CC BY
72
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 8т1 Ш.Ғ. ТОҶИБОЕВ
МУЛОҲИЗАҲО ДОИР БА МАСНАВИҲОИ ҲУСАЙНИИ ҲИРАВЙ
Вожаҳои калидӣ: маснавиҳои ирфонӣ, Ҳусайнии Ҳиравӣ, сохтор, мӯҳтаво, вижагиҳои услубӣ, сабки таълиф, баҳрабардории адабӣ
Дар таърихи адабиёти тоҷикиву форсӣ Амир Фахруссодот Саййид Рукниддин Ҳусайн Ҳусайнии Ҳиравии Хуросонӣ ҳамчун шоири мутавассит ва орифи нимамаъруфи садаи чордаҳум муаррифӣ шудааст. Вале давоми чанд соли охир зикри номи ӯ дар авроқи кутуби таҳқиқии адабпажӯҳӣ ва сари забони муҳаққиқини адабу ирфони тоҷикиву форсӣ беш аз пеш ба назар мерасад. Ин шУҳрати густардаи Амир Ҳусайнӣ, ки таи даҳсолаҳои охир ба вуқӯъ пайваст, бидуни тардид, бо ному пайкори орифи машҳури муосири ӯ Шайх Маҳмуди Шабистарӣ ва маснавии пуровозааш «Гулшани роз» робитаи бештаре дорад. Зеро маҳз Амир Ҳусайнӣ мӯҷиби иншои манзумаи мазкур будааст. Ба иборати дигар, таваҷҷӯҳе, ки солҳои охир ба Амир Ҳусайнӣ равона мешавад, ба ин ҷиҳат аст, ки ӯ ҳамон соили пурсишҳои манзуми ҳаждаҳгона аст, ки Маҳмуди Шабистарӣ «Гулшани роз»- и худро дар посухи он суолот чодари манзум бахшидааст. Қимату аҳамияти он пурсишҳо ва арзиши ирфонии «Гулшани роз» барои соҳибназарон ва аҳли таҳқиқ рӯшан аст. Ин ҷо метавон суоле матраҳ гардад, ки оё соҳиби суоли манзуми ҳаждаҳгонаи «Гулшани роз» Амир Ҳусайнӣ дар сурудани ашъор ва ирфони форсӣ ҳамин гуна мақому мартабате дошт. Дар посух чустан ба ин савол, агар аз рӯи осори манзум, хоса маснавиҳои ирфонии Амир Ҳусайнӣ қазоват намоем, ҳақиқати амр ва баҳои мунсифона бештар ба даст хоҳад омад.
Бо таваҷҷуҳ ба ин масъала дар навиштаи ҳозир кӯшиш ба он харч мешавад, ки доир ба сохтор, мӯҳтаво ва хусусиятҳои услубии маснавиҳои Амир Ҳусайнӣ таваққуф намоем. Суханвари мазкур соҳиби се маснавии ирфонист, ки бо асомии «Канзур-ул-румуз», «Зод-ул-мусофирин» ва «Сӣ нома» иштиҳор доранд. Донишманди эронӣ Абулқосими Родфар аз мавчудияти «Ситта» (маснавиҳои шашгона)-и Амир Ҳусайнӣ дарак дода, таркиби онро аз «Тараб-ул-мачолис», «Нузҳат-ур-руҳ» «Канз-ур-румуз», «Зод-ул-мусофирин», «Панч ганч» ва «Сӣ нома» иборат донистааст (10, 30). Ҳамчунин адабиётшиноси точик, профессор Н.Сайфиев рочеъ ба манзумаҳои ахлоқиву ирфонии садаи XIV ибрози назар намуда, маснавии «Тараб-ул-мачолис» ба Амир Ҳусайнӣ нисбат додааст (11, 30). Аммо омӯзишу таҳлили мероси адабии суханвар таъйид менамояд, ки Амир Ҳусайнӣ воқеъан ба чуз се манзумаи фавқуззикр, маснавиҳои дигареро, ки А.Родфар ва Н.Сайфиев аз онҳо ёдрас намудаанд, таълиф накардааст. Ризоқулихони Ҳидоят дар «Риёз-ул-орифин» аз осори Амир Ҳусайнӣ ёд намуда, «Тараб-ул-мачолис» ва «Нузҳат-ул-арвоҳ»-ро минчумлаи таснифоти мансури ӯ маҳсуб кардааст (13, 115).
«Тараб-ул-мачолис» яке аз осори мансури суханвар буда, он бо насри мусаччаи омехта ба назм иншо гардидааст. Ин китоб мутаассир аз шеваи нависандагии Хоча Абдуллоҳи Ансорист. Зикри ин нукта лозим ба ёдоварист, ки баъзе аз порчаҳои манзуми асар иттифоқан дар шакли шеърии маснавӣ суруда шудаанд, ки шояд асоси иштибоҳан маснавӣ пиндоштанаш низ ҳамин вижагияш бошад.
«Нузҳат-ул-арвоҳ», ки онро «Нузҳат-ур-руҳ» низ гуфтаанд, монанди «Тараб-ул-мачолис» дар насри мавзун, бо шеваи «Гулистон»-и Саъдӣ ва рисолоти Хоча Абдуллоҳи Ансорӣ навишта шуда, бо марворидҳои дурахшони назм музайян ёфтааст. Як нусха аз ин рисола дар захираи дастхатҳои Пажӯҳишгоҳи ховаршиносии Точикистон, таҳти шумораи 4358 маҳфуз буда, донишманди точик Салом Нуриёни Баравнӣ мақолаи вижаи пурмӯҳтавое дар хусуси ин рисола нигоштааст (2).
«Панч ганч» бошад, мачмӯи қасоиди Амир Ҳусайнии Ҳиравист, ки ҳомили панч қасоиди ирфониву таҳқиқӣ ба шеваи Саноии Ғазнавӣ эчод гардидааст. Чун ин мачмӯа аз панч қасида фароҳам омадаааст, бештар бо ҳамин унвон иштиҳор дорад. Аз «Панч ганч» нусхае дар китобхонаи Мачлиси Шӯрои миллии Эрон, дар мачмӯаи шумораи 1164 мавчуд аст (14, 13).
Чуноне ки аз мулоҳизаҳои болоӣ маълум гардид, ин орифи шоирмашраб, ба чуз се маснавии фавқуззикр, осори дигаре дар ин навъи шеър таълиф накардааст. Зиндаёд Абдулҳусайни
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Зарринкӯб низ дар мавриди шеъри сӯфия баъд аз Мавлавӣ андешаронӣ намуда, ҳамин се маснавии Амир Ҳусайниро дар силки шеъри таълимии сӯфиёна баршумурдааст (4, 276-277).
Амир Ҳусайнӣ таърихи таълифи ҳеч яке аз маснавиҳои хешро дар манзумаҳо ва сойири осораш ба сароҳат ишора накардааст, аммо аз сурудаҳояш маълум мегардад, ки орифи суханвар ин қабил осорро замоне нигошта, ки ба сайри марҳилаҳои мақомоту сулук шурӯъ намуда будааст. Муҳаққиқи эронӣ Сайид Муҳаммади Туробӣ, ки дар амри тасҳеҳу нашри маснавиҳои Амир Ҳусайнӣ саъю эҳтимом варзидааст, бар он аст, ки дар ҳалли воқеиву дурусти ин қазия ба эътибор гирифтани хомиву пухтагӣ ва болову нишеби каломи ӯ судманд аст (14, 6). Аз ин нуктаи назар муҳаққиқи мазкур «Канз-ур-румуз»-ро аз маснавиҳои нахустини ин суханвари ориф маҳсуб намудааст. Ин маснавӣ мураккаб аз 922 байт буда, дар вазни рамали мусаддаси мақсур ё маҳзуф
(фоилотун/фоилотун/фоилун ё фоилон - V----/ - V----/ - V - ё - V ~), ба пайравӣ аз вазни
«Маснавии маънавӣ»-и Мавлавӣ ва дар дунболи шеваи баёни ӯ ба силки назм омадааст.
Амир Ҳусайнӣ сабаби «Канз-ур-румуз» ном ниҳодани маснавии худро ҷое ҳам ишора нафармудааст. Вале аз фаҳовии ин асар тасреҳ мешавад, ки он дар баёни розу рамзи ирфонӣ ба силки назм омадааст. Мавзӯоти асосии ин манзума аз мунозираи ақлу ишқ, шарҳу баёни истилоҳоте чун тавҳид, маърифат, маърифати нафс, дил, руҳ, ақл, тасаввуф, дар тавзеҳи мақомоте чун тавба, вараъ, зӯҳд, сабр, фақр, хавф, шукр, риҷо, таваккул, ризо; дар баёни аҳвол, аз қабили муҳаббат, шавқ, унс, қурб, бӯъд, қабз, баст, фано, бақо ва монанди инҳо иборат аст. Аз баррасии ин ва дигар маснавиёти орифи Хуросон бармеояд, ки бисёр аз масоили роҷеъ ба ирфон, ки Амир Ҳусайнӣ онҳоро аз урафову машоихи Табрез пурсон шуда, мӯҷиби таълифи манзумаи «Гулшани роз» гардида буд, дар осори манзуми ӯ борҳо матраҳ шудаанд. Дар ин маврид устод А.Зарринкӯб бар он ақида аст, ки такаррури пурсони он масоил барои ба даст овардани риштаи ошноӣ буд, на имтиҳони машоихи Табрез ва на эҳтиёҷи воқеҳ ба посухи онҳо. Зеро ба ин насақ барқарор намудани равобити ошноиву дӯстӣ ҳамеша дар миёни аҳли тасаввуф ва уламо роиҷ буд (4, 276).Агарчи дар хилоли таълифоти Амир Ҳусайнӣ таъйиди ин гуфтаҳо пайдо намешавад, аммо ба василаи нома ё пурсиши ин ё он масоил дӯстиву ошноӣ барқарор намудани арбоби сӯфия ва сухан барои аҳли таҳқиқ маълум аст.
Амир Ҳусайнӣ дар «Канз-ур-румуз» шарҳу баёни масъалаҳои ирфони исломиро бо мурооти эҷоз савоб дониста, нахуст истилоҳро бо баёни соддаи ба худ хос тавзеҳи назариявӣ медиҳад, сипас ин назарияро бо ҳикоёти тамсилӣ таҳким мебахшад. Масалан, ӯ дар шарҳи истилоҳи тавба овардааст:
Тавба чун бошад? Пушаймон омадан,
Бар дари Ҳақ нав мусалмон омадан.
Ҳалца гаштан бар дари аҷзу ниёз,
Узрхоҳон омадан дар кӯи роз.
Нафсро маҳбуси худ пиндоштан,
Шаръро чун посбон ангоштан.
Бандаи Ҳақ будану хуш зистан,
Дар умеду бими худ бигристан (14, 53).
Орифи суханвар дар тавзеҳи мақолоти худ ҷо-ҷо аз нақли ҳикояту тамсилоти гуногун кор гирифтааст. Дар «Канз-ур-румуз» ҷамъулҷамъ 10 ҳикоят ба мушоҳида мерасад, ки онҳо, албатта, аз нигоҳи камиву бешӣ ва заъфу пухтагӣ аз ҳам фарқ менамоянд. Камҳаҷмтарин ҳикояти маснавии мазкур шомили 3 байт буда, ҳикояти нисбатан бузургҳаҷмаш 31 байт дорад. Аксари ҳикоёти маснавӣ маъхуз аз рӯзгору афъоли сӯфиёну машоихи бузург, мисли Абӯбакри Шибливу Боязиди Бастомист. Равиши нақли ҳикоят низ дар назми маснавӣ голиби таваҷҷуҳ аст. Амир Ҳусайнӣ дар шарҳу тавзеҳи на ҳама истилоҳи мавриди баён ё матолиби ирфониаш ба нақли ҳикояту тамсил мубодират ҷустааст. Суханвар ҳамон маврид нақли ҳикоёту тамсилотро сармояи кори хеш қарор додааст, ки овардани онҳо дар тавзеҳи матолиби мавриди назар бештар судманд намоянд. Масалан, Амир Ҳусайнӣ дар мақолати «Дар баёни тасаввуф» дунболи ҳам ду ҳикоят оварда, кӯшиш ба харҷ додааст, ки бад-ин васила дарку тавзеҳи матлаб ба ҳар андоза сода ва бепироя бошад. Маснавии мазкур бар хилофи сабки бархе аз маснавиҳои ин аср, холӣ аз ҳар гуна ороишоти фаннӣ ва тасаннӯъоту такаллуфот аст. Корбандиву тавзеҳи зиёди истилоҳоти аҳли тасаввуф ба сабки нигоришу забони ин маснавӣ таъсири амиқе гузоштааст. Албатта, ин авомил бо иқтизои нияту мақсади суханвар - шарҳу тавзеҳи истилоҳоти сӯфия, сурат гирифтааст. Чун дар асар баёни ҷанбаҳои назарии тасаввуф бештар тасаллут дорад, мусаллам аст, ки аносири адабиву бадеӣ ва арзиши ҳунарии он чандон қавию густурда ба назар намерасад.
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
«Зод-ул-мусофирин» яке дигар аз маснавиҳои ирфонии Амир Ҳусайнӣ буда, он дар баҳри ҳазаҷи мусаддаси ахраби макфуфи маҳзуф ё маҳсур (мафъӯлу мафойилу фаӯлун ё мафойил — V / V- V - / V— ё V- ~) ва пайравию вазни «Лайлӣ ва Маҷнун» - и Низомии Ганҷавӣ суруда шудааст. Ховаршиноси чехӣ Ян Рипка ишора бар он дорад, ки «Зод-ул-мусофирин» дар тарзу шеваи «Гулистон»-и Саъдӣ нигошта шудааст (9, 244). Ховаршиносони русӣ А.Н.Ардашникова ва М.Л.Рейснер низ манзумаи «Зод-ул-мусофирин» - ро дар радифи он осоре, ки таҳти таъсири «Гулистон» ва бо ҳамон сиёқ навишта шудаанд, қарор додаанд (1, 36). Аз тарзи андешаву мантиқи сухан ва мулоҳизарониҳои пажӯҳишгарони мазкур пайдост, ки онҳо бидуни таҳқиқу татбиқ, танҳо аз рӯи ишораи муҳаққиқи чехӣ Я.Рипка ва ё маъхази дигаре қазияи мазкурро ирода намудаанд. Аммо аз барррасиву таҳлили ин манзума маълум мешавад, ки миёни «Зод-ул-мусофирин» ва «Гулистон», ба ҷуз ҳамгунӣ дар шумораи абвоб ва номгузории баъзе аз бобҳо, иртиботи рӯшане ба чашм намехӯрад. Бо эҳтимоли наздик ба яқин метавон хулоса намуд, ки саҳви болоӣ бар илали ноогоҳӣ аз мавзӯву мундариҷаи асар аз тарафи муҳаққиқи аввал ба миён омада, пажӯҳишгарони сонӣ голибан ба гуфтаҳои вай эътимод варзида, иштибоҳи ӯро такрор намудаанд.
Шумораи абёти маснавии «Зод-ул-мусофирин» 1400 байт буда, он дар ҳашт боб суруда шудааст. Амир Ҳусайнӣ ҳар бобро «мақолат» номидааст. Дар ин бора суханвар дар абёти поёнии маснавӣ чунин фармудааст:
Ин гулшакаре, ки ман сириштам,
Дар ҳашт мацолаташ навиштам.
Шамъест, ки аз дилам барафрӯхт,
Ҳафтод ҳазор пардаро сӯхт.
Як нукта, ки цон аз ӯ шавад шод,
Бар дил дари ҳашт бог бигшод.
Дар боги ҳақиқат ин нщолест,
К-аз вай ҳама богро цамолест(14, 139).
Амир Ҳусайнӣ маснавии хешро барои раҳравони роҳи ҳақиқату тариқат гуфта, онро бо ифтихор «дурри гаронбаҳо», «дастаи гулбун», «тӯшаи раҳравони дин», «лаъли дурафшон», «ниҳоли боги ҳақиқат», «шамъи пурнур», «тоди сари номварон», «ганд», «нур», «ақлпарвар», «рӯҳнавоз» ва гайра номидааст:
Дуррест гаронбаҳо, ки суфтам Дарёб, ки гуфтанӣ бигуфтам.
Ҳам дастаи гулбуни яцин аст,
Ҳам тӯшаираҳравони дин аст (14, 139).
Ҳар мақолати «Зод-ул-мусофирин» аз чандин хикоят шакл гирифтааст. Унвони мақолати ҳаштгонаи маснавӣ ва теъдоди ҳикоёти шомилаи онҳо бад ин қарор аст: 1.«Дар танзеҳ ва тақдиси ҳақ таъоло» муштамил бар панд ҳикоят; 2.«Дар фазилати инсон» шомили панд ҳикоят; 3.«Дар баёни тариқат ва кайфияти сулук»; 4.«Дар сифати соликони тариқат ва ҳақиқат» ҳовии чаҳор ҳикоят; 5.«Дар баёни ишқ ва маротиби он» болиги чаҳор ҳикоят; 6.«Дар маърифати нафс ва авсофи ӯ» фарогири як ҳикоят; 7.«Дар баёни маърифати дин ва таҳқиқи он» ;8. «Дар баёни пиру мурид ва шарти сӯҳбат миёни эшон» дарбаргирандаи ду ҳикоя.
Амир Ҳусайнӣ дар ин маснавӣ низ барои гуфтори худ шоҳиди зиёдеро аз зиндагии машоихе чун Мансури Ҳаллод, Ҷунайди Багдодӣ, Боязиди Бастомӣ, Абӯбакри Шиблӣ ва паямбароне чун Исои Масеҳ ва Мӯсо (а) пеш овардааст, ки аксари онҳо маъхуз аз осори сӯфияанд.
Тарзи баёни Амир Ҳусайнӣ дар ин манзума ба шиддат муассир аз сабку шеваи гуфтори Низомии Г андавист. Ин таассур гоҳе чунон аст, ки Амир Ҳусайнӣ дар гузиниши вожаву таркиб ва қавофиву радиф низ ба маснавиҳои суханвари Ганда ташаббӯҳ медӯяд.
Чунончи Низомӣ дар фасли «Насиҳат ба фарзанд»-и «Лайлӣ ва Маднун» овардааст:
Чун шер ба худ сипаҳшикан бош,
Фарзанди хисоли хештан бош (7, 67).
Амир Ҳусайнии Ҳиравӣ дар маснавии «Зод-ул-мусофирин» ба ҳамин насақ гӯяд:
Гавҳарталабӣ, садафшикан бош,
Ғаввоси муҳити хештан бош!(14, 85).
Ё ин ки Низомӣ дар қисмати мунодоти достони «Лайлӣ ва Маднун», ки воқеъан аз беҳтарин ашъори таҳмидии адабиёти мо ба ҳисоб меравад, дар надво бо Худованд мегӯяд:
Эй ёди Ту мӯниси равонам,
Ҷуз номи ту нест бар забонам. (7, 28)
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Соҳиби «Зод-ул-мусофирин» мисраи дуюми байти болоиро бад- ин наҳҷ дар қисми муқаддамотии манзумаи хеш тагйир додааст:
Ҷуз номи ту нест бар забонаш,
Зуннори вафост бар миёнаш (14, 74).
Аз абёти мавриди назар ошкор мешавад, ки Амир Ҳусайнӣ дар фанни маснависароӣ ба сурудаҳои дугонии Низомии Ганҷавӣ назар дорад ва аз ин ашъори ӯ дар офаридаҳои хеш тазмину тақлид менамояд. Зикри номи Низомӣ дар манзумаи «Сӣ нома» истишҳоде бар он аст, ки Амир Ҳусайнӣ аз маснавиҳои суханвари Ганҷа баҳраҳои зиёде бардошта, дар идомаи сабку баёни ӯ қалам фарсудааст. Ин қазия то бад-он ҷост, ки суханвар дар шарҳу баёни баъзе аз мавзӯот низ ба осори Низомӣ ҳавола менамояд. Чунончи, суханвар дар «Сӣ нома» мавриди шарҳу тавзеҳи истилоҳи ишқ талмеҳи ҷолибе ба достони «Лайлӣ ва Маҷнун» ва сарояндаи ӯ намудааст:
Нагӯям бо ту з-ин пас аз чиву чун,
Бубин дар қиссаи Лайливу Маҷнун.
Ба ишқ он кас, ки ин мщдор гардад,
Ҳарифи ишқу марди кор гардад...
Ба наваҳдӣ азизи рӯзгор аст,
Набинӣ, ҳар чи бисёр аст, хор аст?
На табъи ман ба даъвӣ ин сухан гуфт,
Низомӣ дар китоби хештан гуфт (14, 202).
Маснавии «Сӣ нома»-и Амир Ҳусайнӣ дар ҳолу ҳавои манзумаҳои бо шеваи номасароӣ таълифшудаи қарнҳои сездаҳуму чордаҳум, аз қабили даҳномаҳои Фахриддини Ироқӣ, Ҳумоми Табрезӣ, Авҳадии Марогаӣ, Рукниддини Соин, Ибни Насӯҳи Форсӣ ва Имоди Фақеҳ ба назм омадааст. Дар ин гуна манзумаҳо мавзӯи ишқ ва масоили марбут ба он, бар асоси номаҳои ошиқона, ки байни ошиқу маъшуқ мубодила мешаванд, мавриди баён қарор мегиранд. Бад-он сабаб ки маснавии «Сӣ нома» аз муросалаи номаҳои ошиқона миёни ошиқу маъшуқ фароҳам омадааст, онро «Ишқнома» низ гуфтаанд. Амир Ҳусайнӣ худ низ, ба гувоҳии абёти зерини ин маснавӣ, манзумаи мазкурро «Ишқнома» хондааст:
Ба тавфщи Худову ҷаҳди хома,
Шудам тугрокаши ин «Ишқнома» (14, 201).
Азбаски дар ин манзума сӣ нома додугирифт мешавад, он бештар бо номи «Сӣ нома» иштиҳор дорад. Суханвар кӯшидааст, ки бо додуситади номаҳо байни ошиқу маъшуқ ишқи ирфонӣ ва мароҳили мухталифи онро баён намояд. «Сӣ нома» чун маснавиҳои дигари адабиёти форсиву тоҷикӣ бо мадхале шурӯъ мешавад, ки муаллиф дар он баробари баёни муноҷоти Борӣ таоло ва наъти Расули акрам (с) дар сабаби назми китоб низ таваққуф намудааст. Аз қисмати охири мадхали маснавӣ маълум мешавад, ки соҳиби асар бо илҳоҳи ҷамъе ба баёни ишқи ҳақиқӣ ва манозили он- хабар, назар, аҳд, қаноат, зорӣ, фироқ, сафар, хатар, маломат ва гайра пардохта, ин ҳамаро дар сӣ нома гунҷондааст:
Ба як ришта кашидам сӣ гуҳарро,
Ки то пардохтам ин тоҷи сарро (14, 146).
Тамоми номаҳои ин маснавӣ, ба ҷуз номаҳои якум, ҳаштум, нӯҳум, даҳум, дувоздаҳум, сездаҳум, шонздаҳум бо лафзи «ало» огоз мешаванд. Истеъмоли ин вожа дар ибтидои номаҳо, чун лафзи муроҷиату нидо, муассириву шиддат ва шӯру ҷаҳиши баёнро таъмин намудааст.
Манзума ҳомили 1308 байт буда, дар вазни ҳазаҷи мусаддаси маҳзуф ё мақсур ( мафоилун /
мафоилун / фаӯлун ё мафойил V----/ V----/ V— ё V- ~) ва бар вазну тарзи маснавии «Хусрав ва
Ширин»-и Низомӣ ва «Вис ва Ромин»-и Фахриддини Гургонӣ суруда шудааст. Дар ин маснавӣ Амир Ҳусайнӣ монанди ҳамаи номасароён, назар ба Фахриддини Г ургонӣ, бештар таҳти таъсири «Хусрав ва Ширин»-и Низомии Ганҷавӣ қарор гирифтааст. Дар хилоли ин маснавӣ абёти мушобеҳ, мазомини ҳамгун ва таъбиру вожагузинии хоси маснавии Низомиро бо фаровонӣ мушоҳида метавон кард. Барои муқоиса миёни шеваи Амир Ҳусайнӣ ва сабки Низомӣ кофист, ки ба абёти зайл, ки мутаносибан аз «Хусрав ва Ширин» ва «Сӣ нома» гирифта шудаанд, бингарем: Гаҳе бо ман ба сулҳу гаҳ ба ҷангӣ,
Худо тавба диҳодат з-ин дурангӣ(6, 302).
Ҳайӣ, то ҳаст олам, умр бодат
Худо з-ин ишваҳо тавба диҳодат(14, 163).
Сухан гавҳар шуду гӯянда гаввос,
Ба сахтӣ дар каф ояд гавҳарии хос(6, 51).
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
Сухангуянда гаввос аст пайваст,
Барорад гавҳар аз даре ба ҳар даст(14,203).
Салои ишқ дардодам ҷаҳонро (6, 55).
Салои ишцбозон дар ҷаҳон деҳ(14, 197).
Аз муоинаи ҳамин чанд мисол ҳувайдост, ки сухани Низомй то чи ҳад зеҳну тафаккури Амир Ҳусайниро зери султаи хеш қарор додааст. Ба ин монанд абёти фаровоне аз «Сй нома»- и Амир Ҳусайнй метавон пайдо намуд, ки бо «Хусрав ва Ширин»-и Низомй ҳам дар тарзи ифода ва ҳам дар вожагузинй шабоҳати наздике доранд.
Истеъмоли феъли «диҳадат» дар шакли «диҳодат» хоси сабки Низомй буда, он дар маснавиҳои суханвари Г анҷа ҳамагй се маротиба корбаст шудааст, ки ду дафъаи он дар «Хусрав ва Ширин» (6, 191; 302) ва яке дар «Ҳафт пайкар» (8, 52) ба мушоҳида расид. Басомади ин феъл дар чунин сурат дар ашъори суханварон, хеле ба нудрат вомехӯрад. Чунончи дар ашъори сад нафар шоири классику муосир, ки дар китобхонаи электронй (3) омадааст, сурати мазкури истифода ҳамагй ду бор дар ашъори Амир Хусрав ва як маротибагй дар ашъори се тан суханвар-Қатрон, Масъуди Саъд ва Ҷомй ба мушоҳида расиду бас. Аз ин ваҳҷ, бо занни қавй метавон изҳор намуд, ки чунин тарзи корбурди феъли мазкур вижаи сабки Низомй буда, Амир Ҳусайнй дар пеш гирифтани чунин иқдом голибан ба ашъори ин суханвар назар доштааст. Аҷаб он аст, ки Амир Ҳусайнй бисёр аз маонй ва ё мисроъи алоҳидаи шоирони моқабли хеш низ дар маснавиҳояш эрод кардааст. Чунончи, як мисраи Хоҷа Ҳофизро аз газали ӯ бо матлаи «Зи дасти кӯтаҳи худ зери борам...» муаллифи «Сй нома» ба ин зайл тазмин намудааст:
«Вагарна сар ба шайдой барорам»,
Ҷаҳонеро зи дастат бар сар орам (14, 163).
Ҳамчунин дар байти зерини маснавии мавриди назар Амир Ҳусайнй худ ба сароҳат мисраи тазминшударо таъкид намудааст:
Наку гуфт он сухандони хирадманд:
«Гуноҳ аз бандаву афв аз Худованд» (4, 170).
Мисраи дуюми байти мазкур дар ҳамин шакл дар девони ашъори Анварии Абевардй ва ҳам Хоҷуи Кирмонй (3) ба қайд омад, ки аз кадом яке тазмин кардани шоирро душвор менамояд. Таҳқиқу таҳлили муфассал ва муқоисаи пурдоманаи маснавиҳои Амир Ҳусайнй бо ашъори суханварони муқаддам аз ӯ домани ин баҳсро густурдатар менамояд ва метавонад паҳлӯҳои дигари ин масъаларо боз кунад, ки ин кор файсалаву маҷоли дигареро хоҳон аст.
Дигар аз мушаххасоти шаклии «Сй нома» он аст, ки Амир Ҳусайнй дар поёни ҳар нома тахаллуси худро ҳатман зикр менамояд. Албатта, овардани тахаллус дар анҷоми баъзе фаслу бобҳои маснавиҳои Низомй ва Амир Хусрав ба мушоҳида расад ҳам, нақли мукаррари он аз қонунияти жанри мазкур берун аст. Ба андешаи мо, вуқӯъи ин ҷузъиёт дар заминаи ҳамон тозаҷӯиву навпардозиҳое, ки маснависароёни асрҳои XIV-XV бештар дар ансори шаклии маснавй ба вуҷуд меоварданд, зуҳур намудааст. Дар ниҳояти фусулу абвоби маснавй такроран овардани тахаллусро мо боз дар яке аз маснавиҳои ин аҳд «Сӯҳбатнома»-и Имоди Фақеҳ ба мушоҳида гирифтем (12, 43).
Аз хасоиси дигари маснавии мазкур ин аст, ки орифи суханвар дар мақтаи ҳар нома абёте андар хостани май ва соқиву соқигарй овардааст, ки ин қабил порчаҳои манзум дар адаби форсй бо унвони соқинома шуҳрат доранд. Фахруссодот дар ин гуна байтҳо соқиро дамодам ба фарёдрасй мехонад ва мехоҳад аз ин ҷаҳон ба олами бехудиву ҷунунй паноҳ барад. Ба ростй, бо руҷӯь ба соқй Амир Ҳусайнй шеваи наве дар ин гуна анвои шеър падид овардааст.
Соқиномасарой, ки дар ибтидои зуҳур ҷузъи маснавиҳо буд дар манзумаҳои шоирони мутақаддим аз Ҳусайнии Ҳиравй дучор мешавад. Муроҷиат ба соқй дар абёти огозини гуфтору фусули маснавиҳои «Искандарнома»-и Низомй ва «Ойини искандарй»-и Амир Хусрав ба мушоҳида мерасид, аммо дар мақтаи фаслҳои маснавй овардани абёти соқинома, то ҷое ки бароямон равшан аст, амрест тоза. Бидуни ин аксар соқиномаи ҷузъи маснавиҳо ва ҳам манзумаҳои мустақили «Соқинома» дар вазни мутақориби мусаммани маҳзуф (мақсур) суруда мешуданд, аммо соҳиби «Сй нома» онро дар вазни ҳазаҷи мусаддаси маҳзуф ё мақсур гунҷондааст Ва ин амрро низ аз ибтикору иқдоми Амир Ҳусайнй дар соқиномасарой метавон донист. Дигар ин ки овардани абёти мухотаб ба соқй дар мақтабайти «Сй нома» як навъ гузору гурези гайримаъмул аст аз як нома ба номаи дигар.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
Соқӣ дар абёти ниҳоии номаҳои «Сӣ нома» дорои чанд маънои истилоҳист, вале дар аксар маврид киноя аз маъшуқи азалӣ ё худ Ҳазрати Ҳақ аст. Зеро бар мабнои ояти муборакаи «сақоҳум раббуҳум шаробан таҳуро» (Қуръон, 76: 21) дар маротиби таҷаллиёти афъол Ҳақ таолло худ соқӣ гашта, ба ошиқони худ шароб менӯшонад ва эшон чун шароб менӯшанд, маҳву фонӣ мегарданд ва аз кашокашу сахтиҳои ишқ халосӣ меёбанд (5, 120). Амир Ҳусайнӣ дар хитоб ба соқӣ афкори ахлоқиву ирфонии хешро иро намудааст:
Биё соцӣ, ки корам мушкил афтод,
Ба як ҷуръа маро кун аз ман озод (14, 190).
Бидеҳ соқӣ мае, к-аз гам раҳонад,
Зи ишқ инсофи ҷони ман ситонад(14, 158).
Аз омӯзиш ва таҳлили маснавиҳои Амир Ҳусайнӣ бармеояд, ки бо он ҳама навпардозиву тозаҷӯиҳои шакливу мавзӯӣ ашъори муздаваҷаи ин орифи шоирмашраб аз лиҳози арзиши ҳунарӣ чандон дар авҷ нестанд. Камтаваҷҷуҳии Амир Ҳусайниро ба саноеи бадеӣ ва ашъори музайян бо санооти алфоз метавон ба чанд ваҷҳ баён намуд.
Нахуст ин ки, муроди ӯ аз сохтани ашъор муташоирию сайқали зевари табъи шоирӣ нест, балки шеър барои Амир Ҳусайнӣ танҳо ифодаи матлаб ва навъе аз воситаи баёни табиӣ дар шакли манзуму мавзун асту бас.
Сониян, ин орифи нозим дар масоили мавриди баҳси мо, назариёти хосе дорад, ки ношӣ аз маслаки ӯ дар роҳи сулуку ирфон аст. Убусати Амир Ҳусайниро нисбат ба саноеи бадеӣ дар лобалои маснавиҳои ӯ пайдо намудан мумкин аст. Хулосаи назари ӯ дар ин маврид он аст, ки ҳақоиқи ишқ бояд санъату вазну қофия нашиносад ва сухани ишқ ҳар андоза соддаву беороиш бошад. Ва ба ҳамин ваҷҳ аст, ки суханвари ориф эроди зиёди саноеи бадеиро дар манзумаҳои хеш дур аз лузум медонад.
Тибқи косепсиюни ӯ маснӯоти лафзӣ барои ифодаи шӯру шааф ва ранҷу тааби ошиқ чандон малзум нестанд, балки сухани ишқ, ҳар қадар бо алфозу ибороти соддаву равон баён гардад, ҳамон андоза созгортар аст. Ба қавли соҳиби «Сӣ нома» суханбозиву духӯрагии маъно метавонад малолати хотир гардад ва раҳ ба такаллуфу тасаннӯъ боз намояд. Амир Ҳусайнӣ такаллуфро дархӯри завқ намедонад ва таъкид менамояд, ки сухан чун бо такаллуф пайваст, завқу табъро хоҳад шикаст. Аз ин ҷост, ки назми Амир Ҳусайнӣ аз таколиф ва тасаннӯъ маҳфуз аст. Ин назариёти хешро Ҳусайнии Ҳиравӣ дар «Сӣ нома» ба ин тариқ ифода намудааст:
Накардам санъате чандон, ки бояст,
Ки марди ошще шӯридарояст.
Зи санъат даст аз ин маънӣ кашидам,
Ки ошщро сари санъат надидам.
Сухан бояд чу роҳи ишқ софӣ,
Нагунҷад санъату вазну қавофӣ.
Дурангиро дар ин раҳ нест ранге,
Равон кардам суханро бедиранге.
Равон бояд сухан то ҳеч ҳоле,
Аз ӯ хонандаро набвад малоле,
Сухан чун гашт вобасти такаллуф,
Набошад завцро дар вай тасарруф.
Суханро бетакаллуф харҷ кардам,
Ҳама маъшуцу ошщ дарҷ кардам (14, 202-203).
Ҳамин тавр аз таҳлилу баррасии маснавиҳои Амир Ҳусайнӣ маълум мешавад, ки ин орифи хуросонӣ аз ҷумлаи урафои шоирмашраби садаи чордаҳум буда, назмро чун василаи баёни матолиби ирфониву ахлоқӣ баргузидааст. Бар иллали ошноии комил ва иродату бастагияш ба маснавиёти Низомии Г анҷавӣ ин орифи шоирмаслак ашъори дугонии ӯро сармашқи кори хеш дар фанни маснависароӣ қарор дода, лобуд дар ин роҳ аз қайди мавзӯоту шеваи сухангустарии суханвари Ганҷа раҳоӣ намеёбад. Тақайюди фавқулоддаи Фахруссодоти Ҳиравӣ ба маснавиҳои Низомӣ дар кулли маснавиҳои ирфонияш ба сароҳат зоҳир мешавад.
Маснавиҳои ирфонии Амир Ҳусайнии Ҳиравӣ бо он ки аз ҳайси адабӣ арзиши зиёдеро соҳиб нестанд, чун ашъори таълимиву таҳқиқӣ шинохта шудаанд ва дар тасҳили баъзе уқдаҳои мармузи тасаввуф кӯмак менамоянд.
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
ПАЙНАВИШТ:
1. Ардашникова, А.Н. История литературы Ирана в послемонгольское время(ХШ-ХУП)/А.Н.Ардашникова, М.Л Рейснер. - Москва: МГУ, 1996.-141 с.
2. Баравнй, Салом Нуриён. Амир Ҳусайни Ҳиравӣ ва «Нузҳатуларвоҳ»-и ӯ/С.Н.Баравнӣ // «Ахбороти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон», шӯъбаи илмҳои ҷамъиятшиносӣ.- 2005.-№ 4.- С.53-61.
3. Дурҷи З.Китобхонаи электроники шеъри форсӣ (дар лавҳи фишурда - CD ROM Теҳрон: Меҳрарқом роёна, 1384 .
4. Зарринкӯб, Абдулҳусайн. Ҷустуҷӯ дар тасаввуфи Эрон/А.Зарринкӯб. - Душанбе:Адиб, 1992.396 с.
5. Исрофилниё, Шарифмурод Раҳимзода. Фарҳанги таҳлилии алфози хароботии ашъори Хоҷа Ҳофиз/Ш.Р.Исрофилниё.- Душанбе:Адиб, 2003.-178 с.
6. Низомии Ганҷавӣ.Куллиёт.Иборат аз панҷ ҷилд. Ҷ.1.-«Хусрав ва Ширин»/Низомии Ганҷавӣ.-Душанбе:Ирфон, 1983.- 462 с.
7. Низомии Ганҷавӣ.Куллиёт.Иборат аз панҷ ҷилд. Ҷ.2.-«Лайлӣ ва Маҷнун»/Низомии Ганҷавӣ.-Душанбе:Ирфон, 1982.-367 с.
8. Низомии Ганҷавӣ.Куллиёт.Иборат аз панҷ ҷилд. Ҷ.3.-«Ҳафт пайкар»/Низомии Ганҷавӣ.-Душанбе:Ирфон, 1983.- 415с.
9. Рипка, Я. История персидской и таджикской литературы/Я.Рипка.- М.:Прогресс, 1970.-439 с.
10. Родфар, Абулқосим. Тақлид аз «Хамса»-и Низомӣ/А.Родфар// Кайҳони фарҳангӣ.- 1371.- №
5.- С. 30-33.
11. Сайфиев, Н.Достонсароии форсу тоҷик дар асри ХIУ/Н.Сайфиев.- Душанбе: Маориф, 1983.112 с.
12. Тоҷибоев, Ш.Тааммуле дар «Сӯҳбатнома»-и Имоди Фақеҳи Кирмонӣ/Ш.Тоҷибоев// Номаи Донишгоҳи давлатии Хуҷанд.- 2009.- № 1(17).- С. 38-47.
13. Ҳидоят, Ризоқулихон Муҳаммад Ҳодӣ. Риёзулорифин, муқаддима, тасҳеҳ ва таълиқоти Абулқосими Родфар ва Гиюто Ушидарӣ, Теҳрон, 1385.-928 с.
14. Ҳусайнӣ, Ҳиравӣ Маснавиҳои ирфонии «Канзуррумуз», «Зодулмусофирин», «Сӣ нома». Тасҳеҳ ва тавзеҳи Муҳаммади Туробӣ./Ҳ.Ҳиравӣ.- Теҳрон, 1371.-355 с.
REFERENCES:
1. Ardashnikova, A.N. The History of Literature of Iran in Post - Mongolian Period (XIII-XVII) /A.N.Ardashnikova, M.L.Reisner. - Moscow: MSU, 1996.-141p.
2. Baravni, Salom Nuriyon. Amir Husayni Hiravi and his «Nuzhatularvoh» / S.N.Baravno // Bulletin of the Academy of Sciences, Department of Humanities.- 2005.- № 4.- Pp. 53-61.
3. Dorj 3. The largest Library of Persian literature (in Slate compressed CD ROM) Tehran:Mehrarqham royana , 1384.
4. Zarrinkub, Abdulhusain. The Search in the mysticism of Iran/ A. Zarrinkub. - Dushanbe : Adib,1992.-396 p.
5. Isrofilniyo, Sharifmurod Rahimzoda. An analytical dictionary of wine poetry of Khoja Hofiz/Sh.R.Isrofilniyo.-Dushanbe: Adib, 2003,-178p.
6. Nizomi, Ganjavi.Collection. in 5 volumes. V.1.-Khusrav and Shirin / Nizomi Ganjavi.- Dushanbe: Irfon, 1983.- 462 p.
7. Nizomi, Ganjavi.Collection. in 5 volumes. V.2.-Layli and Majnun / Nizomi Ganjavi.- Dushanbe: Irfon, 1982.- 367 p.
8. Nizomi, Ganjavi. Collection. in 5 volumes. V.3.-Haft paykar / Nizomi Ganjavi.- Dushanbe: Irfon, 1983.- 462 p.
9. Ripka, Y. The history of Persian and Tajik Literature / Y.Ripka.- Moscow: Progress, 1970.- 439 p.
10. Rodfar, Abulkosim. Imitation of Nezami's «Khamseh» / A.Rodfar // Kayhoni farhangi.- 1371.- № 5.- Pp.30-33.
11. Saifiev, N. Epic-poem writing of Persian and Tajiks in the 14th century/N.Saifiev.-Dushanbe: Maorif, 1983.-112p.
12. Tojiboev, Sh.Cogitations on the mesnevi of Imodi Fakehi Kirmoni’s "Suhbatnomа"/Sh.Tojiboev//Nomai Donishgoh(Scientific Notes of Khujand State University).- 2009.- № 1(17).- Pp. 38-47.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
13. Hidoyat, Rizokulikhon Muhammad Hodi. Riyaz ul-Arifin, introduction, correction and addition of Abulkosim Rodfar and Giyuto Ushidari, Tehran, 1385.-928p.
14. Husain, Hiravi. The Mystical Mesnevis of “Kanz-ur-rumuz”(The Treasure of Secrets), “Zod-ul-musofirin”( Food purveyance of the travelers), “Si noma” (Thirty letters). Correction and commentaries of Muhammadi Turobi./H.Hiravi.Tehran, 1371.-355p.
О поэмах(месневи) Хусайни Хирави Ш.Г. Таджибоев
Ключевые слова: мистическая поэма(месневи), Амир Хусайни Хирави, структура, содержание и стилистические особенности, форма и стиль изложения, литературное подражание.
В данной статье рассматриваются структура, содержание и стилистические особенности поэм(месневи) персидско-таджикского поэта XIV века Амира Хусайни Хирави. Автор статьи на основе многочисленных фактов утверждает, что поэмы(месневи) Амира Хусайни «Зод-ул-мусофирин»(“Путевой припас путников”), «Канз-ур-румуз»(«Сокровища тайн») и «Сй нома» (“Тридцать писем”)как по форме, так и по стилю изложения были написаны под влиянием поэм Дж. Руми и Низами Ганджави.
About thepoems(mesnevis) of Husayni Hiravi Sh.G. Tojiboev
Key words: mistic poems (mesnevis), Amir Husaini Hiravi, structure, content and stylistic features, form and style of writing, literary imitation.
This article discusses the structure, content and stylistic features of poems(mesnevis) of Persian and Tajik poet of the XIV the century Amir Husaini Hiravi. Based on numerous facts The author argues that the poems (mesnevis) Amir Husaini "Zod-ul-musofirin"( «Food purveyance of the travelers”) "Kanz-ur-rumuz"(“The Treasure of Secrets”), and " Si nome"(«Thirty letters») were written under the influence of poems of J. Rumi and Nizami Ganjavi
Маълумот дар бораи муаллиф:
Тоҷибоев Шарифч,он Ғайбуллоевич, номзади илмҳои филологй, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров(Ҷумҳурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Таджибоев Шарифджон Гайбуллоевич, кандидат филологических наук,доцент кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected]
Information about the author:
Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the department of Tajik Classic Literature under Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republice of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
