CC BY
128
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
УДК 8т2 Д.Ғ. ҚАЮМОВА
ББК 83.3(2т)
МУЛОХИЗАХО ДОИР БА ҚИССАХОИ СОРБОН
Вожаҳои калидӣ Сорбон, қнсса (повеет), тасвири психологй, образ, характер, урфу таомул, муаммоҳои иҷтимой-таърихй
Сорбон аз шумори нависандагонест, ки аз рӯйи анвои маъмули наср санҷиши қалам намудааст. Жанрҳои меҳварии эҷодиёти ӯ ҳикоя, қисса, қиссаи хурд ва роман маҳсуб меёбанд. Дар адабиётшиносии муосири тоҷик бештари мулоҳизаҳои суханшиносон нисбати қиссаҳои (повестҳо) ин суханвар тазаккур ёфтаанд.
Ба жанри қисса рӯй овардани Сорбон бесабаб набуд, зеро шурӯъ карда аз солҳои 60-уми асри гузашта сар карда, адибон барои баёни масоили гуногуни иҷтимой-таърихй аз имкониятҳои сохторию қолабии қисса истифода намуданд. Бино ба гуфтаи академик М.Шукуров дар он солҳо «қувват гирифтани диди тадқиқии нависанда, тааммуқи ӯ дар масъалаҳои умдаи воқеияти иҷтимой боиси муттасилаи васеъ шуда истодани чашмандози адабиёт, боиси ба доираи назар омадани ҷиҳатҳои нав ба нави зисту зиндагонй» гардид (7, 223). Илова бар ин, офаридани олами ботинии инсон, кушодани тамоми уқдаҳои печидаи характер, тобишҳои гуногуни психологияи инсон, пайванд додани таърихи гузашта бо воқеияти рӯз, андешаи ҳақиқатҷӯй ва чанд мақсадҳои дигар нависандагонро водор сохт, ки қиссаро дар бозгӯии тафаккури таҳқиқии худ муносиб донанд.
Сорбон низ ҳамчун узви фаъоли ҷараёни адабии давр бо маҷмӯаи нахустини хеш, ки шомили ҳикояву повестҳояш бо номи «Гап дар дил» (1969) интишор ёфт, маълум сохт, ки дар баробари ҳикояҳои ҷолиб ӯ офарандаи қиссаҳои маргуб низ ҳаст. Адиб бо таълифи қиссаҳои «Занги аввал» (1970), «Санги сипар» (1971), «Ҷугй» (1973), «Буд, набуд» (1974), «Шинел» (1976) ҷусторҳои гоявию эстетикй, образофаринй, тадқиқи муфассалу амиқи характер, тасвиргарии ҳолатҳои рӯҳии инсон ва дигар ҷилваҳои ҳунарии худро ба намоиш овард. Дар қиссаҳояш Сорбон ба шарҳи бадеии бархурду садамаҳои иҷтимой, шиддату галаёни эҳсосоти қаҳрамонон, муносибати онҳо ба масоили ахлоқ, урфу таомул ва анъанаву суннатҳои роиҷ дар миёни халқ муваффақ гардид.
Ба андешаи муҳаққиқ А.Набиев «повесту ҳикояҳои хуби вай (Сорбон - Қ.Д.), асосан, бар зикру таъкиди ҷузъиёти зиндагй ва психологй, тасвири характерҳо («Занги аввал», «Санги сипар», «Ҷӯгй», «Буд, набуд», қисман романи «Актёр») бунёд ёфтаанд» (2, 165).
Бояд ёдрас шуд, ки қиссаи аввалини Сорбон «Занги аввал» ба зудй таваҷҷӯҳи адабиётшиносонро ба худ ҷалб намуд, зеро дар он нависанда ба тадқиқи бадеии образҳои аз назари синну сол ва характер гуногун пардохта, талаботу меъёрҳои зиндагии навро бо таомулу ҷаҳоншиносии пешинаи халқ тавъам рӯйи когаз овард. Ба андешаи адабиётшинос М.Хоҷаева «Занги аввал» - и Сорбон воқеан ҳам гӯё зангӯлае буд, ки ба майдони адабиёт омадани як марди ҳунар ва як инсони бедордилу некоинро хабар дод. Ҳамидаи худро нависанда бисёр эҳтиёткорона аз олами тасаввураш ба саҳифаи китоб кӯчонидааст. Аз ҳар сатри Сорбон пайдост, ки ӯ ба ин зани матиниродаву хушхӯ бо як ҳусни таваҷҷӯҳ менигарад. Яъне ки Ҳамида аз қабили занҳоест, ки нависанда ба эшон эҳтиром дорад ва олами маънавияшонро меписандаду худ низ ба онҳо ҳамақида аст» (5, 97).
Академик М.Шукуров бо иқтибос аз мақолаи муҳаққиқи рус В.Оскотский менигорад, ки донишманди ёдшуда дар мақолаи «Сюжетҳо ва характерҳо» (1972) образи Ҳамидаро аз повести «Занги аввал»-и Сорбон бо Тулган-ойи асари Ч.Айтматов «Майдони модар» шабеҳ дарёфтааст. Дар идомаи ин мулоҳизот М.Шукуров менависад: «Дар ҳақиқат, ин ҷо андак монандй ҳаст, Сорбон ҳам бо образи Ҳамида занеро нишон додааст, ки бо душвориҳои мардона рӯ ба рӯ мешавад. Ҳамида бо бардошти тамом ба шоҳроҳи зиндагй баромад, вале дар сахттарин шароит ҳам некиву некхоҳй дар дили ӯ заррае кам нашуд» (8, 319).
Аз ин муқоиса бармеояд, ки дар жанри қиссаи адабиёти шӯравии баъди солҳои 60-ум доираи масъалаҳо вусъат ёфта, тасвири таҳлилй ҷойи баёни нақлиро мегирад. Муаммоҳои иҷтимоии реша ба асли таърихии суннатҳои халқҳои гуногундошта боис мегарданд, ки баррасии бадеии мавзӯъҳои ахлоқй дар наср марказият пайдо намояд. Нависандагон бештар бар он талош мекунанд, ки барои хонанда дарки бадеии воқеиятро осон созанд ва мазмуну моҳияти ҳодисаҳои ҳаёти инсониро амиқтару нозуктар ва муассиртар рӯи когаз биёваранд.
109
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
Аз ин дидгоҳ аст, ки бо назардошти тозакориҳои қиссаи «Занги аввал»-и Сорбон профессор М.Хоҷаева мегӯяд: «Барои Сорбон муҳим нест, ки қаҳрамонаш дар шароити рӯзмарраву муқаррарӣ амал мекунад ва ё дар вазъияти фавқулодда. Муҳим он аст, ки олами андешаҳои ӯ чӣ ранг дорад, чӣ часпу талошҳо ва чӣ маншаву низоъҳо дар ботини ӯ сар мезананд ва кадом нерӯҳо голибият дорад» (5, 98).
Сорбон дар қиссаҳои «Занги аввал» ва «Санги сипар» барои ҳаллу фасли масъалаҳои ахлоқӣ бештар оҳанг ё услуби шадиди драмавиро ба кор бурд. Қаҳрамонони мусбати ин қисса дараҷаи баланди эҳсосоту тугёни рӯҳи инсони покро таҷассум менамуданд ва дар зимни рафтори худ симои ҳақиқии шахсиятҳои идеалии замони худро бозтоб медоданд. Масалан, дар қиссаи «Занги аввал», вақте кӯдак ҳангоми аз хок берун кардани ток аз марди ҳамсояаш Собир маслиҳат мепурсаду вай ба ҷойи машварату коромӯзӣ ба модари ӯ бо назари бад чашм медӯзад, ваҷоҳати зан башиддит аланга мегирад. Зан ин ҳолатро дида ба фарзандаш мегӯяд: «- Мон гум шавад. Рӯяшро мурдашӯ бинад, - гуфт. - Духтарам, ту ҳамин ҷо шин, ман бозор рафта, ягон мардикор киро мекунам. Ҳар чи бодобод! Ангур надиҳад, сабз мешавад-ку!» (4, 10).
Чи хеле ки аз мазмуни ин порчаи қисса маълум мешавад, ҳарчанд Собир-амак ба зан ошкоро чизе намегӯяд, вале покию асолати хулқи зан намегузорад, ки вай нигоҳу румузи марди бегонаро таҳаммул намояд.
Сорбон дар «Занги аввал» олами ботинии қаҳрамони хурдсолро мисли калонсолон пуртаҷриба ва зираку соҳибақл тасвир менамояд. Дар монологҳо духтарак ҳамчун образи орзупарвар, зиндагидӯст ва соҳибандеша тасвир мегардад. Вай дар зимни андешаҳои тӯлонии хеш ба мардум, бахусус ба бузургсолон адабу эҳтиром кардан нисбат ба ҳамдигарро меомӯзад. Аз ҷумла, ҷое мегӯяд: «Агар касе «зиндагӣ ба дилам зад, дилам заҳр гирифт» гӯяд, мехостам гӯям, ки ба зиндагӣ дил бандад, зеро зиндагӣ сурудест, ки кас мехоҳад ҳама вақт гӯш кунад» (4, 11).
Дар қиссаи «Санги сипар» Ҳаким ва Ашӯра персонажҳои ибратомӯзе ҳастанд, ки дар ниҳоди худ рӯҳияву ҷаҳонбинии ҳазорон одамонро гунҷоиш додаанд. Онҳо бар зидди хиёнату разолат, дурӯгу фитна ва гирифториҳои иҷтимоии мардум мубориза мебаранд. Нависанда дар ҳар гуна ҳаракат, кору амал, андешаю мулоҳизаи образҳои марказӣ, муносибати онҳо ба табиат, богу заминҳои кишт, ҳайвоноти боркашу барои корҳои хоҷагиҳо зарурӣ ҳолати ботинии инсонро барҷаста ба ҷилва меорад. Адиб бо истифода аз унсурҳои гӯишию лаҳҷа, зарбулмасалу мақол, таъбиру таркибҳои мардумӣ ва гуфтори саризабонӣ муносибати умумии қаҳрамонони мусбатро ба ин ё он зуҳурот ошкор месозад.
Ин хусусияти асар аз мушоҳидаи адабиётшиносон дур намондааст. Тасвири ҷузъҳои аниқу равшан, лаҳзаҳои ҷудогона, персонажҳо, дар тафаккури нависанда пухтану такмил ёфтани тақдири қаҳрамонон, дарки мураккабию печидагиҳои ҳаёт кардани онҳо ва офариниши хуби табиату тинати одамон аз сифатҳои ҷолиби қисса ба шумор омадаанд (1, 82).
Вижагии дигари қиссаҳои Сорбонро дар нерӯмандию иштироки фаъолу фарогири занон метавон дарёфт. Инро симои Ашӯра дар «Санги сипар», Шаҳбону дар «Буд, набуд...» Чинӣ дар «Ҷӯгӣ», Сангиной дар «Дашти морон» ва амсоли инҳо собит карда метавонанд. Образҳои ёдшуда аз ҳаёти мардуми кӯҳистон гирифта шудаанд. Аз номҳои ҷугрофии мазбут дар қиссаҳо метавон фаҳмид, ки Сорбон бештар дар хусуси рӯзгори мардуми зодгоҳаш деҳаи Амондара, рустоҳои гирду атроф ва ноҳияи Панҷакент сухан мегӯяд.
Ҳақиқати воқеии қиссаҳои Сорбон дар он зоҳир мешавад, ки нависанда персонажҳои меҳварӣ, бавижа занонро пайваста дар ҳолатҳои фишори ҷисмонию рӯҳонӣ, азобу меҳнати пуршиканҷа ва мубориз бо мардон тасвир менамояд. Ба ақидаи адабиётшинос Ҷӯра Бақозода хатти сужети қиссаи «Буд, набуд...» бо осори устодони насри муосир Садриддин Айнӣ, Сотим Улугзода ва Ҷалол Икромӣ умумият дорад. Ин матлабро вай дар овардани манзараи ба қӯрбошӣ пешкаш кардани Шаҳбону аз ҷониби Забур маънидод менамояд (1, 74).
Набояд фаромӯш кард, ки Сорбон низ парвардаи ҳамон муҳитест, ки адибони дигари тоҷик дар он парвариш ёфтаанд. Аз ин рӯ, тавзеҳи бадеии лаҳзаҳои хос ба давраи босмачигарӣ, замони бунёди колхозҳо, кушодану обёрӣ кардани заминҳо, таъсиси мактабу дигар муассисаҳои фарҳангӣ, мавзӯи ҷанг ва муборизаҳои дохилии синфи ба ном меҳнаткаш на танҳо барои Сорбон, балки барои кулли қаламкашони он солҳо вазифаю масъулияти нигорандагӣ ба шумор меомад.
Масъалаи дигаре, ки бештар ба фаъолияти нависандагии Сорбон иртибот гирифта, гоҳо мавриди танқиди шадид ҳам қарор гирифтааст (2, 165), тасвири характери қаҳрамон аст. Сорбон дар қиссаҳои худ имконияти пурвусъаттари тасвири на танҳо симо, балки характери қаҳрамонро фароҳам сохтааст ё як нишонаи услуби навиштории ӯ тафсили ҷузъиёти характери персонажҳо ба шумор меравад. Ҳарчанд сифатҳои персонажҳоро нависанда муфассал наоварад ҳам, вале дар лаҳзаҳои гуногуни сужет аз рафтору одату табиати онҳо сухан ба миён меоварад.
110
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43)2015
Вижагии дигари қиссаҳои Сорбон дар муколамаҳои тезу тунд зоҳир мегардад. Нависанда дар гуфтугӯи образҳо суханҳои муқаррариро камтар рӯйи когаз меорад. Суханҳою муколамаҳо асосан хусусияти ҷамъбасткунию фикри қотеъро ифода менамоянд: «- Гир, ин ҷо ҷои нозу нуз не, хӯрдӣ -бурдӣ, нахӯрдӣ - мурдӣ, - боз овози занак баромад» (4, 317).
Аз назари ахлоқӣ бештари образҳои қиссаҳои Сорбон инсонҳои меҳнатдӯсту мубориз ва ҳалолкору покдил мебошанд. Нависанда кӯшиш менамояд, ки галабаи адолатро ба разолат нишон диҳад. Персонажҳо ба арзишҳои олии инсонӣ, чун муҳаббату садоқат низ нигоҳу муносибати баланди инсонӣ нишон медиҳанд. Сорбон аз тасвири лаҳзаҳои ба ном ошиқонае, ки моломоли шаҳвату ҳавас ва комҷӯиҳои маҳрамонаи дурушт бошад, парҳез менамояд: «Булӯр аз мадор афтид. Умматқул дар ҳаёташ аввалин бор гиря кард. Ҳамчунон ки кампири Чинӣ барои бе ному нишон шудани шавҳараш Худойқул мегирист, ҳамин хел Умматқул ҳам барои Булӯр сӯхта мегирист. Қатраҳои ашки ӯ ба хуни Булӯр омехта ба дарё якҷоя мешуд» (4, 417).
Мавриди зикр аст, ки дар замони соҳибистиқлолӣ низ Сорбон ба навиштани як даста қиссаҳои хурд ноил шуд. Адабиётшинос А.Сайфуллоев дар китоби «Уфуқҳои тозаи наср» фасли ҷудогонаеро бо номи «Қиссаҳои хурд ва масъалаҳои бузург» ихтисос дода, перомуни 11 қиссаи кӯтоҳе, ки дар китоби Сорбон «Марди танҳо» маҷмӯа шудаанд, изҳори назар менамояд. Аз мундариҷаи тадқиқот бармеояд, ки бештари ин қиссаҳо дар атрофи масоили иҷтимоӣ, аз ҷумла ҳодисаҳои нангини охири асри ХХ, ки дар Тоҷикистон рух додаанд, эҷод гардидаанд.
Муҳаққиқи ёдшуда дар хусуси ин навъ осори Сорбон менигорад: «Ҷолиби таваҷҷӯҳ аст,ки қиссаҳои Сорбон ҳаҷман кӯчак бошанд ҳам, ба мавзӯъу масъалаҳои калони ҳаёти ҷомеа ва тақдири рангоранги одамон-ҳамзамонони мо бахшида шудаанд. Онҳо бо сабку услубҳои гуногун таълиф ёфтаанд: ҳам лирикӣ, ҳам ҳамосавӣ. Дар ҳарду услуб низ нависанда тавфиқ меёбад, зеро ӯ на танҳо равандҳои асосии ҳаёти ҷомеаро амиқ таҳлил мекунад, балки ба олами ботинии ҳаёти ашхоси гуногун низ назар афканда, дар роҳи ба зуҳур овардани диалектикаи рӯҳи инсон муваффақ мегардад» (3, 149).
Табиист, ки таҳлилу баррасии ҳамаҷонибаи хусусиятҳои қиссаҳои нависандаи маъруфи тоҷик Сорбонро дар маҳдудияти як мақола анҷом додан гайриимкон аст. Фақат ҳаминро ёдовар шудан бамаврид аст, ки дар ҳақиқат, қиссаҳои Сорбон дар баробари бо забони рангину ганоманд таълиф гардидан, инчунин фарогири муҳимтарин лаҳзаҳои таърихи рӯзгори мардуми Тоҷикистон ба шумор мераванд. Образҳои офаридаи Сорбон ифодагари ҷанбаҳои барҷастаи ҳунару истеъдоди худи суханвар буда, дар ифшои олами андешаҳо, тахайюлот, орзу, мақсади одамон ва дар бозгӯии мушкилоту муаммоҳои мухталифи ҳастӣ мавқеи хос доранд. Нависанда бо корбурди аносири урфу таомул, маросимҳо, хурофот ва ҷузъиёти воқеаҳои таърихӣ тавонистааст, ки қиссаҳои ҷолибу хонданӣ ва мондагор эҷод намояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бақозода, Ҷ. Ҷустуҷуҳои эҷодӣ дар насри тоҷик/ Ҷ.Бақозода. - Душанбе: Ирфон, 1982. - 144 с.
2. Набиев, А. Адабиёт ва нақди адабӣ. Валихоҷаев Б. Рашҳаи қалам / А.Набиев. - Душанбе: Адиб, 1993. - 304 с.
3. Сайфуллоев, А. Уфуқҳои тозаи наср/ А. Сайфуллоев. -Душанбе: Адиб, 2006.-768 с.
4. Сорбон. Занги аввал: Повестҳо. (Барои бачаҳои синни миёна ва калони мактабӣ). - Душанбе: Маориф, 1985. - 440 с.
5. Хоҷаева, М. Масъалаҳои сабкшиносӣ / М. Хоҷаева. - Хуҷанд: Омор, 1994. - 223 с.
6. Шукуров, М. Паҳлӯҳои тадқиқи бадеӣ. Баъзе масъалаҳои адабиёти ҳозираи тоҷик / М. Шукуров. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 273 с.
7. Шукуров, М. Насри реалистӣ ва таҳаввули шуури эстетикӣ / М.Шукуров. - Душанбе: Ирфон, 1987. - 456 с.
REFERENCES:
1. Bakozoda, J. Creative researches in Tajik prose/ J.Bakozoda. -Dushanbe: Irfon, 1982. -144p.
2. Nabiev, A. Literature and literary criticism. Valikhojaev B. / A.Nabiev. - Dushanbe: Maorif,
1985. -304p.
3. Saifulloev, A. The fresh horizons of prose/ A.Saifulloev. -Dushanbe: Adib, 2006. -768p.
4. Sorbon. The first bell: Stories. (for middle and final year schoolchildren). -Dushanbe: Maorif,
1985. -440p.
5. Khojaeva, M. The issues of stylistics / M.Khojaeva. -Khujand: Omor, 1994. -223p.
6. Shukurov, M. The aspects of literary research. Some issues of modern Tajik literature / M.Shukurocv. -Dushanbe: Irfon, 1976. -273p.
111
НОМАИ ДОНИШГОХ. УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2 (43) 2015
7. Shukurov, M. The realistic prose and the development of aesthetics conscience / M.Shukurov. -Dushanbe: Irfon, 1987. -456p.
Некоторые замечания о повестях Сорбона
Ключевые слова: Сорбон, повесть, психологическое описание, образ, характер, традиции и обычаи, социально-исторические проблемы
В статье анализируются элементы внутренних закономерностей жанра повести на примере произведений современного таджикского писателя Сорбона. Автор статьи, обращаясь к вопросам, касающимся содержания, сюжета, композиции, образа, характера, диалога и других аспектов повестей Сорбона, показывает мастерство писателя в художественном изображении исторических событий и судьбы таджиков-горцев. Выявляется, что в повестях «Занги аввал» («Первый звонок»), «Санги сипар» («Камень - щит»), «Буд, набуд...» («Было, не было...»), «Джуги» («Цыган») и в других Сорбон, изображая внутренний мир героев, их стремления и борьбу, на примере событий, происходивших в разные периоды в горах Таджикистана, показывает жизнь общества в целом. Формируется вывод о том, что использованные писателем элементы обычаев и традиций, обрядов и поверий, детали исторических событий, а также изображенная им жизнь таджикских горных селений способствуют увеличению выразительности и художественной красочности его произведений.
Some remarks on the stories of Sorbon
Keywords: Sorbon, the story, the psychological description, image, character, traditions and customs, social and historical problems.
The article analyzes the elements of internal laws of story genre as on the example of works of the contemporary Tajik writer Sorbon. The author, addressing the issues related to content, plot, composition, image, character, dialogue, and other aspects of Sorbon stories, reveals the skill of the writer in the artistic depiction of historical events and the fate of Tajik mountaineers. It is revealed that Sorbon shows the direction of the development of society life in the story "Zangi Awwal" ("The first call), "Sangi Sipar" ("Stone - Shield), "Bud, Nabud ... " ("A long time ago... "), "Jugi” "Gypsy ") and others, portraying the inner world of characters, their aspirations and struggle, on the example of the events that occurred at different periods in the mountains of Tajikistan. The conclusion is derived that the writer’s use of the elements of customs and traditions, rituals and beliefs, details of historical events as well as the description of lives of Tajik mountain villages contribute to enrichment of expression and artistic brilliance of his works.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Қаюмова Дилбар Ғафуровна, унвонҷӯи кафедраи адабиёти муосири тоҷики Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғ. Ғафуров (Цумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), Email: kayumova d@bk.ru
Сведения об авторе:
Каюмова Дилбар Гафуровна, соискатель кафедры современной таджикской литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: kayumova d@bk.ru
Information about the author:
Kayumova Dilbar Gafurovna, researcherat Modern Tajik Literature ander Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: kayumova d@bk.ru
112
