамон ҷумлаанд. Персонажҳои тахайюлӣ ҳам кам нестанд. Сабоҳат,
53
Sayfulloeva M.A. Correlation of the Truth of Life and Imaginative Phantasy in Literary Productions
Зокирбойи кулол, Ҳотам-полвон, Иброҳимча ва чанд тани дигар образҳои тахайюлианд. Нависанда таносуби персонажҳои мусбату манфиро риоя мекунад, муоширати онҳоро чунон ба тасвир мегирад, ки ба назари хонанда ҳамаашон образҳои воқеӣ-реалӣ менамоянд.
Тамоми воқеаҳои асар дар атрофи як меҳвари асосӣ - Содирхон инкишоф меёбанд. Нависанда ӯро аз айёми наврасиаш, ки як нафар дӯстдори суруду мусиқӣ буд, то ба ҳофизи номдор шуданаш тасвир месозад. Хонанда ҳофизи ҷавонро дар Иди Наврӯз, тӯйи Зокирбои кулол, маҳфили дӯстон, дар Самарқанд, дар маъракаи Муллоҷонбойбача, дар сӯҳбати ҳофизони машҳур Мулло Тӯйчӣ, Домулло Ҳалим, Ҳамроқулқорӣ ва дигарон мебинад. Нависанда образи Содирхонро дар ҷараёни таҳаввулу ташаккул, ҳунари сарояндагиашро дар рушду камол нишон дода тавонис-тааст. Ӯ дар ҳама ҷо бо камоли шавқ ва камоли ҳунармандӣ шашмақомсароӣ карда, ба муҳаббати халқ сазовор мегардад. Мубинҷон Юсуфзода паҳлӯҳои гуногуни образи қаҳрамонро тасвир менамояд: вай ошиқ ва ҳофиз, вай шоду масрур ва гампечу мусибатзада, вай таргибгари ҳақиқат ва адолат, вай хушсухану сӯҳбаторо... сароянда ва навозандаи мумтоз аст. Барои ҳифзи ҳақиқат бо мансабдорон баодобона, аммо бо камоли доноӣ ва ҷасорат баҳс мекунад, дар ҳифзи ҳақиқат ва шаъну шарафи устодаш Бузургхон-тӯра ва худаш бо персонажи манфӣ Иброҳимча занозанӣ карда, адаби ӯро медиҳад...
Нависанда усулҳои мухталифи тасвирро корбаст менамояд, то образи Содирхон ҳарчӣ мукаммалтар ба тасвир ояд. Агар яке аз ин усулҳо қаҳрамонро дар байни ҷомеа нишон дода, аз нагмасароиҳо ба ваҷд омада, «Офарин!», «Боракалло!», «Аҳсант!» гуфтани тамошобинон дар ҳаққи Содирхон бошад, усули дигар дар оинаи фикру андешаҳои мухлисону иродатмандон ва ҳатто баъзе душманон тасвир намудан мебошад. Бузургхон-тӯра ба Бибиоиша (исми бофтаи муаллиф), модари Содирхон мегӯяд:
«- Ҳамшира, ман омадам, ки розигии шуморо гирам. Содирхонро ба ман ба шогирдӣ диҳед. Вай зеҳни тез, қобилияти нотакрор, овози хуб доштааст. Ба хотири дӯстам Бобошариф ӯро ба тарбия гирам, ҳунар ёд диҳам. Боварии комил аст, ки аз ӯ ҳофизи бузург мебарояд» (6, с. 33).
Баъд аз ҳунарнамоӣ дар тӯйи Зокирбои кулол:
«Ҳаждаҳ сол пеш Содир таваллуд шуда буд,- бо завқ ва меҳрубонӣ мегуфт Бузургхон-тӯра,-имшаб Содирхони Ҳофиз тавлид шуд. Минбаъд номи ҷанобашон Содирхони Ҳофиз аст» (6, с.38).
Вақте ки устодаш «овози Содирхон назаркарда, овози худодод» гӯён ситоиш кард:
«-Рост мегӯед, овози вай ба дили кас тез мерасад, одамро мутеъ мекунад, ба андеша мебарад,- суханони қиблагоҳашро қувват бахшид Муҳаммадаминхоҷа» (6, с. 37).
Дар Самарқанд Мулло Тӯйчӣ дар бораи Содирхон гуфт:
-«Чӣ хушбахтам, ки бо шумо шинос шудам, хуш омадед!» ва огӯш кард ӯро.
Як нафар марди ношинос дар масҷиди Шайх Маслиҳатдин сурудҳои Содирхонро шунида, чунин ба шавқу завқу ваҷд омад:
«- Ҳой мусулмонон, ҳой мардум! Ман беш аз сӣ сол аз як кишвар ба дигараш гашта, хеле ҳунарҳоро дидам, ҳофизони зиёдеро шунидам. Олиҷаноб буданд, аммо чизе, ки ман имрӯз дидаму шунидам, аз ҳамаи онҳо афзалтар буд. Аҳсант, Содирхон» (6, с. 54).
54
Сайфуллоева М. Таносуби ҳақиқати ҳаёт ва тахайюли бадей дар адабиёт
Ҳатто Иброҳимча, душмани ашаддии Содирхон, иқрор мекунад, ки «Содир то ин дараҷа ҳунарманд шудаасту мардум ӯро эътироф кардаанд» (6, с. 37). Дар ҷои дигар гуфт, ки Содир «одами машҳур, ёру дӯстони зиёд дорад» (6, с.33).
Шоирони тоҷик Абдуллои Файёз, Тошхоҷаи Асирӣ, олим ва сайёҳ Ҳоҷӣ Юсуф, ки дӯст, мухлис, ҳамнишин ва ҳамсӯҳбати Содирхон будаанд, ҳунари сарояндагӣ ва навозандагии ӯро эътироф мекунанд ва баҳои баланд медиҳанд, ба пурратар тасвир ёфтани образи ӯ кӯмак мерасонанд. Дар ин ҷода ҳам тахайюли бадеии нависанда нақши муҳим бозидааст. Вале нависанда гоҳо меъёрро риоя намекунад. Моҳияти масъала дар ин аст, ки дар ҷавонии Содирхон, масалан, дар сисолагиаш, Тошхоҷаи Асирӣ 13 сол дошт, ҳатто дар 35-солагии ҳофиз, ки ҳудуди ҷавонӣ анҷом меёбад, шоири мо 18-сола буд. Фаромӯш намекунем, ки Содирхон дар соли 1847 таваллуд шудааст, Асирӣ бошад, соли 1864 ба дунё омадааст, яъне шоир аз ҳофиз 27 сол хурд буд. Пас, чӣ тавр Асирӣ дар ин синну сол ҳамсӯҳбати комилҳуқуқи Содирхон шуда метавонист, чӣ тавр Содирхон ба ашъори эҷоднашудаи Асирӣ оҳанг баста, дар маъракаҳо месароид? Хуб мешуд, ки нависанда ба ҷои Асирӣ дар сӯҳбатҳои Содирхон шоир Кошифро шомил мекард, ки ба ифоқа наздиктар меомад. Аммо кас ба ҳайрат мемонад, ки Кошиф дар қиссаи Мубинҷон Юсуфзода бештар дар сафарҳост, мазмуну моҳияти он сафарҳо низ маълум нест. Кошиф ҳатто дар мотами падараш ҳам ширкат надошт. Образи Асирӣ дар айёми солории Содирхон тасвир меёфт, ба ҳақиқати таърихӣ ва ҳақиқати бадеӣ мувофиқ меомад.
Асирӣ натанҳо шоири тавоно, балки як марди оқилу доно ҳам буд. Ӯ наметавонист машҳуртарин рубоии Абӯалӣ ибни Синоро ба Умари Хайём нисбат бидиҳад. Дар сӯҳбати уламо ва фузало, ки Содирхон ҳам ширкат дошт:
«-Ҳатто Хайёми бузургро кофиру беимон меноманд,-шӯрид Асирӣ:
Бо ин ду-се нодон, ки чунин медонанд,
Аз ҷаҳл, ки донои ҷаҳон эшонанд.
Хар бош, ки ин ҷамоа аз фарти харй,
Ҳар к-ӯ на хар аст, кофираш мехонанд» (6, с. 56).
Хатои ҷузъии дигар ин аст, ки дар нусхаи асли рубоии Абӯалӣ ибни Сино дар сатри дуюм вожаи «эшонанд» не, балки «ононанд» омадааст.
Худи Содирхон ҳам дар ин сӯҳбат як сатри шеъри маъруфи Амир Хусрави Деҳлавиро хато қироат мекунад:
«-Мисраъҳои суруди «Кофири ишқам, маро мусулмонӣ даркор нест, Хонаи ман тор гашта, ҳоҷати зуннор нест,-ба эшон писанд наомадааст,-хандид Содирхон» (6, с. 55.
Ҳол он, ки шакли саҳеҳи мисраи аввал чунин аст:
Кофири ишқам, мусулмонй маро даркор нест.
Агар дар мисраъ ҷои калимаҳо иваз шаванд, вазни шеър осеб меёбад. Ҳофиз инро зуд ҳис мекунад, аммо на ҳар носир...
Содирхон дар қисса ҳамчун инсони хоксор, ҳоҷатбарор, ботамкин, сахӣ, ҷасур, боаҳду паймон, башарпарвар, муҳимтар аз ҳама, чун санъаткори эҷодкор ба тасвир расидааст. Ин манзара ҳам ҷолиби таваҷҷӯҳ аст, ки муҳаббат, ҳастии дилдодааш Сабоҳат ҳамчун сарчашмаи илҳоми ҳофиз ва бастакор нишон дода шудааст. Ба порчаи зерин эътибор медиҳем:
«Содирхонро гами он ки ҳамсоядухтар кайҳо аз худ дарак намедиҳад, ором намегузошт. Вай борҳо ба саҳни ҳавлӣ баромада, машқи танбӯр ва овозхонӣ мекарду чашм аз девори ҳамсоя намеканд. Аммо Сабоҳат худро нишон намедод. «Шояд бемор шуда бошад», тахмин мезад ӯ. Содирхон ҳанӯз лаззати шароби ишқро начашида буд,
55
Sayfulloeva M.A. Correlation of the Truth of Life and Imaginative Phantasy in Literary Productions
намедонист, ки вай чӣ сархушиҳо дораду чи дарду ранҷ». Таби ишқ, шабҳои бехобӣ, беқарорӣ барояш бегона буданд. Лекин Сабоҳатро тез-тез ба хотир меовард, чеҳраи хандону чашмони мавиз барин сиёҳаш аз пеши назар намерафтанд. «Ба як карашма Зулайховаше дили моро, Чунон рабуд, ки Юсуф дили Зулайхоро» ҳар дам такрор мекард зери лаб» (6, с. 40-41).
Оре, ҳаяҷону изтироби пайдоиши ишқ дар дили ҳофизи ҷавон боиси ба дунё омадани суруди «Ушшоқи Содирхон» гардид, ки хеле машҳур аст.
Аз тасвирҳои нависанда бармеояд, ки агар Сабоҳат дили Содирхонро бо ҷасорат, «қомати чу сарв боло, миёни борик, сари синаи баланд, чашмони шаҳло..., рӯи кулча ва абрӯвони камонаш», ки «ӯро ба парии афсонавӣ монанд мекарданд» (6, с. 27-28), рабуда бошад, дили Сабоҳат ҳам на танҳо ба «навҷавони мавзунқомат, ки чеҳраи зебо дошт», балки ба ҳунари навозандагии ӯ, ки «панҷаҳояш болои торҳои танбӯр ба рақс даромада, навои фораме ба атроф танин меандохт», ба санъати сарояндагиаш ҳам, ки «осуда ва ботамкин месароид», ба «овози зангӯлавораш», ки «ба нолаҳои тори танбӯр ҷӯр шуда, ба дил ҳаловат, ба тан роҳат мебахшиданд» (6, с. 28) рафта буд.
Нависанда такмил ёфтани чеҳраи Содирхонро низ нишон медиҳад: «Содирхон бо гузашти солҳо ба марди баландқомату зебочеҳра бадал меёфт. Сари синаи фарох, бозувони пурқувват дошт, чусту чолок, далеру нотарс буд» (6, с. 51).
Мубинҷон Юсуфзода чеҳраи қаҳрамононашро чун оинаи дили онҳо тасвир менамояд, ки ин ҳунар аст, чеҳраи Ҳоҷӣ Юсуф ҳам зуҳуроти донишҳои илмӣ, фарҳанги воло ва ошноии хубаш бо маданияти Аврупо мебошад: «Дар ҳамин вақт дари кӯча тақ-тақ шуду лаҳзае пас марди солор ва зебочеҳра, ки сару либоси нави танаш ӯро ба олимони рус монанд мекард, бардам-бардам қадам монда, ба ҳавлӣ даромад. Вай риши кӯтоҳ қайчизада, мӯйлаби ба ришаш мутобиқ, бинии тегадору абрӯвони сермӯй дошт» (6, 48).
Роҷеъ ба таносуби ақлу хирад ва тахайюли бадеӣ дар осори адабиёт, ба хусус таносуби ҳақиқати таърихӣ ва тахайюли бадеӣ дар эҷодиёти нависанда дар мисоли қиссаи Мубинҷон Юсуфзода «Роҳи Содирхон» ибрози назар карда, мақолаамонро, ки бо суханони В. Г. Белинский огоз ёфта буд, боз бо андешаҳои ӯ дар бораи умумият ва фарқи фаъолияти олим ва нависанда ба анҷом мерасонем. Мунаққиди шаҳири рус навиштааст:
«Файласуф бо муҳокимарониҳои илмӣ ҳарф мезанад, шоир бо образ ва манзараҳо сухан мегӯяд, ҳардуи онҳо як чизро мегӯянд. Иқтисоддони сиёсӣ бо рақамҳои оморӣ мусаллаҳ шудаю ба зеҳни хонандагон ё шунавандагони худ таъсир расонида исбот мекунад, ки вазъияти фалон синф дар ҷомеа дар натиҷаи фалон ва фалон сабабҳо хеле хубтар ё ин ки бадтар гардидааст. Яке исбот мекунад, дигаре нишон медиҳад ва ҳар ду бовар мекунонанд, фақат яке бо далелҳои мантиқӣ, дигаре бо манзараҳо» (1, с.367).
Дар қиссаи «Роҳи Содирхон» муҳокимарониҳои илмӣ камтар, аммо образ ва манзараҳо бештар мушоҳида мешавад. Ҳарду шакл ҳам барои тадқиқи бадеии ҳаёт ва офариниши образ ва характерҳои инсонӣ корбаст шудаанд.
Қиссаи мазкур нахустин асари ҳамосавӣ дар бораи Содирхони Ҳофиз ва муҳити иҷтимоӣ ва фарҳангии ӯст, вале он ҷараёни зиндагонии санъаткори бузургро пурраю мукаммал фаро намегирад. Роман лозим меояд, то ки зиндагиномаи ҳофиз ва воқеаҳои бузурги сиёсию иҷтимоии замони ӯ яклухт ба риштаи тасвир кашида шаванд. Худи нависанда нагз медонад, ки дар қиссаи ӯ як марҳилаи рӯзгор ва пайкори ҳунарии Содирхони Ҳофиз инъикос ёфтаанд. Ин аст, ки дар хотимаи гайримуқаррарии қисса чунин гуфта шудааст:
56
Сайфуллоева М. Таносуби ҳақиқати ҳаёт ва тахайюли бадей дар адабиёт
«Дили Содирхон аз фараҳ лабрез буд. Вай ба туфайли Кошиф азизи маҳфиле шуда буд, ки беҳтарин нерӯҳои ақлонии шаҳр дар он гирд омада буданд. Нахустин созан-даи курраи арз, ситорашиноси маъруф Ҳоҷӣ Юсуф, шоири оташинсухан Тошхоҷаи Асирӣ, Абдуллои Файёз, Ҳусайни Розӣ гули сари сабади ин маҳфил буданд.
Содирхон ҳоло намедонист, ки ширкатҳои бузурги Петербург, Маскав, Рига, Тошканд сурудҳои ӯро ба қарта сабт мекунанд. Ширкатҳои «Гофман» ва «Пишуший Амур» ходимони худро барои сабти овози вай ба Хуҷанд мефиристанд. Ҳоло вай ба гӯшаи хотир ҳам оварда наметавонист, ки овозаи ҳунари сарояндагиаш то гӯши амири Бухоро - Олимхон мерасаду вай Содирхонро ба маркази аморат даъват мекунад ва дар қасри тобистонаи ӯ - Ситораи моҳи хоса ҳунарнамоӣ мекунад. Сазовори баҳои баланди аҳли дарбор мегардад.
Содирхон инро ҳам намедонист, ки ба туфайли инқилоби Уктобир Ҷумҳурии Тоҷикистон барпо мегардад ва ӯро барои кор ба маркази давлат - шаҳри Душанбе даъват мекунанд.
Ва албатта намедонист, ки дар осорхонаи эҷодиёти халқи шаҳри Маскав -маркази бузургтарин давлати ҷаҳон ба ҳайси ҳофизе, ки соҳиби овози баландтарин аст, номаш сабт мегардад ва расмаш чун ёдгории нодир осорхонаро оро медиҳад.
Ин ҳама Содирхонро дар пеш мунтазир буд. Мо танҳо овони ҷавонии ӯро ба қалам додем» (6, с. 56).
Бале, агар ин ҳама мавод аз чашмаи файзбахши тахайюли бадей шодоб карда шаванд, шубҳае нест, ки нависандаи донишманд ва соҳибистеъдод романи хондание дар бораи Содирхон офарида метавонад.
Калидвожаҳо: Вокеияти реалӣ, ҳақщати ҳаёт, манзараҳои зиндагӣ, образу
характерҳои одамон, «Ушшоқи Содирхон», усулҳои мухталифи тасвир
Пайнавишт:
1. Айнӣ, С. Куллиёт. - Душанбе: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1962. -Ҷ. 6. - 105 с.
2. Айнӣ, С. Куллиёт. -Душанбе: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1963. -Ҷ. XI, китоби якум. -186 с.
3. Белинский, В.Г. Собрание сочинений. В девяти томах. Том восьмой. -М.: Художественная литература, 1982. - 361 с.
4. Турсунзода, М. Ҳаёт устоди беҳтарин аст. //Садои Шарк, 1965. - №9. -С. 4-5.
5. Холматзод, Ҳ. М. Содирхон ва пайвандони ӯ. -Хуҷанд: Нашриёти давлатии ба номи Раҳим Ҷалил, 1997.
6. Юсуфзода, М. Роҳи Содирхон. //Садои Шарк. - 2013. -, №7.
Reference Literature:
1. Aini, S. Collection of Works. - Dushanbe: National publishing-house of Tajikistan, 1962. V.6. - pp. 105.
2. Aini, S. Collection of Works. - Dushanbe: National publishing-house of Tajikistan, 1963. V.11. first edition. - pp. 186.
3. Belinskiy, V.G. Collection of Works. In two volumes. V.8. - M: Belles-Lettres, 1982. - pp. 361.
4. Tursunzoda, M. Life is the Best Teacher. // The Voice of the Orient, 1965. #9. - pp. 4 - 5.
5. Kholmatzod, H.M. Sodirkhon and His Relatives. - Khujand: Rahim Jalil, 1997.
6. Yusufzoda, M. The Way of Sodirkhon. // The Voice of the Orient, 2013. #7.
57
