CC BY
96
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 83,3 (2Т)
С. ЭМОМАЛИ
ЧЕҲРАҲОИ АДАБИЮ ФАРҲАНГИ ДАР ЭҶОДИЁТИ СОТИМ УЛУҒЗОДА
Вожаҳои калидӣ: эцодиёти Сотим Улугзода, таърихи адабиёти тоцик, чеҳраҳои адабию фарҳангӣ, насри тоцик, образи бадей
Халқи тоҷик таъриху фарҳанги қадимӣ дошта, гузаштагони он дар инкишофу пешрафти тамаддуни халқу миллатҳои дигар низ саҳми арзанда гузоштаанд. Таъриху фарҳанги ҳазорсола ва мероси адабии ин халқи куҳанбунёд шуҳрати ҷаҳонӣ дошта, чеҳраҳои шинохтаеро аз қабили Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Сино, Хайём, Саъдӣ, Ҳофиз, Саноӣ, Аттор, Камоли Хуҷандӣ, Абдурраҳмони Ҷомӣ, Аҳмади Дониш, С. Айнӣ, А. Лоҳутӣ, Мирзо Турсунзода, Ҷ. Икромӣ, С. Улугзода, Раҳим Ҷалил, М. Қаноат, Лоиқ, Бозор ва Гулрухсор ба дунё овардааст, ки осори онҳо боиси ифтихори насли муосир гардидааст. Адибони фавқ дар осори манзуму мансури худ ҳодисаю воқеаҳои муҳимми сиёсию иқтисодӣ ва фарҳангии давраҳои гуногуни ҳаёти халқи азияткашидаи тоҷику форсро инъикос намуда, гояҳои баланди инсондӯстӣ, меҳнатдӯстию ифтихори миллӣ ва худшиносию худогоҳӣ барин хислатҳои поку наҷиби инсониро таргиб намудаанд.
Дар офаридани чеҳраҳои адабӣ - фарҳангӣ баъд аз устод Айнӣ дар ин кори бошараф дар нимаи дуюми адабиёти асри ХХ-и тоҷик саҳми Нависандаи халқии Тоҷикистон Сотим Улугзода зиёд мебошад.
Сотим Улугзода ба омӯзишу таҳқиқи рӯзгору осор, мактаби илмию адабӣ, муҳит ва замони зиндагии бузургтарин чеҳраҳои тоҷику форс - Рӯдакию Фирдавсӣ, Сино, Носири Хисрав, Саъдӣ, Ҳофиз, Ҷомӣ ва Аҳмади Дониш камар баста, оид ба эҷодиёт ва саҳифаи зиндагии онҳо чи дар тазкираи дастҷамъонаи «Намунаҳои адабиёти тоҷик» (1940) ва чи дар асарҳои илмию бадеӣ мулоҳизаҳояшро баён намудааст.
Нависанда сабаби рӯй овардани худро ба ҳаёту фаъолияти ин мутафаккирон чунин баён намудааст: «Мақсад аз рӯй овардани ман (С. Улугзода - С. Э.) ба таърих, ба таври бадеӣ таърихи халқамонро дарк кардан, бузургони гуманист ва тараққихоҳи гузаштаамонро, ки ифтихори миллии моро ташкил мекунанд, ба халқамон аз тариқи дил ва ҳис ҳамон тавре ки ман шинохтаам, шиносонидан аст Дар таърих ва дар фаъолияти арбобҳои тараққипарвари он басе нуктаҳо, ҳикматҳо, таълимҳо, пандҳо ҳастанд, ки барои замони мо ҳам қиматашонро гум накардаанд» (12, 3).
Дар ҷаҳони фарҳангу тамаддун ҳар қавму миллатро ба воситаи адабиёту фарҳанги он мешиносанд ва қадршиносӣ мекунанд. Хушбахтона, дар асрҳои IX-X шоҳони Сомонӣ дар Мовароуннаҳр ва Хуросон ба сари қудрат омаданд ва бо омезиши фарҳанги гузаштаву замони худ забону адабиёти наверо ба вуҷуд оварданд, ки сабаби пойдории фарҳанг ва бақои миллати тоҷик гардад. Яъне, асри Х-ро бе муболига метавон давраи тиллоии тамоми соҳаҳои ҳаёти илмӣ ва адабии тоҷикон номид. Дарбори шоҳони Сомониро аҳли фарҳанги ҳамонрӯзаи мамлакат нуру зиё мебахшиданд. Дурахшонтарин чеҳраи фарҳангии ин дарбор, ки бо эҷодиёташ роҳи асосии инкишофи адабиёти форсу тоҷикро муайян сохта, ба адабиёти асрҳои баъдина низ таъсири бузург расонид, Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ буд. «Таъсири шеъри сода, вале устодонаю рӯҳнавоз ва ҳаяҷонбахши «Бӯи ҷӯи Мулиён ояд ҳаме» ба Амир Насри Сомонӣ намунаи эҷоди сеҳрофарини сухани бадеъ (Рӯдакӣ - С. Э.) мебошад» (1, 15).
Оид ба баррасӣ ва муаррифии адабиёти асрҳои 1Х - Х форсу тоҷик, омӯзиши ҳаёт ва фаъолияти эҷодии устод Рӯдакӣ хизмати олимони хориҷию ватанӣ: Амеде Журден, Ҳаммер -Пургштал, Ҳ. Эте, Ш.Шеффер, Ж.Дармстетер, Ян Рипка, А. Е. Кримский, Е. Э. Бертелс, А. А. Семёнов, И. С. Брагинский, Шиблии Нӯъмонӣ, Забеҳуллоҳи Сафо, Саиди Нафисӣ, С. Айнӣ, С. Улугзода, А. Деҳотӣ, М. Мирзоев, Ш. Ҳусейнзода, Х. Мирзозода, А. Афсаҳзод назаррас аст. Ва яке аз шахсиятҳои фарҳангие, ки адабиёту фарҳанги асрҳои Х - Х1 тоҷик, махсусан зиндагинома ва осори устод Рӯдакиро ҷиддан мавриди баррасӣ қарор додааст, Сотим Улугзода мебошад.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Дар ҳоли ҳозир камтар касеро метавон ёфт, ки бо зиндагӣ ва рӯзгору осори устод Абӯабдулло Рӯдакӣ ошно набошад ё порчае аз ашъори дилангези ӯ аз ёд надонад. Ин як амри воқеист. Аммо исми шахсоне, ки дар рушду густариш ва муаррифии эҷодиёти устод саҳм гирифтаанд шояд на ба ҳама маълум бошад. Барои таблигу тарвиҷи осори устод Рӯдакӣ ва масири зиндагии ӯ дар радифи пажӯҳишгарону муҳаққиқон аҳли адаб буданд, ки хидмати шоистае намуданд.
Бидуни шубҳа, дар таърихи адабу фарҳанги асри ХХ адибе, ки баъд аз устод Айнӣ дар инъикоси бадеии таърихи халқи тоҷик, масоили миллӣ, худшиносию худогоҳӣ, гаму дард, шодию нишот ва бурду бохти миллати тоҷик саҳми арзанда дорад, Сотим Улугзода мебошад. «Ин чеҳраи адабӣ, - таъкид мекунад профессор Х. Асозода, - дар рушду камоли адабиёти нави тоҷик, бахусус соҳаи насри бадеии он, хизмати арзандаеро ба ҷо овардааст» (3, 4).
Тақдири таърихии халқи тоҷик таваҷҷуҳи Сотим Улугзодаро ҳанӯз ҳангоми таҳсил дар Дорулмуаллимини тоҷикии шаҳри Тошканд (1925 - 1929) ба худ ҷалб намуда буд ва баъдтар ин масъала дар эҷодиёташ беш аз пеш мавқеъ пайдо карда, минбаъд барномаи эҷодиашро ташкил намудааст. Нависанда дар «Халқи худро шинос» ном боби қиссаи тарҷумаиҳолии «Субҳи ҷавонии мо» аз дарси худшиносии профессори рус М. С. Андреев бо сипосгузорӣ чунин ёдовар шудааст: «Профессор ба мо аз таърихи Бухоро ва ривоятҳои оид ба пайдоиши ин шаҳр баъзе чизҳоро нақл кард. Баъд аз он аз талабаи бухорӣ боз пурсид:
- Ту Рӯдакиро шунидаӣ?
- Рӯдакӣ - мӣ? Аз одамҳо шунида будам: дар қадим ҳамин хел як валӣ гузашта будааст.
Профессор лабханде карду гуфт:
Не, вай валӣ набуд... Рӯдакӣ ҳамватани бузурги туст, вай бисёр одами аҷоиб буд... Вақте ки ту дар ин ҷо хонда кӣ будани Рӯдакиро донистӣ, вайро дӯст хоҳӣ дошт» (11, 269).
Тавре ки аз ишораи худи адиб ва осори чопии ӯ бармеояд, ин шинохти устод Рӯдакӣ минбаъд мавриди баҳрабардории муфассали нависанда қарор гирифтааст.
Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба поён расид. Марҳилаи наве бо номи марҳилаи барқароркуниву ободкориҳо, бедор намудани ҳисси ватандӯстиву ифтихори миллӣ ва худшиносиву худогоҳӣ огоз гардид. Роҳбарияти ҳамонрӯзаи ҷумҳурӣ ба ҳамин мақсад тасмим мегирад, ки 1100-солагии устод Рӯдакиро ҷашн бигиранд. Ин мароми ба тасвиб расидаи ҳукумат аз ҳама бештар мақбулу писанди Сотим Улугзода гардид. Нависанда дар «Единение» ном маҷмӯаи очерку мақолаҳояш ин нуктаро чунин таъкид мекунад. «Зиндагӣ ва эҷодиёти Рӯдакӣ таваҷҷӯҳи маро (С. Улугзодаро - С. Э.) ҳанӯз аз овони ҷавонӣ ба худ ҷалб намуда, дер боз орзу доштам, ки дар бораи осори ӯ чизе навишта образи ӯро ба тасвир биёрам. Ҳангоме ки соли 1956 дар хусуси Рӯдакӣ навиштани киносенария супориш баромад, ман бо хушнудӣ барои ин филм сенария навиштам» (8, 124). Ин сенария «Қисмати шоир» ном дошта, ба муносибати 1100-солагии устод Рӯдакӣ эҷод гардидааст. Филмномаи мазкур соли 1960 дар кинофестивали кишварҳои Осиё ва Африқо дар шаҳри Қоҳира сазовори мукофоти олии «Уқоби тилло» гардид.
Ҳарчанд ки зиндагӣ ва шахсияти Рӯдакӣ сараввал дар осори илмии устод Айнӣ ба тасвир омада бошад ҳам, вале дар эҷодиёти Сотим Улугзода ба дараҷот мукаммал гардидааст. Образи Рӯдакиро Сотим Улугзода қариб дар ҳамаи навъҳои санъату адабиёти тоҷик, аз чумла, сенария, киноповест ва драма ба тасвир овардааст.
Рӯи саҳнаи театри точик омадани драмаи «Рӯдакӣ» ба С. Улугзода ба осонӣ муяссар нагардидааст. Аз як тараф набудани сарчашмаҳои илмӣ, аз сӯи дигар,тадқиқоти ками илмӣ оид ба ҳаёт ва эчодиёти устод Рӯдакӣ нависандаи масъулиятшиносро ба чустучӯҳои пуршиддат водор менамуд. Ва пас аз омӯхтани мероси адабии шоир ва заҳматҳои зиёди фикрӣ, образи Рӯдакӣ дар драмае бо номи «Рӯдакӣ» соли 1958 офарида шуд.
Драма аз 4 парда ва 13 намоиш мураттаб гардида, «нависанда ӯро (Рӯдакиро - С. Э.) аз чавонӣ, ҳини ба дарбори Сомониён омаданаш то давраи пирӣ, аз дарбор ронда шуданаш, нишон медиҳад» (6, 177). Яъне, дар маркази драма образи Рӯдакӣ ва ақидаҳои адолатпарварии ӯ чи дар гуфтор ва чи дар кирдори шоири тавоно ба қалам додааст. Қайд кардан бамаврид аст, ки намоишнома аз тарафи намояндагони халқҳои Шарқи хоричӣ, ки ба чашнвораи 1100 - солагии Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ омада буданд, хеле писанд меояд. «Драмаи Шумо (С. Улугзода - С. Э.), -қайд мекунад олим ва шоири афгон Гулпоччои Улфат, - рочеъ ба Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ фаромӯш намешавад. Таъсири маҳорати ҳунарӣ ва адабии Шумо ба ҳайси як хотираи хуб назди мо боқист» (5, 91).
Ҳангоме ки сухан дар бораи мақому манзалати Рӯдакӣ дар тасвири С. Улугзода, махсусан дар драмаи «Рӯдакӣ» меравад, оид ба забони асар таваччӯҳ накардан имкон надорад. «Асар, - қайд мекунад адабиётшинос М.Шукуров, - асосан ба забони тоза ва софи имрӯза навишта шудааст,
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
унсурҳои архаистӣ, ки драматург истифода намудааст, чунин унсурҳое нестанд, ки ба қонунҳои забони имрӯза тамоман зид ва ба тамошобин номафҳум бошанд» (14,37). Дар ҳақиқат, забони «Рӯдакӣ» содаю равон, образнок, шевою гуворо буда, ба рӯҳи таърихии асар ва замону макони воқеаҳо иртиботи комил дорад. «Амир ба шарафи фатҳи Нишопур маҷлиси зиёфат тартиб медиҳад. Вакили халифа ва дигар сафирони хориҷӣ ҳозир хоҳанд шуд. Амир мунтазири қасидаи нав аст. Бояд бузургии давлати Сомонӣ, бузургии подшоҳи моро васф кард, ба илова ин ки Бухоро аз Багдод камтар нест ва билохир дувоздаҳ шоирро ба сари когазу қалам нишондам, пагоҳ боз теша бар паҳлӯи андеша мезананд, аммо натиҷае нест» (6, 202).
Мақсади асосии Сотим Улугзода дар драмаи «Рӯдакӣ» тасвир намудани шахсияти Рӯдакӣ ба сифати шоири тавоно мебошад, ки нависанда бо тамом дар офариниши он ба комёбӣ ноил гардидааст.
Аввалин андешаҳо дар бораи Фирдавсӣ ва «Шоҳнома»-и ӯ ҳанӯз дар замони худи шоир ба вуҷуд омадаанд. Сипас, ҳаёт, шахсият ва корномаи эҷодии Фирдавсӣ чи дар собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ ва чи дар Эрон дар арафаи ҷашни ҳазораи зодрӯзи шоир соли 1934 огоз ёфтааст.
Таваҷҷуҳи Сотим Улугзодаро ин чеҳраи адабию фарҳангӣ ва таърихӣ хеле барвақт, ҳанӯз аз овони ҷавонӣ ба худ ҷалб намуда будааст. Профессор Р. Мусулмонқулов қайд мекунад, ки «Ҳанӯз ҷавон буд (С. Улугзода - С. Э.), ки диққаташ ба ҳамосаи безавол ҷалб шуд. Дар соли 1934 дар съезди якуми нависандагони тоҷик якшаба маҷлиси съезд ба Фирдавсӣ бахшида шуда буд. Дар он маросим суханронии Лоҳутӣ, Фитрат, Айнӣ, қироати ҷозибаноки Лоҳутӣ аз «Шоҳнома» ва қироати Раҳим Ҳошим ҳаҷви султон Маҳмудро ба С. Улугзода таъсире кардаанд, ки аз он пеш ҳеҷ як хониши шеъру достонҳо ва суханрониҳо дар бораи шоирон он гуна муассир набуданд» (6, 192).
С. Улугзода ба офаридани образи Фирдавсӣ яку якбора напардохта, сараввал адиб достонҳои «Шоҳнома»-ро аз назм ба наср баргардонида, солҳои 1976 - 1977 дар ду китоб пешкаши хонанда кардааст. Ин ҳама пайвандгариҳо ба эҷодиёти Фирдавсӣ барои ташаккулу инкишофи образи шоири ҳамосасаро беасар набудааст.
Дар мавриди навиштани шеъру асарҳои бадеиву ҳунарӣ оид ба рӯзгору осор ва фаъолияти адабии чеҳраҳои фарҳангиву таърихӣ барои адабиёти тоҷику форс падидаи нав нест. Дар заминаи рӯзгору осор ва эҷодиёти ин ё он адиб даҳҳо осорро метавон номбар кард, ки ҳаёт ва эҷодиёти Абулқосим Фирдавсӣ низ далели ин гуфтаҳо мебошад. Ба таъбири профессор Х. Асозода, «Чунин шуд, ки ин ровии Сосониёну Сомониён (Фирдавсӣ - С. Э.) дар садаи бистум боиси таваҷҷӯҳи суханшиносони шеъру адаби форсии тоҷикӣ гардид, ки романи «Фирдавсӣ»-и С. Улугзода аз намунаи беҳтарини ин осор хоҳад буд» (2, 51).
Соли 1986 романи «Фирдавсӣ» ба миён омад, ки он чун як навъ ҷамъбасти тамоми асарҳои адабии то он давра ба майдон омадаи нависанда буда, дар айни замон барои офариниши образи Фирдавсӣ ва асари безаволи ӯ «Шоҳнома» саҳифаҳои нав илова кард.
Ба андешаи мо бузургтарин хидмати устод С. Улугзода таълифи романи «Фирдавсӣ»-и вай маҳсуб мешавад. Насри тоҷик асареро ба ин бузургиву гаронсангӣ ёд надорад. Аз ҷониби дигар шахсияти Фирдавсӣ, мақому ҷойгоҳи ӯ дар таърихи фарҳангу адабиёти ҷаҳонӣ андак нест. Гузашта аз ин, адибе, ки ба худ ҷуръати тасвири симои чунин бузургмардеро медиҳад, бояд фарогири донишу мутолиоти густурда, бохабар аз раванди рушду камоли фарҳанги ҳазорсола бошад. С. Улугзода, бидуни, шак ҳамаи ин мазияту омодагиҳои лозимаро барои эҷоди чунин асаре дар ихтиёр дошт ва ошноии ӯ бо рӯзгору осори устод Фирдавсӣ аз замони хурдсолӣ шурӯъ шуда буд.
Романи мазкур ҳангоми дар қайди ҳаёт будани муаллифи он се маротиба (матни маҷаллаи «Садои Шарқ» 1986. - №11 - 12, нашри аввали китобӣ 1988, нашри дуюми китобӣ 1991) чоп гардидааст. Аз ин маълум мешавад, ки романи «Фирдавсӣ» тавассути меҳнати пурмашаққати эҷодӣ ва донишандӯзии чандинсолаи С. Улугзода ба табъ расидааст. «Навиштани романи «Фирдавсӣ», - қайд намудааст С. Улугзода, - бароям кори осон набуд. Ва ман имрӯз ҳам, ки онро анҷом додаам, ба он сабук наменигарам. Он ҷустуҷӯҳою мутолиаи зиёде тақозо дошт. Дар сипардани ин марҳила мушкилоте беандоза раҳгирам карданд» (7, 3).
Маълум, ки то навиштани романи «Фирдавсӣ» ва тасвири образи шахсиятҳои бузурги адабӣ ва фарҳангию таърихӣ С. Улугзода таҷрибаи зиёде ҳосил намуда буд. «Бинобар сабаб аз лиҳози донишу таҷрибаи касбӣ Улугзода ҳамаи имконотро дошт, ки ба таълифи чунин як асаре (романи «Фирдавсӣ» - С. Э.) даст зада бошад» (13, 136 - 150). Ин аст, ки асари мазкур ва муаллифи он ҷойгоҳеро миёни фарҳангиёни ватанию хориҷӣ ноил шудаанд.
Таърихи инсоният шоҳид аст, ки давраи давлатдории сулолаи Сомониён ҳамчун марҳалаи бузурги дастовардҳои илмию адабӣ ва зеҳнию фарҳангии таърихи башарият шинохта шудааст.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Мероси илмию адабӣ ва фарҳангии аҷдодонамон дар ин давра дар ташаккулу инкишофи соҳаҳои мухталифи на танҳо мардуми эронинажод, балки барои тамоми халқҳои Осиёи Марказӣ нақши босазое гузоштааст.
Пӯшида нест, ки се шахсияти зӯрманди нимаи дуюми асри Х ва ибтидои асри Х1 Одамушшуарро Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, Ҳаким Абулқосим Фирдавсӣ ва Шайхурраис Абӯалӣ ибни Сино дар эҳёи фарҳанги миллии сулолаи Сомониён бо фаъолияти илмию адабӣ ва фалсафии худ номи ҷовидонӣ ва шӯҳрати ҷаҳонӣ насиб гардонида, бо кору пайкори неки худ дар ҳамаи мамлакатҳои мутамаддини олам қадршиносӣ шудаанд. Аз ин миён, таълифоти тиббӣ ва фалсафии Шайхурраис Абӯалӣ ибни Сино таваҷҷуҳи муҳаққиқони ватанию хориҷиро бештар ба худ ҷалб кардааст. «Дар тӯли асрҳо қайд кардааст, - нависандаи зиндаёд С. Улугзода, - дар мамлакатҳои мутамаддини дунё олимон дар бораи ӯ (Ибни Сино - С. Э.) тадқиқотҳо менависанд, аҳли тиб «Ал-қонун»-и ӯро, файласуфон ва донишҷӯён фалсафаи ӯро, муаррихон замони ӯ, таърихи зиндагонӣ ва фаъолияти илмии ӯро, олимони наботот, ҷамодот, физикҳо, биологҳо, геологҳо табиёти ӯро, филологҳо луғат ва эҷодиёти бадеии ӯро меомӯзанд» (10, 5).
Абӯалӣ ибни Сино сеюмин шахсиятест, ки тамоми умр мавриди таваҷҷӯҳи устод С. Улуғзода будааст. Мақому манзалати Ибни Сино дар рушду камол, пешрафти илми ҷаҳонӣ, махсусан тиб ба шарҳу баён ниёз надорад.
Бо гузашти беш аз ҳазор сол заррае аз қадру қимати арзиши осори ӯ кам намешавад. Соле нест, ки дар кишварҳои мухталифи дунё нишасту ҳамоишҳое марбут ба осори Сино баргузор нагардад ё мақолаву китобе дар перомунаш ба нашр нарасад. Вале аз миёни адибони нимаи дуюми асри ХХ танҳо С. Улуғзода мебошад, ки беш аз ҳар ҳунарманди дигаре дар муаррифиву ошносозии шахсияти Сино, рӯзгори ӯ миёни мардуми тоҷик саҳм гузоштааст.
Муҳим ин аст, ки навиштаҳои эшон танҳо баёни дидгоҳҳои як адиб нест, балки аз пушти онҳо мо диди мӯшикофонаи муҳаққиқи бопуштикору сахткушеро мебинем, ки муҳаббату меҳри инсонӣ аз инсони бузург сухан мегӯяд.
Зиндагӣ ва шахсияти Шайхурраис Абӯалӣ ибни Сино таваҷҷӯҳи С. Улуғзодаро ҳанӯз солҳои 20-уми асри ХХ ба худ ҷалб намуда буд, ки ба асари устод Айнӣ «Намунаи адабиёти тоҷик» (1926) алоқаманд аст. Пас аз он нависанда оид ба мероси илмию фалсафии Ибни Сино дар китоби «Намунаҳои адабиёти тоҷик» (1940) ибрози андеша намудааст.
С. Улуғзода дар «Намунаҳо...» оид ба ҳаёт ва фаъолияти Рӯдакӣ, Дақиқӣ, Фирдавсӣ, Ибни Сино, Носири Хусрав, Саъдӣ ва Аҳмади Дониш барин мутафаккирони бузурги халқи тоҷик мақола навишта, баъдтар рӯзгору осор, мероси илмию адабӣ ва саҳифаи зиндагии ин бузургон гаштаю баргашта диққати С. Улуғзодаи мутарҷим, адабиётшинос, олим, драматург ва нависандаи нуктасанҷро ба худ ҷалб намуда, онҳоро дар жанрҳои гуногуни адабӣ мавриди баҳрабардорӣ қарор додааст.
Роҳи эҷодии С. Улуғзода, асосан бо ду самт, яке бадеӣ ва дигаре илмӣ инкишоф ёфтааст, ки дар аввали фаъолияташ агар пайдарпай сурат гирифта бошанд, баъдҳо ин ду самти фаъолият ягдигарро такмил дода, ба ҳам омезиш ёфтаанд. Далели ин гуфтаҳо «Абӯалӣ ибни Сино» ном мақолаи адиб мебошад, ки соли 1949 дар маҷмӯаи «Единение» рӯи чоп омадааст.
Пӯшида нест, ки соҳаи театр ва санъати кинои миллии тоҷик низ, чун дигар соҳаҳои санъат аз назари С. Улуғзода дар канор набудаанд ва аз солҳои 50-уми асри ХХ ин ҷониб даҳҳо асарҳои барҷаста ва ё ҷашнӣ ба вуҷуд оварда шудаанд, ки офарандаи аввалин корномаи таърихии халқи тоҷик ва фарзандони асили он дар ин давра барои театр ва кинои профессионалӣ С. Улуғзода мебошад. Киноповести «Абӯалӣ ибни Сино» (1952), ки бо ҳамқаламии В. Виткович навишта шудааст, далели гуфтаҳои болост.
Мутаассифона, аз рӯи ин асар бо сабабҳои номаълум баъди се - чор соли навишта шуданаш (1956) аз тарафи кинорежисёр К. Ёрматов дар киностудияи «Ӯзбекфилм» филм бардошта шуда, пешкаши ҳаводорони худ гардид.
Тадқиқи олимона ва назари борикбинонаи С. Улуғзода ба ҳаёт дар силсилаи драмаҳои таърихӣ - тарҷумаиҳолии ӯ ба хубӣ эҳсос мегардад. «Чи «Рӯдакӣ», чи «Темурмалик», «Алломаи Адҳам», «Ҷавонии ибни Сино» асарҳое мебошанд, ки воқеияти иҷтимоии таърихӣ дар онҳо хеле батафсил таҳлил шудааст, аз нишонаҳои конкрети замон ғанӣ буда, таърихияти реалистии устувор доранд» (11, 436 - 446).
Дар воқеъ, С. Улуғзода яке аз бунёдгузорони ин жанри нав дар драматургияи тоҷик ба ҳисоб меравад.
С. Улуғзода соли 1980 аз нав ба мавзӯи Ибни Сино баргашта, баъди 30 сол бо ҳамқаламии В. Виткович драмаи «Ҷавонии Ибни Сино»-ро, ки аз ду қисм ва ҳафт саҳна иборат аст, таълиф
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
намуданд. Намоишномаи «Ҷавонии Ибни Сино» на ҳамаи тарҷумаи ҳоли ин шахсияти оламшумулро дар бар мегирад, балки танҳо давраи ҳаёти дар Бухоро гузаронидаи ӯро фаро гирифтааст. «Драматург (С. Улугзода - С. Э.) як давраи кӯтоҳи ҳаёти Шайхурраисро дар айёми ҷавонӣ нишон дода, таъкид мекунад, ки асоси эътибору эътирофи шахсиятҳои бузурги фарҳангӣ илму дониш аст, вале донишро маҳз дар давраи ҷавонӣ аз худ кардан зарур аст» (4, 212).
Драматург ҷавҳари таърихии замонро воқеъбинона ба қалам додааст ва дар намоишнома масъалаи асосӣ - нишон додани тақдири шахсиятҳои таърихию фарҳангии халқи тоҷик мебошад.
Бо қарори ЮНЕСКО соли 1980 ҳазорумин солгарди олими энсиклопедист, файласуфи ҷаҳоншумул, донишманди бузурги тиб Шайхурраис Абӯалӣ ибни Сино дар ҳамаи мамлакатҳои дунё ҷашн гирифта шуд, ки ин рухдоди бузург С. Улугзодаи нависанда ва олимро бетараф нагузошта, дар бораи Ҳуҷҷатулҳақ Абӯалӣ ибни Сино рисолаи пурқимате бо номи «Пири ҳакимони Машриқзамин» (1980) таълиф намуда, оид ба замони зист, авзои иқтисодӣ ва сиёсии ватани ӯ, дар чигуна муҳити иҷтимоӣ ва рӯҳонӣ ба камол расиданаш, чи гуна илм омӯхта олим шуданаш, перомуни хизмати таърихии Шайхурраис дар илм, фалсафа, тиб ва адабиёт маълумоти нодиреро пешкаши хонандагон намуд, ки аз ҳар нигоҳ арзишманд аст.
Доираи тадқиқ ва назари таърихии асарҳои драмавии Сотим Улугзода чун осори насриаш багоят васеъ мебошанд ва онҳо бо аҳамияти ахлоқию тарбиявияшон ҳисси худшиносӣ ва ифтихори миллии инсонро бедор месозанд.
Маълум аст, ки дар офариниши образҳои таърихӣ ва чеҳраҳои адабӣ - фарҳангӣ дар эҷоди бадеъ, рӯ овардан ба мавзӯъҳои таърихӣ, тасвири типҳои таърихӣ дар адабиёти нимаи дуюми асри ХХ - и тоҷик дар радифи Нависандаи халқии Тоҷикистон С. Улугзода эҷодкори дигаре нест. Ӯ дар ин роҳ донишу маҳорат ва малакаи кофӣ ва таҷрибаи зарурӣ дорад. Аз ин ҷост, ки то С. Улугзода ва пас аз ӯ низ касе асаре чун ин нависанда рӯи ҳастӣ оварда натавонистааст. Муҳим он аст, ки дар тасвири бадеӣ образҳои адабӣ-фарҳангӣ ва таърихӣ корномаи онҳоро дар мадди аввали эҷодиёти худ мегузорад.
Бо боварӣ метавон гуфт, ки С. Улугзода яке аз симоҳои маъруфи собиқ адабиёти шӯравии тоҷик аст, ки дар инкишофи насри бадеии таърихӣ, махсусан драмаҳои таърихӣ-тарҷумаиҳолӣ ҳиссаи босазое гузоштааст. «Таҳқиқотҳои олимона (С. Улугзода дар назар аст - С. Э.), назари дақиқона ба ҳақиқати ҳаёт дар силсилаи драмаҳои таърихӣ - тарҷумаиҳолии драматург бо камоли равшанӣ зоҳир мегардад. Улугзодаро метавон ҳақдорона бунёдгузори ин жанри нав дар драматургияи тоҷик номид» (9, 376). Матлаби сухан ин, ки ҳодисаю воқеаҳо ва рӯйдодҳои охири асри Х1Х низ аз дидаи таҳқиқгаронаи С. Улугзода берун намондааст.
С. Улугзода миёнаҳои солҳои 40 - уми асри ХХ аз рӯзгору осор, муҳит ва замони зиндагии Аҳмади Дониш монографияе бо номи «Аҳмади Дониш» (1945) - ро таълиф намуда, баъдтар ин таҳқиқоти худро идома дода, соли 1971 драмаи «Алломаи Адҳам ва дигарон»-ро дар се парда ва нӯҳ намоиш навишт.
Як хусусияти драматургияи С. Улугзода дар он аст, ки санъати драматургии ӯ аз як асар то асари дигар такмил меёбад. Масалан, «Дар «Темурмалик» ватанпарварӣ ва халқпарварӣ мавзӯи асосии асар аст. Мақсади асосии ин родмард ҳимояи молу мулки халқ аст. Темурмалик дар асари С. Улугзода бо ҳамин гуна сифатҳо тасвир шудааст. Рӯдакӣ (аз драмаи «Рӯдакӣ» - С. Э.) ва Темурмалик гирифтори низому тартиботи бесомони замони худанд. Вале Алломаи Адҳам ба он дараҷаи камолот расидааст, ки ӯ ҷаҳолати аҳли замон ва сабаби бедодгариҳоро мефаҳмад. С. Улугзода дар ташаккул ва устувории драматургияи тоҷик саҳми арзанда дорад: ӯ таҳкурсии драмаи реалистии таърихиро гузошт ва мустаҳкам кард» (15, 244).
Сотим Улугзода образи Аҳмади Донишро ба сифати олими ҷомеашинос, маорифпарвари маъруф ва таргибгари таълимоти пешқадами замони худ муаррифӣ намуда, соли 1945 дар рисолае бо унвони «Аҳмади Дониш» симои ӯро ба тасвир гирифта буд. Сипас нависанда ҷустуҷӯро дар бораи ҳаёту фаъолият ва эҷодиёти Аҳмади Дониш идома дода, соли 1971 драмаи «Алломаи Адҳам ва дигарон»-ро эҷод мекунад.
Таърих гувоҳ аст, ки то галабаи инқилоби Октябр дар Бухоро муллоҳои ҷоҳилу мансабпараст бисёр буданд. Ва қувваи асосии сиёсати аморатро низ онҳо ташкил мекарданд. Ба замми ин, бурди асосии ин тоифа мардум дар он буд, ки ҳама манасбдорону амалдорони хурду бузург аз ин табақаи ҷомеа буданд. Мавзӯи асосии драмаи С. Улугзода «Алломаи Адҳам ва дигарон»-ро ҳамин муҳити тоқатфарсою тираву тор ва сохти феодалии пӯсидарафтаи Бухорои охири асри Х1Х ташкил мекунад.
«Пашков. Оқибати номаи шумо (Алломаи Адҳам - С. Э.), ки ба амир навишта будед, чӣ шуд, саркор? Он рӯз, ки шуморо ба арк даъват намуданд, дар ин хусус гуфтугӯ ба миён омад ё на?
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Алломаи Адҳам. Бале, гуфтугӯ кардем. Албатта, ҳамаи пешниҳоди ман рад шуд. (Баъд аз сукут, бо алам). Оҳ, мавлоно, ман танҳоям, танҳо. Бисту панҷ сол аст, ки мекӯшам ин амирони саффок, вазирони ҷоҳил, раисони коҳилро бо ваъзу насиҳат ба одамият оварам, бо хуни ҷигар номаҳо навиштам ба амир, рисолаҳо таълиф кардам роҷеъ ба ислоҳи бенизомиҳо, аммо маълум шуд, ки ман мушт ба девори похса мекӯфтаам ё танбӯр ба гӯши харон менавохтаам. Акнун, агар бақияи умрам вафо кунад, рисолаи дигаре менависам ва ҳарчи дидаму донистам, дар вай сабт мекунам, то шояд пасояндагон хонда ибрате бигиранд» (9, 304).
Ақибмондагии кишвар, зиндагии тоқатфарсо Алломаи Адҳамро маҷбур сохтааст, ба ҳар роҳе, ки бошад ба амиру ҳоким ва мансабдорони давр фаҳмонад. Ягона роҳи наҷотро аз ин варта Алломаи Адҳам дар робитаи дӯстона бо маданияту фарҳанги халқи рус медонист. Мутаассифона, муллоҳои мутаассибу ҷоҳил ва зимомдорони давр ноумедаш мекунанд.
Умуман, дар мавзӯи фавқ, яъне масоили худшиносию худогоҳӣ ва таҳқиқи чеҳраҳои адабӣ -таърихӣ эҷодиёти С. Улугзода мавқеи махсус дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абӯабдуллоҳ, Рӯдакӣ. Ашъор / А.Рӯдакӣ. - Душанбе: Адиб, 2007. - 415 с.
2. Асозода, Х. Абулқосим Фирдавсӣ дар шинохти Сотим Улугзода / Х.Асозода. - Душанбе: Адиб,
2000. - 80 с.
3. Асозода,Х.Устод Айнӣ дар шинохти С. Улугзода / Х.Асозода.- Д.: Деваштич, 2001. - 138 с.
4. Асозода, Х.Адабиёти тоҷик/ Х.Асозода, А. Кӯчаров.- Д.:Тайфун- Менеҷмент, 2007. - 398 с.
5. Исоматов, М.Тоҷикон дар тасвири Сотим Улугзода/М.Исоматов.-Д.: Ирфон, 2002. - 146 с.
6. Мусулмонқулов, Р. Дар боги Фирдавсӣ //Эъҷози ҳунар/Р. Мусулмонқулов. - Душанбе: Адиб, 1992. - 140 - 290с.
7. Раҳмонов, Н. Гуҳар бе ҳунар нописанд асту хор //Газетаи муаллимон / Н.Раҳмонов. - 1987. - 29 сентябр. - С.3- 4.
8. Улуг-заде С. Единение /С. Улуг-заде. - Душанбе: Нашрдавтоҷик, 1963.- 250 с.
9. Улугзода, С. Қиссаҳои драмавӣ / С.Улугзода. - Душанбе: Ирфон, 1984. - 382 с.
10. Улугзода, С. Пири ҳакимони Машриқзамин / С.Улугзода. - Д.: Маориф, 1980. -195 с.
11. Улугзода ,С. Субҳи ҷавонии мо / С.Улугзода. - Душанбе: Ирфон, 1982.- 447 с.
12. Улугзода, С. Худшиносии миллӣ донистани миллат аст таърихи худро // Газетаи муаллимон / С.Улугзода. - 1988. - 1 январ.
13. Шарифов, Х. Гӯяндаи достони таърихи тоҷикон //Озурдагон ва умедворон / Х.Шарифов. -Душанбе: Сино, 2001. - 195 с.
14. Шукуров, М. Сотим Улугзода / М.Шукуров. - Сталинобод: Нашрдавтоҷик, 1961. - 60 с.
15. Энсиклопедияи адабиёт ва саънати тоҷик. Ҷилди 3. - Душанбе, 2004. - 524 с.
REFERENCES:
1. Abuabdullohi Rudaki. Poems/A.Rudaki.-Dushanbe:Adib, 2007. -415 p.
2. Asozoda, Kh. Abulkosim Firdavsi in the description of Sotim Ulugzoda/Kh.Asozoda. -Dushanbe: Adib, 2000. -80 p.
3. Asozoda, Kh. Teacher Aini in the description of S.Ulugzoda/Kh.Asozoda. -Dushanbe: Devashtich,
2001. -138 p.
4. Asozoda, Kh.Tajik literature / Kh.Asozoda, A.Kucharov.-Dushanbe: Taifun -Management, 2007. -398 p.
5.Isomatov, M. Tajiks in the description of Sotim Ulugzoda/M.Isomatov.-D.: Irfon,, 2002.-146 p.
6. Musulmonkulov, R. In the garden of Firdavsi//E’jozi hunar (Mystery of skill)/R.Musulmonkulov.-Dushanbe:Adib, 1992. -140-290 p.
7. Rahmonov, N. Treasure without skill is disliked and worthless// Gazetai muallimon (teacher’s newspaper)/N.Rahmonov.-1987.-29 September. -Рр.3-4
8. Ulug-zade S. Unity.-Dushanbe:Nashrdavtojik, 1963.-250 p.
9. Ulugzoda, S. Drama stories / S.Ulugzoda. -Dushanbe: Irfon, 1984.-382 p.
10. Ulugzoda, S. The tentor of wise people of the East / S.Ulugzoda.-Dushanbe: Maorif, 1980.-195 p.
11. Ulugzoda, S. The dawn of our youth /S.Ulugzoda. -Dushanbe: Irfon, 1982.- 447 p.
12. Ulugzoda, S. National self-awareness is a nation’s knowing its history // Gazetai muallimon /
5. Ulugzoda. -1988. -1 January.
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
13. Sharifov, Kh. The teller of the story of Tajik people history // Ozurdagon va umedvoron / Kh.Sharifov. -Dushanbe: Sino, 2001. -195 p.
14. Shukurov, M. Sotim Ulugzoda / M..Shukurov.- Stalinobod: Nashrdavtojik, 1961. -60 p.
15. The Enciclopedia of Tajik literature and art. V.3. -Dushanbe, 2004. -524 p.
Отражение исторических и творческих личностей в творчестве Сотима Улугзаде
С.Эмомали
Ключевые слова: творчество Сотима Улугзаде, творчество художников слова, история таджикской литературы, жизнь и деятельности величайших исторических личностей.
Сотим Улугзаде оставил заметный след в истории таджикской литературы. В своих сочинениях он обращался к наиболее значимым проблемам истории и современности и страницам жизни своего народа, к жизни и деятельности величайших исторических личностей и обогатил таджикскую литературу произведениями об исторических личностях, сыгравших выдающуюся роль в истории таджикского народа. Ряд его интересных исследований посвящен выдающимся классикам таджикско-персидской литературы Рудаки, Фирдоуси, Абуали ибн Сино, Носиру Хусраву, Саади, А. Донишу и современным литераторам. Вершиной литературоведческого успеха С.Улугзаде является его книга «Ахмад Дониш», в которой он прослеживает биографию Дониша, раскрывает научнотеоретическое, художественное и политическое значение его произведений.
The reflection of historical and creative figures in the creations of Sotim Ulugzade
S.Emomali.
Keywords: the creations of Sotim Ulugzade, the creations of writers, the History of Tajik literature, the life and work of great historical figures
Sotim Ulugzade left an imprint in the history of Tajik literature. He touhed the most important problems of history and modernity and the pages of life of his people, to the life and activity of the greatest historical figures in his writings, and enriched Tajik literature with the works about historical figures who played a prominent role in the history of Tajik people. A number of his interesting studies are devoted to outstanding classics of Tajik and Persian literature like Rudaki, Firdavsi, Abu Ali ibn Sina, Nasir Khusrav, Saadi, A. Donish and modern writers. The pinnacle of literary success of S.Ulugzade is his book "Ahmad Donish" where he traces the biography of Donish, and reveals the scientific and theoretical, artistic and political significance of his works.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Сироциддини Эмомалӣ, номзади илмҳои филологӣ, дотсент, сардори раёсати кадрҳо ва корҳои махсуси Донишгоҳи миллии Тоцикистон (Ҷумҳурии Тоцикистон ш.Душанбе), E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Сироджиддини Эмомали, кандидат филологических наук, доцент, начальник отдела кадров и спецчасть Таджикского национального университета (Республика Таджикистан, г. Душанбе) E-mail: [email protected]
Information about the author:
Sirojiddin Emomali, Сandidate of Philological Sciences, Associate Professor, the head of human resources and special part of Tajik National University (Republic of Tajikistan, Khujand ),
E-mail: [email protected]
