CC BY
122
— 102^С НО МАИ донишгох 3
Ш. Ҳ. Шарифов
НАЗАРИ СУЛТОН ВАЛАД БА ШЕЪРУ ШОИРӢ
Вожаҳои калидӣ: Султон Валад, маснавиҳои «Ибтидонома», «Ибтидонома», шеър, шеъри ирфонй
Султон Валад бо назардошти ин ки нисфи умри хешро сарфи хидмати қиблагоҳаш Мавлоно Ҷалолуддини Балхй намуд, дар заминай китобату таҳрир ва тадриси осори ӯ, ба вижа «Маснавии маънавй», тадрибаи кофие дар шеъру шоирй ва накдушшеър касб карда буд. «Хотимаи Валадй»-и аз тарафи Султон Валад ба «Маснавии маънавй» илҳоқшуда далели равшани ин сухан шуда метавонад:
Муддате з-ин маснавй чун волидам
Шуд хамуш, гуфташ Валад, к:-Эй зиндадам!
Аз чӣрӯ дигар намегӯӣ сухун,
Баҳри чй бастй дари илми ладун?! (5, 1064; 12, 784).
Аз НИГОҲИ Абдулхусейни Зарринкӯб «худи шоир ҳам вақте дар шеъри хеш алфозу маъониро сабук, сангин мекунад, вақте кори худро муруру ислоҳ мекунад, вақте дар бораи шеваи кор ва ҳадафу завқи хеш сухан мегӯяд, дигар шоир несг, мунтақид асг ва коре, ки мекунад - накд аст» (13, 9). Ин дидгоҳи интиқодӣ ба шеъру шоирро ҳанӯз Султон Валад дар маснавиҳои «Ибтидонома» ва «Интиҳонома»-аш мавриди баррасӣ қарор дода буд. Ӯ дар маснавии нахусгинаш чунин менависад: «Ва дар тақрири он ки ҳар касеро аз газон ӯ шиносанд ва гизо ду навъ аст: яке ҳиссӣ ва яке ақлӣ. Х,иссй нон асту гӯшт асту об асгу гайра. Ва ақлӣ улуму ҳикмат аст. Акнун баъзеро майл ба фиқҳ асту баъзеро ба мантик, аст, баъзеро ба тафсир ва баъзеро ба давовини Аттору Саной (раҳ.) ва баъзеро ба давовини шуарое мисли Анвариву Заҳири Форёбй ва Низомй ва гайра. Х,ар киро майл бо Анварй асту шуарои дигар, аз ахди ин олам аст ва обу
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 103 “
гил бар ӯ муставлист. Ва ҳар киро майл ба давовини Аттору Саной аст ва фавоиди Мавлоно, ки магзи магз асту нагзи нагз ва зубдаи сухани Саноиву Аттор, далел аст, ки аз зумраи ахди дил асту аз зумраи авлиё» (16, 207).
Султон Валад зимни баррасии масъалаи ирфонй - «шинохти инсон» ғизои ҳиссӣ ва акдиро меъёру мисол интихоб мекунад ва дар ин замина ҳаводорони шуаро ва шеърашонро аз рӯи завқ ба ду гурӯҳ: “ахди обу гил” ва “ахди дил” чудо мекунад. Шеърро ҳамчун меъёру мисол баргузидани Султон Валад худ далели ахди сухан ва накд буданаш махсуб мешавад.
Таваҷҷӯҳи вай дар матни боло бештар ба шеъри шоирон ва максади ӯ аз рӯи завку тамоюли рӯҳонии хонанда ба осори шуаро нишон додани фарқияти hhcohxoci .Дар ин миёна шеър - меъёри муқоиса сабаби ба ду гу рӯҳ чудо шудани шоирон гаштаасг. Ҳарчанд бахси адабии шинохти шеърро андаруни баҳси ирфонй қарор додааст, аммо андешаҳои марбут ба накди адабияшро пай бурдан кори мушкил нест. Султон Валад бо назардошти чахонбинии ирфонию адабй ва навъи накди пешгирифтааш - завқӣ ашъори Мавлононро магзу шира, яъне фишурдаи шеърхои Саноиву Аттор меҳисобад. Ин андешаи ирфонӣ-адабӣ ӯро ҳамчун мунаққиди назарияи ирфонй ва адабии осори се орифи шоир нишон медиҳад.
Қобили тазаккур аст, ки ахди илму адаб шурӯъ аз Арасгу ва шореҳони шарқии асари ӯ «Айдар шеъру шоирй» - Абунасри Форобй, Абуалй ибни Сино, Ибни Рушд, Насириддини Туей бар асоси ду чавҳари шеър - тақлидгарӣ ва хаёлангезй дар мавзӯи чигунагии шеър ибрози андеша кардаанд. Ба қавли Форобй худи Арасгу ҳам ”... дар хусуси санъати шеърй аз кудамои хеш касеро наёфта, ки дар усул ва коидахои он маълумоте баён карда бошад, то ба вай такя карда, санъатро ба тартиб оварад ва бар онхо илова намояд ва таҳқиқи худро ҳам бар он асос намояд” (1, 62). Таърифи шеър, ки аз тарафи Сино (1, 72), Ибни Рушд (1, 94), Насируддини Тӯсӣ (1,150-151) гуфта шудаасг, шарҳи андешаҳои Арасгусг ва чизи афзудаашон бар ин таъриф крфия мебошад. Ин далелхо ниш они он нест, ки назарияпардозони шарқӣ комилан зери таъсири андешахои Арасгу монда бошанд. Мавчудияти асари илмии фанни балогат -«Корванд» (ACT, 13) аз он шаҳодат медиҳад. ки илми суханварй пеш аз ислом низ дар миёни форсизабонон роич будаасг (15, 13).
Пайравӣ, бардошт аз андешаҳои ҳамдигар ва ихтилофи ақида
—104 ~С НОМАИ донишгох 3
миёни мухаккикони муосир низ дар баррасии масъалаҳои таърихи назарияи адабй мавдуд аст. Адабиётшинос Абдунабй Сатторзода андешаи Маликушшуаро Баҳорро «дар таърихи адабиёти Эрон фасле дар боби наср боз нашудан» ва ақидаи Абдулҳусейни Зарринкӯбро оид ба заъф пайдо кардани накди адабй дар асри 15 рад намуда, назарияи Рашидаддини Ватвотро дар «Ҳадоик-ус-ссҳр» родеъ ба наср боби нахустин дар таърихи адабиёт медонад (15, 46) ва саҳми Абдураҳмони Ҷоми ро «дар тахдилу тадқиқи афкори адабй « хеле бузург мешуморад (15, 128).
Аз ин нуқгаи назар метавон гуфт, ки андешаҳои олимону адибонро дар боби шеъру шоирй низ, новобаста аз ногузирӣ ба истифода ҳамчун истинод, ба таври мутлақ пазируфтан гайриимкон аст.
Бо вудуди ин аз навиштаҳои Арасту бармеояд, ки шоирони ҳамзамон ва пешинагони ӯ бо баробари пайдо шудани навъи нави шеърй ба "пурэъдозй ва пурэътиборй”-и он (2,42) диққат медодаанд. Ҳамин ''пурэъҷозӣ"-и шеър аст, ки боиси таърифнопазирии он гардидааст.
«Пурэъҷозӣ»-и Арасту бо таъбир ва истилоҳи «перӯи мармузи сеҳромез»-и Зарринкӯб (10, 57) ва таъбири “ҷунуни шеърӣ”-и Ризо Бароҳанӣ (7, 25) байни ҳам умумият доранд. Шеър бо вудуди ин қадар таърифу қоидаҳое, ки андешамандон ба он додаанд, ҳамоно ниёз ба таърифи комилу домее дорад.
Шеърй Саной, ба қавли Зарринкӯб дар ''Ҳадиқа'' (9,135) «агар шеър ҳам хонда шавад, бояд шеърй таълимӣ гӯем» (9, 130). Шоир ва муҳаққиқ Махдии Ҳамидӣ ашъори зухдомези Ҳакими Ғазнави ро ба далели он ки шаръ дар сурати шеър аст «аз қаламрави шеър хорид медонад» (9, 129, 315). Ин мисол далели он аст, ки диққати Мавлонои фақеҳро маҳз ҷанбаи пурзӯри таълимии ''Ҳадиқа'' ва дигар ашъори пандомези Саной ба худ кашидааст.
Бадеуззамон Фурӯзонфар менависад, ки Саной пас аз се соли эҷоди маснавии «Ҳадиқат-ул-ҳақиқат» дар соли 527 ҳиҷрӣ/1134 мелодӣ маснавии дигаре бо номи «Тариқат-ут-таҳқиқ» иншо мекунад (14,18). Саноии дар ''Ҳадиқа'' муаллими сахтгиру ошуфта ба қавли Фурӯзонфар, дар ''Тариқат-ут-тахкиқ''. ки симои падари меҳрубону инсони ба нуқтаи оромиш расидаро дорад, муносибати худро ба шеър чунин баён менамояд:
Эй Саноӣ зи ҷисму ҷон бигсил!
Ҳар чӣ он гайри ӯст, з-он бигсил!
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 105 “
Санъати шеъру шоирй бигзор,
Даст аз гуфтугӯи ҳарза бидор!
Беш аз ин дар раҳи маҷоз мапӯй,
Сифати зулфу хату хол магӯй (8).
Аз ин сурудаи орифона пайдост, ки Саноии аз ин дунё дар худй наноҳ бурда, шеърро ҳарзаву шоириро коре беҳуда дониста, худро аз рафтани роҳи мадоз-аз шеъри санъатй гуфтан манъ мефармояд.
Ҳакими Ғазна замоне, ки шеърашро дар махфилхо бо охай га рубоб месуруданд, аз шоирй ифтихор мекард (14, .407), аммо охири умр шеърро назди худ камарзишу ночиз ёфт (9, 135). Ин мисолхо далели орифона ва тазодангезии назари Саной ба шеъру шоирй аст.
Аттор хам дар ин масъала камтар аз Саной нест. Дар «Плохи пома» шеърашро тавҳиди пок ва дар биҳишт хондани онро раво медонад: Чу шеъри ман ҳама тавҳиди пок аст,
Агар дар хулд бархонй, чй бок аст (3, 281), дар «Мусибатнома» ва «Асрорнома». ки ба навиштаҳои ӯ буданашон дои тардид нест (9,157) нигоҳаш ба шеър тамоман дигар аст.
Ӯ дар «Асрорнома» аз номи девонае фурӯшандаи шакару бодом-худашро ба зери тозиёнаитанқид мегирад. Девона аз баккол-Аттор шакару бодом-шеъри ширину бомагзу маъно талаб мекунад. Аттор дар давоб мегӯяд, ки бисёр дорам, аммо харидор надорам, мунтазирам то падидор шавад:
Бад-ӯ девона гуфт: Охир куҷоӣ?
Чаро он ҳарду хушро хуш нахой?!
Худоро ёд кун! То кай зи ашъор?!
Хамӯшӣ пеша кун! То кай зи гуфтор?! (8).
Аттор бо вудуди ин ки аз шеърҳои баланди гуфтааш, чун вақти ибодати ӯро аз ӯ боз гирифтаанд, норозй менамояду шоириро аз забоин як девонаи фарзона, ки аслан худи худаш аст, кори бехуда медонад, боз умедвор аст, ки Худо дар дазои он фурсатхои барон шеър шуда аз даст додааш ӯро ба хотири як байте (намедонад кадом байт) бубахшад. Дар мадмуъ назарияи Аттор низ ба шеъру шоирй монанди назарияи Саноист.
Мавлоно низ дар ин мавзӯъ илҳомгирифта аз ин ду шоири писандидааш ба назар менамояд, зеро шеър аз нигоҳи ӯ, ки аз он безор аст, камтар аз ишкамба арзише надораду ҳаводорони шеър пеши вай баробаранд ба хӯрандагони ишкамба. Ин навъ андешаи Мавлоно дар «Фиҳй мо фиҳй» чунин омадаст:
— 106 ~С НО МАИ донишгох 3
«Маро хӯест, ки нахоҳам, ки ҳеч диле аз ман озурда шавад, инак дамоате худро дар самоъ бар ман мезананд ва баъзе ёрон эшонро манъ мекунанд, маро хуш намеояд ва сад бор гуфтаам: барон ман касеро низе магӯед, ман ба он розням. Охир ман то ин ҳад дилдорам. ки ин ёрон. ки ба назди ман меоянд. аз бими он ки малул нашаванд. шеъре мегӯям, то ба он машгул шаванд, вагарна ман аз кудо шеър аз кудо. Валлоҳ ки ман аз шеър безорам ва пеши ман аз ин низе батар нест ҳамчунонки яке даст ба шикамба. ки кардаасгу онро мешӯронад барон иштиҳои меҳмон, чун иштиҳои меҳмон ба ишкамба асг, маро лозим шуд. Охир одамй бингарад. ки халкро дар фалон шаҳр чи коло мебояд ва чи колоро харидоранд. он харад ва он фурӯшад. агарчи дунтари матоъҳо бошад. Ман таҳсилҳо кардам дар улум ва рандҳо бурдам. ки назди ман фузалову муҳаққиқон ва зиракону нугуландешон оянд, то бар эшон чизҳои нафису гарибу дақиқ арз кунам. Ҳақ таоло хост он ҳама илмҳоро ин до дамъ кард ва он рандҳоро ин до овард. ки ман бад-ин кор машгул шавам. чи тавонам кардан? Дар вилоят ва қавми мо аз шоирй нангтар коре набуд. мо агар дар он вилоят мемондем. мувофиқи эшон мезисгем ва он меварзидем, ки эшон мехостандй. мисли даре гуфтану таснифи кутубу тазкир ва ваъз гуфтану зухду амали зоҳир варзидан(6.68).
Мавлоно иерор дорад. ки шеъргӯӣ барон, на танҳо худаш. балки барон хонаводааш кори паст ба шумор меравад. зеро онҳо агар дар Балх мебуданд. ҳаргиз ба ин кори паст даст намезаданд. балки мувофиқи даҳонбинӣ ва ниёзҳои маънавии мардуми он марз ба навиштани китобҳои динй. зикру ваъз мепардохтанд. Мавлоно боз бо эълони икрори адзи худ дар баробари иродаи Худо он ҳама донишу нуктаҳои дақиқу гариби ба рандҳо ҳосил кардаашро лозим донист. ки дар сурати шеър баён созад.
Ҷое дигар дар «Фиҳӣ мо фиҳӣ» Мавлоно ҳамчун муннақиди дадалй ба накди ашъори Шарифи Посӯхта ном шоире мепардозад (6. 84). Назари Мавлоно ба шеър ва накди дадалй бо ин тамом намешавад. Зеро андешаи Мавлоно дар «Маснавй» хилофи андешаи ӯ дар «Фихй мо фиҳӣ» аст. Дар дафтари сеюм андар «Узр гуфтани назмкунанда ва мадад хостан» ба андешаи Мавлоно шеър ва ҳатто тамоми унсурҳои он монанди дигар офаридаҳо дар зери итоати Худоянд. Чунки ҳама чизро Офаридгор тасбеҳгӯянда офаридааст. ки аз тасбеҳи якдигар хабар надоранд.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 107 “
Чун ин қисмат аз «Маснавӣ» бо байтҳои зерин:
Эй тақозогардарун ҳамчун ҷанин,
Чун тақозо мекунӣ итмоми ин.
Саҳл гардон, раҳ намо, тавфиқ деҳ,
Е тақозоро биҳил, бар мо манеҳ.
шуруъ мешавад, хонанда гумон мебарад, ки мухотаби Мавлоно Ҳисомиддин аст. Аммо чун бо ин мисраъҳо рӯбарӯ мешавад: Чун зи муфлис зар тақозо мекунӣ,
Зар бибахшаш дар сир, эй шоҳи ганӣ!» мебинад, ки он Ҳисомиддин нест. Зеро ӯ, ҳарчанд илҳомбахши Мавлоно дар сурудани «Маснавӣ»-ст, кудрати мусаббеҳ кардани ҷамодро надорад:
Бе ту назму қофия шому саҳар Заҳра кай дорад, ки ояд дар назар?!
Назму таҷнису қавофӣ, эй алим,
Бандаи амри туанд аз тарсу бим.
Чун мусаббеҳ кардаӣ ҳар чизро,
Зоти бетамйизу ботамйизро.
Ҳар яке тасбеҳ бар навъе дигар Гӯяду аз ҳоли ин он бехабар (4, 410).
Мавлоно дар абёти боло назараш куллан ба шеър дигар аст. Зеро аз Худо тавфиқи сурудани шеър ё боз гирифтани тақозои онро мехоҳад.
«Тақозо»-и «тақозогардарун=Худо»-е, ки Мавлоно дар «Маснавӣ» мегӯяд. бо «Х,ақ таоло хост.... чи тавонам кардан?»-и «Фиҳӣ мо фиҳӣ»-аш дар таноқуз аст. Мавлоно дар яке чун назмкунанда-шоир узр пеш оварда. шеърро «зар» ва «мусаббеҳ» медонад ва дар мавриди дигар шеърро «ишкамба» ва шоириро пасттарин кор мехонад.
Агар ба қавли усгод Зарринкӯб баъди бемории тӯлонии Мавлоно маҳфили имлои «Маснавии маънавӣ» таътил гаштаву маҷолиси «Фиҳӣ мо фиҳӣ» ҳам аз идома бозмонда бошад (11, 335). метавон тахмин кард. ки ин ду асар баробар китобат мешудаанд. Аммо бо ба инобат гирифтани ин нукта ҳам аниқ кардани собиқаи назарияи ирфонии Мавлоно ба шеър дар ин ду асар кори басо мушкил аст.
Назарияи Мавлоно ҳам дар боби шеъру шоирӣ ба назарияи Саноиву Аттор монанд аст. Пеш аз он ки назарияҳои ирфонии ба шеър додай ин се орифро. ки аслан якмабдаанду духура=мутаноқиз.
— |08~С НО МАИ донишгох 3
ба як ҷумла дарорем, сабабҳои духурагии онҳоро бояд дарёбем.
Сабаби якум, бунёд бар дугонагӣ доштани ҳастист, зеро низоми ҷаҳон бино бар бунлоди тазод дорад, чун аз тарафи мабдаи нахустин = Худо чунин ҳаст шудааст, ки на танҳо Мавлоно, балки Саноиву Аттор низ ошиқи чунин тазоди офариниш будаанд: Ошиқам бар қаҳру бар лутфаш ба цид,
Булаҷаб ман ошиқи ин ҳарду зид (4, 72).
Сабаби дуюм, ориф будани шоирон аст. Зеро Саноиву Аттору Мавлоно ҳамчун ориф дар шеър = зиндагй бо хости Худо ва риёзату ранд дар таҳсили илм худро тавонистаанд то ба дарадае расонанд. ки дар дасти кудрати Худо қаламе бошанд, то ҳар чи хоҳад бо онон бинависаду нақш кашад. Ва Худо, ба қавли Султон Валад. ки мегӯяд: «Сонеъи мутлақ аст. аҷзе надорад. ҳам хуб месозаду ҳам зишт. бар ҳама қодир аст» (16. 16). Аз ин рӯ. назарияи эшон дар боби шеъру шоирй духура мебошад.
Султон Валад гайр аз он ки дар «Ибтидонома» ҳаводорони шеъри шуароро аз рӯи таваҷҷӯҳу завқ ба ду дасга «ахди обу гил» ва «ахди дону дил» чудо мекунад. бори нахуст назарияи шеърияшро ҳам дар ҳамин маснавй чунин баён медорад:
«Шеъри авлиё ҳама тафсир асту асрори Қур ьон. зеро ки эшон аз худ несг гаштаанду ба Худо қоиманд. ҳаракати эшон аз Х,ақ аст. ки «Қалб-ул-муъмин байна асбаъин мин асбоъ-ир-Раҳмон юқаллибуҳо кайфа яшоу» (Дили ахди имон байни ду ангуштони Хдкднд, чи тавре хоҳад мегардонад)... ба хилофи шеъри шуаро. ки аз фикрату хаёлоти худ гуфтаанду муболигаҳои дуpyi тарошиданду гаразашон фазилату худнамоӣ буда ҳамчун он бутпарасге. ки бутеро. ки худ метарошад барои худ маъбуд мекунад...» (17. 64).
Дар идомаи ин андеша Султон Валад шеъри авлиёро «шеъри худонамой» ва шеъри шуароро «шеъри худнамой» медонад. Ва тамсили мантиқӣ меорад: «Мисоли ин ду шеър чунон бошад, ки бод чун аз тарафи гулшан ояд, бӯи гул расонад ва чун аз гулхан ояд. бӯи нохуш расонад. агарчи бод яке аст. аммо ба сабаби гузаргоҳ бӯяш мухталиф шуд». Дар ин маврид бод = илҳоми шеър буда. гулхан ва гулшан = тафаккур = ҷаҳонбинӣ = коргоҳи шоиронаи шеър аст. Бахши назмии ин баҳси ирфонй-адабй чунин cap мешавад: Шеъри оипщ бувад ҳама тафсир,
Шеъри шоир бувад ҳама тафи сир.
Шеъри шоир натиҷаи ҳастист,
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
109 —
Шеъри ошиқ зи ҳайрату мастист.
3-он к-аз ин бӯи Ҳақ ҳамеояд В-он зи васвоси дев мезояд (17, 65).
Шоири мунаккид шеърро аз рӯи моҳияту сарчашма (илҳоми Ҳақ. васвоси дев) ва гӯяндаи он ба ду навъ чудо мекунад: «шеъри шоирон» ва «шеъри авлиё-ошикрн». Фарки «шеъри шоирон» аз «шеъри авлиё» дар он асг. ки шоирон бештар бо бардошти дунявй ва корбурди санъатҳои бадей ба суханорой даст зада, исгеъдоди худро курбони сохтакорй ва худнамой месозанд. Аммо авлиё кӯшиш мекунанд. ки мазмуни Қуръонро бо шеър. яъне таъсирбахшу (нисбат ба худи Қуръон) содатар баён созанд, сухани росту дурусту судманд гӯянд.
Султон Валад ин назарияро дар «Интиҳонома»-аш низ айнан дар фасле алоҳида баён намудаасг. Ин дафъа бар он макрли «Атийб-уш- шеъру акзабаху» (Дурӯгтарин шеър беҳтарин шеър) ва ба дои тамсили боду гулхану гулшан тамсили одаму сифоти онро ба кор мегирад: «Шеъри авлиё ва шеъри шуаро ба су рати одамиён мемонанд, ки баъзе анбиёву авлиё ва мӯъминонанд ва баъзе осиёну кофирону бединон. Агарчи ба сурат аз рӯи ҷисм хама одамианду яксон мена-моянд. лекин дар хаки кат яксон несганд. Пас шеъри авлиё ва шеъри шуароро чунин қиёс бояд кардану фарк донисган» (16.206. 207).
Султон Валад ин дафъа шеърро ба одамон монанд карда, навъи писандидаи онро ба анбиёву авлиёю мӯъминон ва навъи дурӯгбунёди онро ба осиёну кофирону бединон ташбех намудаасг.
Сабаби чунин ташбеҳ намуданашро Султон Валад бо шеър чунин баён менамояд:
Чунки тафсир аст ин абёти мо Ҳам бар он тартиб омад раҳнамо.
Дон, ки шеъри шоирон тафсир нест,
Андар он абёт ин тақрир нест.
Хубии он шеър бошад аз дурӯг,
Бедурӯг он шеърро набвад фурӯг.
Як пашизе менаарзад шеърашон,
Рае зи цону дил бурун кун меҳрашон! (16. 207)
Султон Валад «абёти мо тафсир аст»-гӯён худро ба мақоми авлиёй бардошта. ба хонандаи маснавии худ хитоб мекунад: «Шеъри шоирон» як тангаи сиёҳ ҳам арзиш надорад, меҳри ононро аз дону дил берун соз!». Аз хитоби мазкури ин назарияпардози ирфонй-адабии шеър бӯи рашки шоирона низ меояд. Ӯ валиёна бовар дорад.
— 110~С НО МАИ донишгох 3
ки илҳоми шоирони «шеъри авлиё»-гӯ бевосита аз Ҳай-Худои ҳамеша зинда мерасад ва васфи он дар забону калимот намегундад: Дар забои кай гунҷад он, к-аз вай расад,
Ваҳйи ту бевосита з-он ҳайрасад (16, 208).
Султон Валад ҳарчанд шеъри санъатии шоиронро мазаммат кардаву бунёди онро «дурӯғ» медонад, худаш касидахои мувашшаху мадҳия навиштааст.
Султон Валад бо он ки шеъри санъатии шоиронро мазаммат кардаву бунёди онро «дурӯғ» медонад, худаш қасидаҳои мувашшаху мадҳия навиштааст? Ӯ ин назарияро пас аз қасидасароиҳо гуфтааст, ё пас аз ибрози ин назария дар «Ибтидонома» баъд аз соли 700 хиҷрӣ / 1312 мелодй низ ба қасидасароӣ машғул шудаасг, ба мо маълум несг. Зеро ба ақидаи Гулпинорлй, ки пеш аз иншои се маснавй ва як асари мансур ба пурра тадвин шудани девони ашъори шоир шак дорад, ҳеч мумкин несг, ки пас аз тадвин дигар газалу қасидаву рубой нагуфта бошад. Фарзияи шартие дар ин маврид пешниҳод карда шавад ҳам, ба ҳалли пурраи ин масъала кӯмак нахоҳад кард.
Ба таври куллй назарияи Султон Валадро дар бораи шеър чунин муқаррар намуд: шеър ҳарчанд бо он ки ба зоҳир шеър асг ва гӯяндаи он низ ба назар шоир менамояд, ба чанд ваҷҳ боз метавон шеърро аз шеър ва шоирро аз шоир имтиёз дод:
- чигунагии сарчашма = илҳоми ҳақ ё васвоси дев. Шоироне ҳасганд, ки ба илҳоми Ҳақ шеър месароянд ва шоироне ҳасганд маҳрум аз ин илҳом, ки ба васвоси дев (шайтон) шеър мегӯянд. Шоирони дасгаи аввал авлиёю ошиқ ном доранд ва шоирони дасгаи дуюм шоири ба ном шоир;
- навъи ҷаҳонбинии гӯянда ва заминай он = ирфонй-динй ё дунявй. Шоироне, ки аз нагадай мастии ишқи Ҳақ, ки аз маърифати маънавии мабдаи ҳастӣ дасташон додаасг, шеър мегуянд, ҷаҳонбиниашон ирфонй-динисг. Шоироне, ки аз нагадай ҳасгии моддй, аз васфи зулфу холу хату лабу шеър мегӯянду марзи шаҳвати ҳайвониро ҳанӯз убур накардаанд, даҳонбинияшон дунявист.
- сифати табъу тамоюли завқии ҳаводорони шоир = «ахди дону дил» ё «ахди обу гил»; Агар ҳаводорони шеъри шоир аксартабиатан озодадону ишқипокпеша ва худоандеша бошанд, шеъри шоир ҳам шеъри валиёна маҳсуб меёбад, зеро шеър, барболо шеъри орифона, дар нафси хонандааш нуфузи бештаре дорад.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 111 “
ПАЙНАВИШТ:
1. Аристототел, Форобй, Ибни Сино, Ибни Рушд, Насириддини Туей. Фанни шеър (дойр ба санъати шеърй). -Душанбе: Ирфон. 1985,- 192 с.
2. Арасту. Поэтика (андар шеъру шоирй). Тарчума ва пешгуфтору тавзеҳи Истад Қозимзода.- Душанбе: Деваштич.2007,- 170 с.
3. Аттор. Фаридуддин. Илоҳинома. Бо кӯшиши Фуъоди Рӯҳонӣ-Теҳрон: 1384. -396 с.
4. Балхӣ, Мавлоно Ҷалолидин Муҳаммад. Маснавии маънавй. Бо муқаддимаи Ҷавод Салмосизода. -Теҳрон: Иқбол. 1384,- 1147 с.
5. Балхй, Мавлоно Ҷалолидин Муҳаммад. Маснавии маънавй.Бар асоси нусхаи Р.Николсон. бо пешгуфторҳои Б.Фурӯзонфар. З.Сафо ва А. Зарринкӯб.-Теҳрон: Сароби нилуфар. 1384,- 1096 с.
6. Балхй, Ҷалолуддин ибни Муҳаммад. Фиҳи мо фиҳи (Ва пайвастҳои навёфта) Тасқеҳи ТавфиқСубҳонӣ. -Теҳрон: Китоби Порса.1388,- 444 с.
7. Бароҳанӣ, Ризо.Тилло дар мис (дар шеъру шоирӣ).ҷилди аввал.-Теҳрон: Фирдавсӣ.1371,- 624 с.
8. Ганҷурирӯймизӣ.Китобхонаи электронии адабиёти форсӣ. Матни электронӣ.
9.3арринкӯб. Абдулҳусейн. Бо корвони ҳулла (маҷмуаи накди адабӣ). Таҳия ва тавзеҳи Шодӣ Шокирзодаи Нӯъмонпур, Райҳон Мамадаминзодаи Соҳибназар,- Душанбе: Пайванд. 2004,- 332 с. Ю.Зарринкӯб. Абдулҳусейн. Еддоштҳо ва андешаҳо (аз мақолот. накдҳо ва интишорот). Теҳрон: Асотир, 1371,- 434 с.
П.Зарринкӯб, Абдулҳусейн. Пилла-пилла то мулоқоти Худо (Дар бораи зиндагӣ, андеша ва сулуки Мавлоно Ҷалолуддини Румӣ).-Теҳрон:1358. - 398 с.
12. Зарринкӯб Абдулҳусейн. Сирри най. Ҷ.1.- Накду шарҳи таҳли-ливу татбиқии Маснавӣ. (иборат аз 2 ҷилд). -Теҳрон: Интишороти илмӣ,- 1358. 805 с.
13. Зарринкӯб. Абдулҳусейн. Шеъри бедуруг, шеъри бениқоб. -Теҳрон: Ҷовидон. 1363,- 292 с.
14. Саноӣ, Маҷдуддин Одам. Девони Х,аким Саноии Ғазнавӣ. Бо эҳтимоми Парвиз Бобоӣ.-Теҳрон: Нигоҳ. 1388.-688 с.
15. Сатторзода, Абдунабӣ. Таърихчаи назариёти адабии форсу тоҷикӣ.-Душанбе: Адиб. 2001,- с. 144.
16. Султон Валад. Ибтидонома.Чопи аввал ба тасҳеҳи Муҳаммадалӣ Му-ваҳҳид ва Алиризо Хдйдарӣ,- Теҳрон: Хоразмӣ. 1389ҳ.ш/ 2011м.-408 с.
17. Султон Валад. Интиҳонома. Нашри аввал. Бо муқаддима. тасҳеҳ ва таълиқи МуҳаммадалӣХазонадорлу.-Теҳрон: Равзана. 1376,- 298 с.
— 112 ~С НО МАИ донишгох ^
Султан Валад о поэзии и поэтах Ш. Шарифое
Ключевые слова: Султан Валад, месневи «Ибтидонома» и «Интихонома», поэзия, мистическая поэзия
В статье анализу подвергаются взгляды сынаДжалолуддина Ру ми
- Султана Валада о поэзии и поэтах на основе его высказываний в разных произведениях, особенно в поэмах «Ибтидонома» («Книга начал») и «Интихонома» («Книга завершений»). Автор предпринимает попытку выявить истоки теории о поэтике, он приводит взгляды Аристотеля, Ибн Сыны, Ибн Рушда, затем путём сопоставления определяет точку зрения Джалолуддина Руми и Султана Валада о поэтах и поэзии. В частности утверждается, что Султан Валад выделяет дваисточника поэзии: божественное вдохновение и искушение дива.
Sultan Valad about Poets and Poetry Sh. Sharifov
Key words: Sultan Valad, mesnevis “Ibtidonoma” and “Intihonoma”, poetry, mystical poetry
The author analyzes the outlook of Djaloluddin Rumi’s son Sultan Valad on poetry and poets proceeding from his utterances occurring in different works, especially in the poems “Ibtidonoma” (“The Book of Sorrow”) and “Intihonoma” (“The Book of Accomplishments”). The author makes an endeavour to elicit the sources of the theory of poetics, he adduces the views of Aristotel, Ibn Sina, Ibn Rushd; by the method of correlation he determines the outlooks of Djaloluddin Rumi and Sultan Valad on poetry and poets. In particular, it is asserted that Sultan Valad singles out two sources of poetry: divine inspiration and seduction by div.
