CC BY
103
10.01.03. АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРҲОИ ХОРИҶӢ
10.01.03. ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ
10.01.03. LITERATURE OF THE PEOPLE OF THE COUNTRY AND ABROAD
УДК 8Т+29+1ф Ш.З. СУФИЕВ
ББК 83.3(2 Т)+86.38+87.3
ШАБУСТАРЙ: МОҲИЯТ ВА АСОСҲОИ ФАЛСАФИЮ ИРФОНИИ ИСТИЛОҲОТИ СУФИЯ
Вожаҳои калидӣ : нстилоҳ, мадоз, маъниофаринй, маъноилугавй, назм, тасаввуф, ифода, тацрибаиирфонй, истиора.
Назари аксари андешамандон, аз ҷумла аҳли тасаввуф бар он буд, ки лафз тавон ва нерӯву имкони дар бар гирифтани маъноро надорад (1, 159; 2, 286-287; 3, 28-29, 85-89). Маъноҳоеро, ки сӯфӣ дар таҷрибаҳои ирфонии хеш аз роҳи ваҷд ва завқ кашф мекунад бо вожаҳое, ки аз забони маъмулй баргирифта шудаанд, наметавон баён кард. Аз он ҷо ҳар гоҳ, ки зарурати баёни ин гуна эҳсосот дар назди солики тариқат пайдо мегардад, муносибат ва ё мушобиҳатеро миёни он маъноҳои кашфшуда бо воқеият пайдо намуда, эҳсоси хешро ба он васила баён мекунад. Дар назари аҳли тариқат олами воқеӣ ё олами шаҳодат маҷозист ва сояи олами боло, яъне олами исмҳо ва сифоти Худованд аст. Аз назари орифи шоири садаи XIV Маҳмуди Шабустарӣ ин олами воқеии мо «ҳамчу тифл асту олами боло чун доя» ва алфоз нахуст барои маънову мафҳумҳои олами боло вазъ шудаанд ва аз он до ба олами воқеӣ интиқол дода шудаанд (8, 93). Ҳангоми интиқоли маънӣ мафҳуми аввалии калима аз истифодаи омма берун афтод, зеро «Назар чун дар даҳони ақл карданд//Аз он до лафзҳоро нақл карданд (8,93). Аз сабаби фосилаи дур миёни олами боло, ки бо басирати ботинӣ шуҳуд мешавад ва олами воқеӣ, ки бо чашми сар ва ақлу мантиқ шинохта мешавад, дарк ва шинохти маонии аслӣ барои омма душвор аст. Аз ин сабаб онон, ки аз аҳли мукошифа набуданд маонии дадидро ба таври худ истеъмол карданд ва дар натида маъноҳои аслӣ ва нахустини алфоз аз назарҳо дур мондаанд ё фаромӯш шуданд. Аз ин дост, ки дар забони аҳли тасаввуф вожаи чашм ишора ба сифатҳои басирии Худост, лаб ишора ба нафси раҳмонист, зулф ишора ба тадаллии далоли Худо ё гайби ҳувияти Ӯст, ки ҳед касро ба он раҳ нест (7,54-55, 57, 77). Лозим ба ёдоварист, ки истилоҳоте, ки Шабустарӣ мавриди шарҳ қарор додааст, ҳар кадоме дорои мазоҳири бузург аз маъност ва «аксари мардум назар бар зоҳири алфоз медоранд ва аз маонй, ба сабаби қусури дониш аз ҳақоиқи алфоз, маҳрум мемонанд. Пас водиб бувад ин алфозро ва асомиро шарҳ кардан, то ҳар кӣ шурӯъ кунад дар абёти эшон, донад, ки мақсуди эшон на ин алфози зоҳирист, балки донанд, ки назари эшон то кудо будааст ва аз ин алфози мухтасар маъонӣ ва ҳақоиқи бисёр хостаанд» (7,37).
Лозим ба ёдоварист, ки баъд аз Фахруддини Ироқӣ дар адабиёти тодикиву форсӣ дар мавзӯи пайванди забон ва ҳастӣ, сурат ва маъно, робитаи зеҳн бо воқеият ва калима ва дигар андешаҳои зебоишиносонаи Ибни Арабиро Шайх Маҳмуди Шабустарӣ дар шакли хеле зебо ва содаву шоирона шарҳу тавзеҳ ва такмил намудааст.
Шабустарӣ моҳияти ваҳдати вудудро хеле кӯтоҳ ва зебо ба забони шеър ба риштаи таҳрир даровардааст. Ӯ мегӯяд, ки вудуд аз мавдуд иборат асту адам аз маъдум. Дар олами вудуд чизе дуз водиб нест. Мумкин ва водиб ҳаргиз дудо набудаанд. Онҳо аз азал як будаанд. Агар ба як рӯи воҳид бингарем, яктост ва агар ба рӯи дигараш бингарем, зиёд мешавад. Ҳақиқати аслӣ ин аст, ки данбаи ваҳдат воқеист ва данбаи касрат тасаввурӣ ё хаёлӣ. Ҳақиқат як чиз аст, вале дар тасаввуру тахайюли инсонҳо номҳои гуногун ба худ касб мекунад. Ҳамин номҳои гуногунанд, ки инсонҳоро дар шинохти моҳияти ҳақиқат баъзан ба иштибоҳ мебаранд. Ин иштибоҳот, ба назари Шабустарӣ, аз он сар мезананд, ки инсон дар шинохти Зоти Ӯ қодир нест. Зеро Зоти Офаридагор мисли офтоб аст, ки инсон онро бевосита назора карда наметавонад. Назар андӯхтан ба офтоб чашмро кӯр мекунад, ки далели он қиссаи дидори Мӯсо аз Худо дар водии Айман аст. Ба ҳамин маънӣ Ҳофизи Шерозӣ дамолу далоли Ёрро дар «пиёла», яъне дар дили хеш, ки тадаллигоҳи Ӯст, назора менамояд:
Мо дар пиёла аксирухи ёр дидаем,
Эй бехабар зилаззатишурбимудомимо (10, 42).
82
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
Таъбири «акси рухи ёр»-и Ҳофиз ҳамон «аъёни собита»-и Ибни Арабист, ки нахустофариниши Худостанд ва олами воқеии мо акси он аст. Дунёи воқеӣ аз назари мутасаввифин маҷозӣ маҳсуб шуданаш низ аз ин ҷо бармеояд.
Аз ин сабаб Шабустарӣ зинаҳои ба вуҷуд омадани оламро тавсиф намуда, таъкид менамояд, ки ягон чиз дар коинот тасодуфӣ набуда, ҳар яке аз он вазифаеро дар танзими зиндагии инсон бар дӯш дорад. Ин орифи мутафаккир муфассалан раванди офариниши коинотро баён мекунад: нахуст Худованд ақли кулро меофарад. Баъд аз ин нафси кул, арш, курсӣ, ҳафт табақаи осмон, унсурҳои чаҳоргона (об, хок, бод ва оташ), маволиди сегона (маъдан, наботот ва ҳайвонот) зуҳур меёбанд. Дар охирин ва баландтарин зинаи офариниш инсон арзи ҳастӣ мекунад. Гарчанде ки ӯ охирин зинаи офариниш аст, аммо мантиқан нахустин ва муҳимтарин эъҷози Худост ва ҳамаи аносири дигар маҳз барои вай ҳаст карда шудаанд. Дили ӯ мисли коинот ҳамеша дар ҳаракат аст ва ягон лаҳза орому қарор намегирад. Дил нуқтаву коинот даври басит аст, мегӯяд ориф Шабустарӣ. Тамоми коинот ҳар шабонарӯзӣ як дафъа дили инсонро тавоф мекунад. Аз ин ҷо дили инсон бояд макони мавҳибатҳои Парвардигор бошад ва дар фурӯги нури таҷаллии Илоҳӣ аз худ фонӣ гашта, дар Ҳақ боқӣ шуда бошад. Тибқи назари ин орифи андешаманд мақсади аслии ҳаракати афлок орифонанд, ки соҳибони кашфу мушоҳида ва мадору меҳвари коинотанд.
Ту магзи оламй, з-он дар миёнй,
Бидон худро, ки ту чони ҷаҳонӣ (8, 81).
Ҳайф бошад, ки инсон инро надонад, зеро камоли олам ба воситаи одам аст ва бидуни одам олам ҳамчун ҷасади беҷон аст.
Дар қиёс аз тамоми махлуқоти дигар танҳо инсонро Худо ақл додааст ва ба воситаи он тафаккур карданро. Ба ақидаи Шабустарӣ, ки шабеҳи назари Абӯҳомиди Ғаззолӣ (9, 212-221) ва Ибни Арабист (4, 273-298), инсон дар хирадгароии хеш ба ифрот гаравида, акси аъёни собита, яъне олами носутро чун ҳақиқати аслӣ мепазирад ва дар ин асос Вуҷуди Воҷиб, яъне Офаридагори ягонаи коинотро аз вуҷуди мумкин, яъне мавҷудоти офаридааш, чудо ва бегона мепиндорад. Ин ақидаи «файласуфона» дар бораи офариниши олам, ки ба касратгароӣ мебарад, ба ақидаи ин орифи вораста ботил аст.
Зимни ошноӣ бо «Гулшани роз» суоле дар зеҳни хонанда пайдо мешавад, ки чаро нахустин пурсиши яке аз бузургони тариқати сӯфия шайх Амир Ҳусайнии Ҳиравӣ аз сӯфиёни Табрез дар бораи тафаккур аст?
Нахуст бояд иброз дошт, ки худи ҳамин пурсишҳо натичаи тафаккур ва тааққуланд. Аммо мафҳуми «тафаккур» дар андешаи шайх Маҳмуди Шабустарӣ ба маънои назарияи Декарт «Cogito ergo sum» («Ман фикр мекунам, пас ҳастам»), ки ақл, шуур ва мантиқро аслитарин воситаи маърифати олам мешуморад, набуда, баракс ба «фалсафаи рӯҳ»-и Ҳегел ва як идда файласуфони пасомодернизми муосири Ғарб чун Ҳайдеггер, Мерло-Понти, Кйеркегард, ки дар шинохти олам «ақли шуҳудӣ» («Intuitive Intellect»), басирати ботинӣ (Inner Perspicacity), кашф ва завқро омилҳои муҳимме дар баробари тафаккур ва тааққули мантиқию зеҳнӣ медонанд, шабоҳат дорад. Худи Шабустарӣ низ қоил бар он аст, ки шинохти Худо танҳо ба воситаи тафаккур гайриимкон аст: Раҳи дуру дароз аст он, раҳо кун,
Чу Мӯсо як замон тарки асо кун (8, 76).
Бояд зикр кард, ки масъалаи пайванди дин бо ақлу тафаккур аз нахустин лаҳзаҳои зуҳури ислом мавриди баҳси андешамандони исломӣ буда, онро Абӯҳомиди Ғаззолӣ тавассути рисолаҳои мутааддиди илмии хеш гиреҳи бозношуданӣ зад. Аммо, чи тавре ки аз пурсиши сӯфиёни Хуросон бармеояд дар замони Шабустарӣ низ ин масъала мавриди баҳси ҳавзаҳои мухталифи динию ирфонӣ будааст.
Бино ба таълимоти ирфони назарӣ, ислом динест, ки дар он тафаккур, андеша ва ақлу шуур унсурҳои муҳимманд. Дар Қуръон мукарраран ба илму тааққул таъкид шудааст: «Оё ба ақл дарнамеёбед?»(Қуръон,Мӯъминун,80), «Оё андеша намекунанд?»(Қуръон,Муҳаммад,24), «Оё тааммул намекунед?»(Қуръон, Анъом,50).
Тафаккур - андешидан дар моҳияти чаҳони офаринишу инсон ва мақому манзилати вай дар он аст. Аз назари Шабустарӣ ва аксари мутасаввифин тафаккур ҳаракат аз чузъ ба сӯи кул, аз касрат ба сӯи ваҳдат, аз олами мачозӣ ба олами воқеист. Аз ин чо, барои зиндагии огоҳона ва донистани моҳияти ҳаёт шахс аз тамошои манзараи зиндагии туфайлӣ ва кӯтоҳи хеш саргарм нашуда, дар паси ин манзара зоти поки Худоро, ки асоси пайдоиши инсон ва тамоми офариниш ҳаст, мушоҳида кунад. Ин огоҳӣ ба чанд рӯзи умри инсон, ки барқвор даргузар аст, маънию камол хоҳад бахшид ва дар ботини инсон нуру сафо ва меҳру садоқат ба вучуд хоҳад овард.
Худовандро ҳаким хондани шайх Маҳмуди Шабустарӣ низ аз аз ҳамин нуқтаи назар аст. Чун Шабустарӣ ҳамаи олами мавчудро натичаи амали Офаридагор медонад, ҳаргиз дар он кажию зиштӣ намебинад, чаро ки «Зинекӣ ҳар чи содир гашт, некӯст». Як гули навшукуфтаи баҳорӣ ва ё
83
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
газнаи лаби ҷӯй моҳиятан хуб ё зишт будан наметавонанд. Ин мо ҳастем, ки якеашро хубу зебо ва дигареро баду зишт меҳисобем ва моем, ки якеро дӯст дорему аз дигаре нафрат дорем. Аммо воқеият ин аст, ки зебой дар моҳияти ҳамаи рӯйдодҳои табиӣ ниҳуфта аст ва ин моем, ки миёни гулу гиёҳҳо тафовут гузошта, онҳоро муқобили ҳам мегузорем ва ҳатто якеашро рамзи ишқу вафодорй ҳисобида, дигареро дар муқобили он қарор медиҳем. Назари зебоипарастонаи Шабустарй бар ояти 79-и сураи Нисо: «Он чи аз некӯӣ ба турасид, аз Худост; ва он чи аз бадӣ ба ту расид, аз худи туст» такя дорад. Аз назари вай Офаридагор ба ҳеҷ ваҷҳ инсонҳо ва ашёву ҳодисоти бадро наёфаридааст. Назари кӯтоҳ ва диди маҳдуди сатҳнигари инсон аст, ки дар баъзе мавридҳо аз ҳодисот ва ашхосу ашёи олам, ки дар назари ӯ дар шакли зишташон зуҳур намудаанд, таассуроти манфй мебардорад. Барои пай бурдан ба зебоии ҷаҳони воқеӣ инсон бояд дорои дид ва биниши поку зебоишинос бошад. Аз ин рӯ, Офаридагори Коинот ҳамаи падидаҳо ва ҳодисаҳои ҳастиро ҳакимона халқ намудааст, ки онон моҳиятан бар нафъи инсонанд. Ба иллати огоҳии комил надоштан аз моҳияти офариниш, ба қавли Мавлоно «Хештан нашнохт мискин одамй//Аз фузунй омаду шуд дар камй»(6, 305), инсон дар шинохт ва пайгирй аз арзишҳои аслй ба иштибоҳот гаравида, моҳияти воқеии ашёи оламро ба дурустй дарк наменамояд.
Аммо муҳим он аст, ки паймояндаи роҳи ҳақиқат ва ҷӯяндаи розу асрори офариниш дар бораи неъматҳо ва атову эҳсони Офаридагор мунтазам андеша намуда, аз тафаккур дар моҳият ва зоти Вай худдорй намояд. Зеро тибқи таълимоти ислом ва аҳли тасаввуф, алалхусус, Ибни Арабй «Пеши ин хуршед, кӯ бас равшанест,//Дар ҳақиқат ҳар далеле раҳзанест (6,755) андешидан дар зоти Худо ба куфр меоварад. Аз ин ҷо, худошиносии Шабустарй ҳамон худошиносии Ибни Арабист: яъне исмшиносист, на зотшиносй ва ӯ дар «Гулшани роз» паймояндагони роҳро ба шинохти исмҳо ва сифатҳои Офаридагор даъват менамояд, на ба шинохти Зоти Худо. Зарурат ба дарки моҳияти зоти Офаридагор нест. Зеро Вай ба бандагонаш аз раги гарданашон наздиктар ( Қуръон, сураи Қоф, ояти 16) аст.
Беҳтарин роҳи шинохти Худо, мувофиқи назари Шабустарй ва аксари орифони мозй ва баъдй, танҳо ба воситаи маърифат ва сайри кашфй дар тариқати ирфонй имконпазир аст. Танҳо ҳамин ҷода аст, ки ҳар хамгашту баргашташ аз ҳастии Худованд шаҳодат медиҳад ва ошиқи ҷамолу ҷалоли Офаридагорро ниҳоятан ба манзили мурод мерасонад. Аз ин ҷо вай инсонро даъват мекунад, ки Даро бар водии Айман, ки ногох//Дарахте гӯядат «Иннй ана-л-Лоҳ!» Яъне дар роҳи ҷустуҷӯи «рӯзгори васли хеш» инсон агар аз қайду занчири таайюнот халос гардад ва роҳнаварди водии Айман гардад, ӯ ҳам мисли Мансури Ҳаллоч метавонад садои «Ана-л-Ҳақ» бароварад, зеро Раво бошад «Ана-л-Лоҳ» аз дарахте//Чаро набвадраво аз некбахте?!
Яке аз масъалаҳои муҳимме, ки дар «Гулшани роз» мавриди баррасй қарор гирифтааст, бозкушоии мафҳуми «Ман» аст. Дар таълимоти тасаввуф «ман» ҳастии мутлақ ва ягона аст, ки пойбанди таайюн гаштааст. «Ману ту оризи зоти вучудем//Мушаббакҳои мишкоти вучудем» (8, 82) - гуфтааст муаллифи «Гулшани роз». Вай мафҳуми «ман» ва «ту»-ро бо истифода аз санъати тамсил чун нурҳое тасвир мекунад, ки аз равзанаи чарогдон берун меоянд ва ҳар яке дар назар мустақил менамояд, аммо дар асл чузъи ҳамон нури ягонаи чароганд, ки барзах, яъне равзана, онро дар назари инсон ба шакли дигар инъикос менамояд. Аз ин сабаб, мегӯяд ин орифи вораста, худро, ки иборат аз «ман» аст хуб мебояд шинохт, зеро «ҳар ки, ки худро бишиносад, Парвардгори хешро шинохтааст»:
Бирав, эйхоча, худро нек битное,
Ки набвад фарбеҳй монанди омос (8, 82).
Бояд саъйю кӯшиш кард, ки арбоби кашф шавй, чунки маърифати кашфй мисоли фарбеҳист ва маърифати ақлию истидлолй мисли омос (варам) аст, ки дар назар мисли фарбеҳй менамояд, вале дар асл нуқс ва беморист. Барои шинохти «ман»-и хеш инсон бояд меърочи маънавй намояд, то аз таайюноти чисмонию рӯҳонй фонй гашта, бақои хешро дар Офаридагор пайдо намояд. Он гоҳ хоҳад дид, ки ҳамаи олам ӯст ва пардаи «ман» ва «ту» аз назари ӯ бархезад ва маънои аслии хароботумайкада, шаробу тарсобача, зуннору дайримутонбарояш ошкор шавад.
Ба ин тариқ «ман» дар роҳи пайвастан аз чузъ ба кул дар сифатҳову шавкату азамати худ ошкор мешавад ва бо ному нишону иборату ишорат такмилу тавсиф ёфта, дар ниҳояти роҳ моҳияте ба номи «Ман»-и комил ба вучуд меоварад, мисли он, ки аз моҳияти об амвочу ҳубобу кафкҳои бешумор ба вучуд меоянд ва ҳар кадом бо шавқу хурӯш дар ҳаракатанду даъвои ҳувият мекунанд, аммо чун аз зоти хеш, ки ҳамон об аст, огоҳ мешаванд, тарқи вачду мастй мегарданд ва аз «ман»-и хеш, ки ҳичобест аз зоти аслияшон, раҳо ёфта, ба зоти аслии хеш мепайванданд. Агар ба ибороти аҳли тасаввуф бигӯем солик аз «ман»-и худ даргузашта, чамъ дар айни ваҳдат ва воҳид дар айни касрат шуда, дар тариқи шинохти Худо ба дарачаи бақо баъд аз фано фй-л-Аллоҳ расида, инсони комил мегардад:
84
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
Касе ин сир шиносад, к-ӯ гузар кард,
Зи чузвй сӯи кулйяк сафар кард (8, 82).
Аммо воқеият аз назари Шайх Маҳмуди Шабустарй ин аст, ки инсон ба сабаби иштибоҳоте, ки аз озодй ва ихтиёри зотиаш сар заданд, рӯй ба таназзул овард. Бо зуҳури оташи ишқи дар қалби вай зотан ниҳон ва ақле, ки танҳо аз ҷумлаи махлуқот ба ӯ насиб гаштааст инсон иштибоҳи хешро пай бурд ва тавба карду пӯзиш хост ва дар паи ислоҳи он аз имкон ба сӯи воҷиб, аз амали бад ба тарафи корҳои нек ва аз касрат ба ҷониби ваҳдат роҳ ихтиёр намуд, чунки «Ҳар касе, ки дур гашт аз аслихеш//Боз чӯядрӯзгориваслихеш».
Яке аз машҳуртарин шореҳони «Г улшани роз» Муҳаммад Лоҳиҷии Г елонй дар шарҳи «ман» ва «мо» чунин фармудааст: «дар тариқи тасфия даро ва миръоти дилро аз зангори губори агёр поку мусаффо гардон, то ба ҳукмигалабаи таҷаллои аҳадйва иттиҳодимазҳару зоҳир аз ҳақиқатихуд ба самъи дил нидои «Иннй ана-л-Лоҳ!» бишнавй ва ба дидаи ҳақбин худрову Худоро бубинй ва бишносй». (5, 563). Орифон ҳамин амрро тавассути маърифат ва кашф дар таҷрибаи ирфонии худ шуҳуд карда, ба кашфи асрори ваҳдате ноил гаштаанд, ки онро «ваҳдати вуҷуд» меноманд.
Ҳамин ҳолати равонии кашфу шинохти ҳақиқатро, аз он ҷиҳат, ки фараҳу шодмониоваранда буда, «ман»-ро то дараҷае аз хеш раҳо менамояд, ба мастй ташбеҳ кардаанд. Ҳақиқати мастй дар истилоҳи орифон маҳз ҳамин лаҳзаи огоҳии онон аз асли хеш ва пайвастан ба зоти хеш аст, ки орзуи ниҳоии ҳамаи ҷӯяндагони висоли Худованд аст. Дар ин ҳолат солик аз гами нестй халос мегардад ва худро ҷовидонаву саршор аз шавқу таманно меёбад ва чунонки Ҳофиз мегӯяд: Ҳубобвор барандозам аз нишот кулоҳ,
Агар зирӯи ту аксе ба ҷоми мо афтад (10,157).
Масъалаи дигаре, ки сӯфиёни Хуросон аз Шабустарй суол мекунанд, мусофир, яъне паймояндаи роҳи шинохти Худо кист ва марди тамому инсони комил дар ин роҳ кадом аст? Посух ба ин суол низ мисли ҷавобҳои қаблй, бо тарзу шеваи маъмули Аттор (1150-1230) ва Мавлавй барои баёни возеҳ ва таъсирбахши шоирона аз тамсил истифода шудааст. Паймояндаи роҳи ҳақиқат аз ҳастии хеш, мисли оташе, ки дуд дорад ва дар натиҷаи баланд шудани шуълаи оташ дудаш нест мешавад, дар натиҷаи афрӯхтани оташи шавқу иштиёқ аз «ман»-и хеш дар зоти худ фано гашта, дорои меҳр ва доноию огоҳй, ки ишора ба гармй ва равшанию нури оташанд, мешавад. Ин нишонаҳо сифатҳои орифи ворастаанд ва бо роҳи афрӯзиши бештари оташи дил нур ва гармй ҳамаи замирашро дурахшону мусаффо менамояд ва дудро, ки ҳиҷоб дар роҳи шинохти Худост, аз байн мебарад ва дилаш оинавор таҷаллигоҳи ҷамолу ҷалоли Зоти Бечун мегардад.
Ба ақидаи Шабустарй солик бо роҳи накӯву ҳамида гардонидани ахлоқи худ ва сафову ҷило бахшидану пок намудани оинаи ботинаш пайвандии хешу Худойро пайдо мекунад. Аммо дар ин ҷода ӯ бояд ба ифротгарой напардозад, зеро роҳ ба сӯи биҳишт, ки мақоми мулоқот бо Худост, рост аз тариқи сироту-л-мустақим аст ва ҳарду тарафаш «қаъри ҷаҳим аст». Ин роҳ аз ботини инсон ва аз фитрати ӯ убур намуда, то ба биҳишт кашида шудааст.
Вижагии дигари «Гулшани роз»-и Шабустарй дар он аст, ки дар таърихи адабиёти тоҷикиву форсй аввалин бор як теъдод истилоҳоти шеъри сӯфия монанди чашм, лаб, зулф, рух, хат, хол, шароб, шамъ, шохдд, бут, зуннор, тарсобача, хароботй бо забони равону содаи шеър мавриди шарҳу тавзеҳ қарор гирифтаанд. Ёдовар шудан зарур аст, ки ин алфози мазбур нахуст мавзӯи баҳси мутафаккирин ва назарияпардозони тасаввуф қарор доштанд. Аммо бо пайдоиши дубайтию рубоиёти ирфонии мансуб Абӯсаиди Абулхайр (985/86-1048/49, Бобо Тоҳири Урён (в. 1019-1060),) ва аввалин шоири бузурги тасаввуф Саноии Ғазнавй (1078/79-1140/41) ва он намунаҳои ашъоре, ки дар осори Аҳмади Ғаззоли (в. 1123/4 ё 1126) ва Айнулқуззоти Ҳамадонй (шаҳодат 1130/31) фаровон оварда шудаанд, назири ин алфоз ба унвони истилоҳоти шеъри орифонаи форсй мавриди истифодаи васеи шуаро қарор гирифт ва то замони шайх Маҳмуд тафаҳҳусот ва ҷустуҷӯи маонии ирфонии онон пайваста мубрам буд. Дар натиҷа муддати зиёде нагузашт, ки фарҳангу лугатномаҳои махсуси истилоҳоти тасаввуф арзи вуҷуд намуданд.
Хулоса, «Гулшани роз» асарест, ки бо вуҷуди ҳаҷман хурд будан ҳовии муҳимтарин масъалаҳои тасаввуф буда, билхусус назарияи «ваҳдати вуҷуд»-и Ибни Арабиро дар шакли хеле кӯтоҳу мӯъҷаз ва сода баён намудааст. Ҳамчунин мафҳумҳои бунёдии ирфони исломй ва баъзе истилоҳоти аҳли тасаввуф, ки дар шеъру адаби форсй фаровон истифода мешаванд, дар ин маснавй шарҳу тавзеҳи салису сода ёфтаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнулқуззот, Ҳамадонй. Номаҳои Айнулқуззот. Ба эҳтимоми Алинақии Мунзавй ва Афифи
Айрон / А.Ҳамадонй.- Теҳрон: Асотир, 1377. - 480 с. -Ҷ. 1.
2. Айнулқуззот, Ҳамадонй. Номаҳои Айнулқуззот. Ба эҳтимоми Алинақии Мунзавй ва Афифи
Айрон / А.Ҳамадонй..- Теҳрон: Асотир, 1377. - 492 с. - Ҷ. 2.
85
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
3. Ибни Арабӣ, Муҳиддин. Тарҷимон-ул-ашвоқ. Тарҷума ва шарҳ аз Рейнолд Николсон. Пешгуфтори доктор Мартин Лингз. Тардума ва муқаддима аз дуктур Гулбобо Саидӣ. Чопи дуюм / А. Муҳиддин. - Теҳрон: Равзана, 1387. - 239 с.
4. Ибни Арабӣ, Шайхи Акбар Муҳиддин. Футӯҳоти маккия. Маориф. Боби 73. Тардумаи Муҳаммади Ходуӣ Чопи сеюм / А. Ш. Муҳиддин. - Теҳрон: Мавло, 1387. - 639 с.
5. Лоҳидӣ, Муҳаммади Гелонӣ. «Шарҳи «Гулшани роз» («Мафотеҳ-ул-эъдоз»)» / Л.М. Гелонӣ. -Теҳрон: Маҳорат, 1377. - 966 с.
6. Румӣ, Ҷалолуддин Муҳаммад. Маснавии маънавӣ. Мутобиқи нусхаи тасҳеҳи Николсон / Ҷ.Румӣ. - Теҳрон: Сояи Нимо, 1389. - 1263 с.
7. Улфатии Табрезӣ, Шарафуддин Ҳусайн. Рашф-ул-алҳоз фӣ кашф-ил-алфоз. Тасҳеҳ ва тавзеҳи Надиб Моили Ҳиравӣ/ У.Табрезӣ. Чопи дуюм. - Теҳрон: Носеҳ, 1377. - 135 с.
8. Шабустарӣ, Шайх Маҳмуд. Гулшани роз. Таҳияи матн бо муқаддима ва тавзеҳоти Шодимуҳаммад Сӯфиев //Садои шарқ.- 2012. - №2. - С. 71-100.
9. Ғаззолӣ, Абӯҳомид Муҳаммад. Кимиёи саодат. Ҷилди аввал. Таҳияи Дӯстмуҳаммади Дӯст ва Қудратбек Элчибеков / А.М. Ғаззолӣ. - Душанбе: Эр-граф, 2008. - 669 с.
10. Ҳофиз, Шерозӣ. Куллиёт. Мураттиб ва муаллифи сарсухан Ҷамшед Шанбезода / Ҳ. Шерозӣ. -Душанбе: Ирфон, 1983. - 669 с.
11. Ҳудвирӣ, Абулҳасан Алӣ ибни Усмон. Кашф-ул-маҳдуб / А.У. Ҳудвирӣ. Чопи сеюм. - Теҳрон: Суруш, 1386. - 1154 с.
REFERENCES:
1. Ayn-al-Quzat Hamadani. Letters of Ayn-al-QuZat. Edited by Alinaghi Monzavi and Afif Airan / A. Hamadani.- Teheran: Asatir, 1998. - 470 p. - V. 1.
2. Ayn-al-Quzat Hamadani. Letters of Ayn-al-Quzat. Edited by Alinaghi Monzavi and Afif Airan / A. Hamadani.- Teheran: Asatir, 1998. - 492 p. - V. 2.
3. Ibn ‘Arabi, Muhiddin. Interpreter of Desiers. Translation and Comments by Reynold Nicholson and preface by Martin Lings. Translation and Introduction into Pesian by Dr. Gulbaba Sa’idi. 2-nd Edition / A. Muhidin. - Teheran: Rauzana, 2008. - 239 p.
4. Ibn ‘Arabi, Shaykhi Akbar Muhiddin. The Meccan Revelations. The Divine Theophanies. Part 73. Translated by Muhammad Hajui. 3-rd Edition / A. Muhidin. - Teheran: Maula, 1387. - 639 p.
5. Lahiji, Muhammadi Gilani.Commentary on Shabistari's “Garden of Mystery” (The Keys of Description) / M.G. Lahiji. - Teheran: Maharat, 1377. - 966 p.
6. Rumi, Jalaluddin Muhammad. Spiritual Couplets.Based on the Nicholson Edition / J.M. Rumi. -Tehran: Saya-e Nima, 1389. - 1263 p.
7. Ulfati Tabrizi, Sharafuddin Hasain. Enjoyment of taste in a Recognition of Meanings. Edited by Najib Mael Hiravi with commentaries. 2-nd Edition / U.Tabrizi. - Teheran: Naseh, 1377. - 135 p.
8. Shabistari, Sheikh Mahmud. “The Garden of Mysteries”. Edited by Shodimuhammad Sufiev / Sh.M. Shabistari//The Voice of East 2012. -№ 2. - P. 71-100.
9. Gazzali, Abuhamid Muhammad. The Alchemy o Happiness. Edited by Dustmuhammad Dust and Qudratbek Elchibekov) / A.M. Gazzali. - Dushanbe: R-Graf, 2008. - 669 p. - V. 1.
10. Hafiz, Shirazi. Collected poems. Edited by Janshed Shanbezada with Preface / H. Shirazi. -Dushanbe: Irfan, 1983. - 669 p.
11. Hajviri, Abulhasan Ali ibn Usman. The Revelation of the Veiled. 3-rd Edition / A.U. Hajviri. -Teheran: Surush, 2007. - 1154 p.
Шабустари о природе и философско-мистическом основании суфийских терминов
Ключевые слова: термин, аллюзия, смыслообразование, словарное значение, поэзия, суфизм, выражение, мистический опыт, метафора.
В статье рассматриваются взгляды персидско-таджикского поэта-мистика XIV века Шейха Махмуда Шабустари об особенностях соотношения слова и его значения, на природу смыслообразования, а также на некоторые этико-эстетические проблемы суфизма в его мистической поэме «Гулшани роз» (“Цветник тайн”). Отмечается, что «Гулшани роз» Махмуда Шабустари содержит сложные мистические и космогонические аллюзии, сочетающиеся с философско-мистической интерпретацией основных понятий суфизма, ценный материал о природе суфийских поэтических терминов. Сделан вывод, что согласно мнению Махмуда Шабустари те известные значения слов нормативного языка, которые приводятся в традиционных толковых словарях, являются вторичными, поверхностными значениями. Обосновано, что
86
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 3(44) 2015
основной же смысл слов был изначально заложен в сущность слов, когда были сотворены аъён-е сабите (утвержденные воплощенности), которые человек постепенно стал забывать.
Shabistari: the nature and philosophical - mystic basis of tasawwof terminology
Keywords: term, allusion, formation of meaning, ordinary meaning, poetry, Sufism, expression, mystical experience, metaphor
Along with the fact that the'Garden of Roses” of Mahmoud Shabistari consist of sophisticated cosmogonic and mystical allusions combined with the philosophical and mystical interpretation of the basic concepts of Sufism, it still contains valuable information about the nature of Sufi poetic terms. Therefore, this article is an attempt to research the views of the peculiarities of Shabistari views on the relations of words and their meaning and on the nature of the occurrence of word meanings, as well as some of the ethical and aesthetic issues of Sufism. In his opinion those prior and famous words of the normative meanings off language which are contained in the traditional explanatory dictionaries, are the secondary, superficial meanings. The basic sense of the word were first laid down in the essence of words, when they were created a’yan-e sabit-e (approved incarnations), which gradually had been forgotten.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Сӯфиев Шодимаҳмад Зикриёевич, номзади илмҳои филологй, ходими пешбари илмии Институти забон, адабиёт, шарқшиносй ва мероси хаттии ба номи Рӯдакии Академияи илмҳои Цумҳурии Тоҷикистон (Цумҳурии Тоҷикистон, ш. Душанбе), E-mail: sufizadeh@gmail. com
Сведения об авторе:
Суфиев Шодимахмад Зикриёевич, кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия Академии наук Республики Таджикистан (Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail: sufizadeh@gmail. com
Information about the author:
Sufiev Shodimahmad Zikriyoevich, Candidate of Science in Philology, leading researcher of the Institute of Language, Literature and Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan (Republic of Tajikisan, Dushanbe), E-mail: [email protected]
87
