CC BY
29
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
УДК 8Т2(075) У.Р. ШАРИФОВА
ББК 83.3Т
АРЗИШҲОИ МАЪНАВИЮ БАДЕЙ ДАР ҲИКОЯҲОИ БАҲМАНЁР
Вожаҳои калидй: жанр, ҳикоя, адабиёти классикй, насри муосири тоцик, арзишҳои миллй, образ, сужет, цаҳрамон.
Ҷойгоҳи ҳикоя ба сифати яке аз жанрҳои хурди адабй дар адабиёти муосири тодик ҳанӯз солҳои 20-30-юми асри гузашта мушаххас шудааст. Бо вудуди ин, жанри ҳикоя дар чаҳоряки охири асри XX, хусусан дар давраи истиқлолияти миллии Тодикистон мазмуну моҳият ва шаклҳои тоза пайдо кардааст. Чанде аз адибони имрӯз, амсоли Сорбон, Ӯрун Кӯҳзод, Абдулҳамиди Самад, Баҳманёр, Сайф Раҳимзод, Бароти Абдураҳмон ва дигарон ба равнақу риводи ин жанри хурд ва мустақили адабй, тасвири муфассали рӯйдодҳои бузурги сиёсиву идтимоии замой, бознамоии хоси саргузашти хубу бади инсон дар ин марҳала, офариниши манзараҳои мухталифи рӯзгори қаҳрамонон бо сабку салиқаи тоза икдом варзиданд.
Ҳарчанд проблемам асосии ҳикояи тодикии замони истиқлолият тадассуми нокомили бузургтарин воқеаҳои замой - ба даст овардани оштии миллй, барқарор гардидани сулҳу амният, кӯшишҳо дар додай устувор кардани вахдати миллй, сохтмони Шоҳроҳи вахдат, иншооти нерӯгоҳҳои барқи обӣ, ислоҳоти сершумори иқтисодӣ ба шумор меравад, ин жанр чун яке аз шаклҳои тасвири ҳаёт мустақилияти худро ба исбот расондааст. Ба назари мо, бо вудуди он ки ҳикоя то дое дар роҳи тадқиқи бадеии фаврии падидаҳои тозаи ҳаёт аз бархе дигар жанрҳо, масалан очерк андак қафо монда бошад ҳам, дар заминаи пайванди гузаштаву имрӯза ва такмили данбаҳои ҳунарӣ хеле пеш рафтааст.
Дар ин давра жанри ҳикоя мазмуни ганӣ ва шакли рангоранг пайдо кард. Дар он мавзӯъҳои мубрами рӯз мавриди гуфтугӯ қарор гирифта, масъалаҳои зарурӣ ба миён гузошта шуданд. Дар роҳи ифодаи матлаб аз шаклу воситаҳои гуногуни баён ба кор гирифта шуд, ки ин ҳама натидаи дустудӯҳои гоявию бадеии нависандагон ба шумор меравад. Дар баробари нависандагони солору соҳибтадрибае чун Саттор Турсун, Ӯрун Кӯҳзод, Сорбон, Абдулҳамид Самад, Кароматуллоҳи Мирзо ва дигарҳо адибони давон низ ба майдони наср дохил шуданд, ки нисбат ба воқеият нигоҳи нав дошта, шеваи наву тозаи тасвирро пеш гирифтаанд. Наели давони насрнависе чун Абдудаббори Абдугаффор, Мадиди Салим, Юнус Юсуфӣ, Матлуба Ёрмирзоева, Салими Зарафшонфар, Сайидаҳмади Зардон, Тоҳири Муҳаммадризо, Равшани Махсумзод, Ҳанифаи Муҳаммадохир, Зариф Гулом, Карим Давлат ва дигарон дар рангин кардани ин тамоюли эдодӣ саҳмгузор буда, осори онон баёнгари онанд, ки ҳикоя дар давраи ҳозира эътибори бештаре пайдо кардааст.
Равнақу риводи насри ба истилоҳ андеша ва зеҳнгаро бо номи яке аз намояндагони бардастаи адабиёти давраи комилан нави тодик Баҳманёр пайванди маҳкам дорад. Таълифоти ин адиби навдӯ ва дорой дониши васеъ доираи имконоти насри муосири тодикро фарох гардонидааст. Мадмӯи навовариҳои адиб дар жанрҳои мухталиф дойгоҳи мушаххас доранд. Баҳманёр дар роҳи такмили ҳунарии жанри ҳикоя қобилият ва қареҳаи хос зоҳир намудааст. Ин диҳати эдодкории ӯ дар силсилаи ҳикояҳое, ки магз-магзи романи «Сармаддеҳ» (2002)-ро фаро гирифтааст, равшан ба назар мерасад (7).
Дар ҳикояҳои Баҳманёр рӯ овардан ба сужаву образҳои устуравию ривоятӣ дойгоҳи хосе дорад, ки ин нукта аз умдатарин вежагии насри 20-30 соли охир ба шумор меравад. Дар заминаи тозакории наели адибони ин давра дар адабиётшиносии тодик бисёр навишта ва натидаҳои долибе ба даст омадааст (1; 3; 4; 5; 6). Нависандагон бо ин шева ба ҳаллу фасли муҳимтарин нуктаҳои тарбияи рӯҳиву равонии инсони замони муосир даст ёфтанй шудаанд. Аз думла, ин амр яке аз равишҳои умдаи ҳунари нигорандагии Баҳманёр маҳсуб мешавад. Ӯ дар ҳикояи «Марво» ба ин шеваи ифодаи матлаб таваддӯҳи хос дорад. Тибқи бозёфти адиб аз сарчашмаҳои асотирй дар тасаввури устуравии авом ҳодисаҳои табиат, аз думла тундар ҳамчун нерӯи зинда - маъруф ба Момо Гулдурос нақши боризе дошт. Аз ин диҳат, бештари инсонҳо аз айёми бачагй аз тундар метарсиданд. Барой ҳалли ин муаммо, яъне дарки маърифати наел аз ҳаводис ва вақоеи олам образи Марям мадад менамояд. Кампири Марям мисли Тӯтапошшои устод Айнй дар «Ёддоштҳо»
99
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
афсонаю чистони бисёре медонист. Ӯ бо мақсади аз таре ба дар бурдани қаҳрамони Баҳманёр Марво аз тундар афсонаи «Момо Гулдурос»-ро нақл мекунад.
Нависанда бо нақли афсонаи тундар кӯшиш ба хард медиҳад, ки ҳолати рӯҳиву равонии қаҳрамонро ба таври табий ва равшан тасвир намояд: «Боз тундар гулдурос зад ва озарахше рӯшанӣ кард баробари он. Ин бор Марворо чунин намуд, ки на танҳо шишаҳои тиреза, балки бому бомгӯша низ ларзид. Марво домаи падарро ба танаш тангтар печид.
Вақте кӯдак буд, ҳангоми раъду барқ ӯро ором мекарданд, ки натарс, ни Момо Гулдурос пӯстаку намадҳои зимистон чангзадаашро аз хона берун овардан ва такондан дорад! Вай ба ни ҳарфҳо бовар мекард. Пеши худ низ тобонда буд, ки пиразани бадсуробе дар як гӯшаи осмон аз абрҳои сиёҳ барон худ хона сохта, пӯстаку намадҳои дулро рӯи фарши хонааш, ки низ абрист, густурдааст. Гоҳу ногоҳ вақте аз бекасиву танҳоӣ зиқ мешавад, ба абрпорае савор мешаваду ба сайру гашт мебарояд ва замини сабзу гулпӯш, одамҳои шоду хуррамро мебинаду ба ҳоли худаш хориаш меояд ва зор-зор мегиряд ва ни борон, ки гоҳу ногоҳ меборад, ашкҳои сӯзони ӯст, ки то ба замин расидан сард мешаванд. Кампираки мидингу танбалест, ки ҳеҷ ба хонарӯбӣ хуш надорад, фақат баҳору тирамоҳ ночор мемонад, чаро ки чанг ба димогаш мезанад, атса ба донаш, бо хашму даҳл пӯстаку намадҳояшро берун меораду метаконад, метаконад ва ин тундару озарахшро ба роҳмеандозад...» (8, 177).
Нақли пиразан олами тасаввури Марворо дигар мекард. Аз нақли Марям дар бораи Одами обй Марво, ки то ин вақт афсонаи Парии обиро шунида буд, «сари ин ақида устувор буд, ки Одами обй бародари қаҳрии Момо Гулдурос аст. Яке дар ҳаво раъду барқ ба роҳ мемонаду дигаре дар рӯд селу обхезй барпо месозад» (8, 178).
Кампири Марям ба Марво дар мавриди раъду барқ ҳикояи дигаре нақл карда, ба ин восита, таъкид медорад, ки барқ гоҳ мисли як махлуқи ҷондор менамояд. Вай ҳазлу бозӣ бо одамакҳо ва кудуратро хуш дорад.
Ишораи кампири Марям аз овардани қиссаи Иброҳими Халилуллоҳ, яъне талмеҳ задани нависанда ба нақле аз кутуби тафеир дар ҳикояи «Марво» ба ин маънй аст, ки набояд аз чизе тарсид, зеро бало ба пои одами бадкор мепечад, инсони хуб мисли Иброҳим дар оташ ҳам намесӯзад, «бало ба пои ҳамоне мепечад, ки бо рафтор, гуфтор, кирдори бад он балоро фаросӯи худмехонад. Дар акси ҳол чунҳазрати Иброҳим дар оташ андозандҳам, намесӯзӣ...» (8, 181).
Дар қиссаи Иброҳим Халилуллоҳ ба ҳамин маънй омадааст: Намруд хост Иброҳимро ба оташ андохта бикушад. Оташи бузург то осмон дакка мезад. Аммо Иброҳим аз ҷояш наҷунбид. Иблис ба кӯмаки Намруд омад. Ҳар ду Иброҳимро дар оташ афканданд. Иброҳим, ки мӯътақиди Худой азза ва ҷалла буд, бо инояти Худо дар оташ насӯхт, балки ба маргзори сабзу хуррам афтод, ҳар до, ки пой мениҳод, оташ сард мегашт ва замин ба сабза табдил меёфт (9, 408-410).
Дар ҳикояи «Чашми мӯр»-и Баҳманёр қаҳрамони саховатманди қиссаҳои мардумӣ Ҳотами Той талмеҳ шудааст. Шоҳон ном ҷавони лоқайд ва бадмаст дастурхони пур аз нозу неъмат кушода, зиёфате ба ошноёнаш орост, аммо ҳаргиз умед надошт, ки занозанӣ рух медиҳад ва боиси маломати модар мегардад, зеро ошноҳои бесидқу вафо одамони намакношиносу носипос буданд:
« - Як ба ин дастархон нигоҳ кун! - мегӯяд модар. - Ғайр аз шири мургу тухми анқо дигар ҳама чиз ҳаст. Аммо натиҷааш чӣ? Гумон доштӣ, мехӯранд, менӯшанд, сипос мегузоранд, ки аз дастурхони Ҳотами Той луқма бардоштаанд? Хестӣ, ки хобӣ!» (8, 171).
Саховати Ҳотами Той боиси эҳтироми ӯ дар байни ҳамагон гардид, аммо ошноҳои Шоҳон аз дастархони ӯ ноне хӯрда, оқибат ӯро дар сари мастӣ беҳуда заданд.
Ҳамин тавр, дар ҳикояҳои Баҳманёр шаклҳои шартию рамзӣ, образҳои астотирӣ, афсонаю ривоятҳои халқӣ ва гоҳо динию мазҳабӣ ба касрат ба назар мерасанд. Масалан, мурги Ҳумо дар тасаввури мардум ин аст, ки он агар ба cap ё китфи касе нишинад, ӯро хушбахт гардонад. Дар суханони қаҳрамони ҳикояи «Чилдурӯг дар танӯр» низ ин образ ба таври равшан тадассум ёфтааст: «Ун мӯдарози ақлкӯтоҳи ман дастмолро - гӯё пари Ҳумо бошад! - бо худ бурдааст» (8, 202).
Макони асотирӣ-динии дӯзах (даҳаннам) дои гунаҳкорон дар он дунё буда, аз оташ пур аст ва ин макон дар забони персонажҳои ҳикоя борҳо чун дои азоби алим ва оташистон тадассум ёфтааст: «Ҳама танӯрҳои олам акнун нишоне аз дӯзаханд». Нависанда нақли Бухоризода ном образи шахеи донишмандро чунин меоварад: «Дар ҳадисе хондаам, камгуноҳтарин дӯзахӣ кафше дар по хоҳад дошт, ки аз гармии он магзи сараш хоҳад дӯшид» (8, 202).
Аз сабаби он ки мардум дои гармтарини рӯи заминро низ дӯзах ном мебаранд, персонажи ҳикоя Шерак ба ин маънй ҳадс мезанад: «Ҳар гоҳе аз дӯзах ҳарф мезананд, мадори пойҳоям хушк
100
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
мешавад. Мо ки худ дар дӯзахем, Худованд боз чаро дӯзах сохтааст, боз бо ин ҳама ҳайбату даҳшат» (8, 202).
Ҳикояи «Фариштамоҳ» аз лиҳози сужабандӣ ва тарзи баён, ҷасорат ва диловарии қаҳрамон баъзе афсонаҳои моҷароии тоҷикиро ба ёд меоварад. Духтараки поку озодаи кӯҳистонӣ бо найранге кушандаи ошиқи худро ба қатл расонида, гайб мезанад ва бо ин рафтори ҷасурона аҳли деҳро ба ҳайрат мегузорад.
Сабки ин ҳикоя бо он вежагиаш ҷолиб аст, ки таҳкиягар хонанда ё шунавандаро дар бараш тасаввур намуда, аз ибтидо то интиҳо ба ӯ муроҷиат мекунад ва нақлашро давом медиҳад. Чунин тарзи сабкофарӣ хоси афсонаҳост. Аз ин рӯ, дар баёни муаллиф чунин тарзи ифодаҳои афсонавӣ -«қисса кӯтоҳ», «баногоҳ», «гӯё ҳазрати Хизр назар карда бошад» мақоми муҳим доранд. Тасвири чеҳраҳои қаҳрамон низ ба тарзи тасвирофарии афсонагӯҳои моҳир монанд аст: «Медонӣ, баъзе духтарҳо дар хурдӣ назарнамо нестанд, ба чунин духтарҳо нигариста, ҳеҷ гуфта наметавонӣ, ки баъди чанде ба балогат расида, онҳо бо ҳусни афсунгар ба ҷилва меоянд, ҳар як бинандаро волаву шайдо мекунанд.
Фариштамоҳ низ аз ҳамин қабил духтарҳо буд. Чун ҳама духтарони деҳ аз паси бузу бузголаҳо давида мегашт ё бо ҳамсолонаш зочабозӣ мекард ё модарро дар ташвишҳои рӯзгор мададгор буд. Қисса кӯтоҳ, на ба гуфтораш, на ба рафтораш, на ба ҷамолаш ангуштнамо набуд. Ва баногоҳ бубину ангушти ҳайрат бигаз, гӯё ҳазрати Хизр назар карда бошад, духтари баландболо, оҳучашм, ширбадан, пайвастаабрӯ» (7, 71).
Дар тасвири нависанда, Фариштамоҳ гӯё сеҳри ҳуснашро фаҳмида, магрур мегашт, касеро писанд намекард, ба замин миннатдорона қадам мемонд, «агар гӯямат, ки аз ҳафтсола то ҳафтодсола ҳам ба ӯ ошиқ буданд, шояд бовар намекунӣ, вале ин ҳақ» (7, 71).
Нависанда ӯро «паризод» меномад, ки сифот ва хислатҳои образи афсонавиро дошт. Баҳманёр дар тасвири ин образи мисли Ширин зебо меафзояд: «Ҳусни Фариштамоҳ рӯз аз рӯз меафзуду овозааш ба дуру наздик паҳн мегашт, ҷавонони бегонаро низ беқарор мекард» (7, 72).
Ҷавоне дар роҳи ба даст овардани ин фаришта дар байни хоҳишмандони дигар голиб омад ва оҳуи зебое мукофот гирифт, «оҳуи шоҳӣ», ки барои чаманзори шоҳон мепарваридаанд, «онро аз пеши одамони бисёршумор гузаронд, гузаронду «пеши пои Фариштамоҳ партофт... Фариштамоҳ хам шуду ресмонро аз дасту пои оҳу кушод. Оҳуи озод бо ду-се ҷаҳиш пуштаро боло гашта, байни баргҳои ёна гайб зад.» (7, 73).
Ба ин маънӣ, дар ин ҳикоя тасвир, ҳаракат, муомила ва муносибат ҳама зебою афсонавӣ ва ҷаззоб омада, моҳияти ишқи ҷавони пирӯз ва Фариштамоҳро равшан бозгӯ карданд: «Фариштамоҳ ҷавонро бо нигоҳ гусел мекарду муддате чанд рӯи ҳавлӣ танҳо монда, пеши худ лабханд мекард» (7, 73).
Ҷанбаи субъективӣ дар тасвирҳои Баҳманёр хеле пурқувват буда, ҳузури ӯ дар воқеаҳо равшан ҳис мешавад. Таҳкиягар бо эҳсосу ҳаяҷон, шӯру шар ва изтироби ҷӯшону хурӯшон, мафтунию шайдоӣ аз зебоӣ ва назокати Фариштамоҳ гаи мезанад: «Эй, агар ту боре хандаи духтареро чун Фариштамоҳ бубинй, аз дунё беармон меравӣ. Ман ҳунаре надорам, ки ин лабу дандонҳоро сифат кунам, танҳо ҳаминро мегӯямат: агар ӯ механдид, дар ҷисми ҳар бинанда равшанй медавид, гаму кудурат дар дил намемонд, мӯйсафеди ҳафтодсола бошӣ, бачаи ҳафтсола мешудӣ» (7, 73).
Идеали зебоиписандии таҳкиягар то доест, ки рақибаш, яъне ошиқи Фариштамоҳро чун давони нотарс, ки «ба саманди худ савор меомад, баландболо, фарохшона, уқобчашм», бо тавсифу ташбеҳи дилнишин тасвир менамояд.
Ҳикояи «Фариштамоҳ» на танҳо бо эҳсоси баланди романтикӣ рӯи когаз омадааст, балки унсурҳои модародӯӣ низ дорад ва бо фодиа андом меёбад. Се давони сармаддеҳӣ аз рашк алайҳи давони ошиқ, ки «нигоҳаш ботамкин буд, дошташ боиси офарин, бовиқор...», мебароянд ва ӯ дар набарди тан ба тан дастболо мешавад. Хуррами Мардон бо рафиқонаш ӯро бо корд зада мекушад. Фариштамоҳ айёрона ба Хуррами Мардон ризои издивод кард, аммо шаби «висол» интиқом гирифт. Ҳарчанд қисса бо фодиа даромехт, дар ин интиқомдӯии Фариштамоҳ муҳаббати гарму сӯзон ва диловарии бепоёни ӯ зоҳир гардид, ки хоси қаҳрамондухтарони афсонавист. Ин рафтори духтарро чун адолатпарварӣ метавон тавсиф кард ё ба таъбири халқӣ хунро ба хун шустан аст.
Баҳманёр шаклҳои тозаи тасвири воқеият ва таҳлилу дамъбасти бадеиро дустудӯ менамояд. У ҳикоя-муаммоҳое офаридааст, ки касро ба фикр водор месозанд, ақлу андешаро ба ҳаракат меорад. «Мех» ва «Мӯзадӯз» аз ҳамин думла ҳикояанд. Дар таърихи адабиёти форс-тодик жанри муаммо дар шеър вудуд дошт, бахусус дар қарни XV ба нуқтаи баланд расид. Баҳманёр ба ин навъи эдод - ҳикоя-муаммо арзиши дигаре афзудааст. Аз думла, дар ҳикояи «Мех» чунин
101
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
омадааст: Ду ҳамсояи девордармиён буданд. Яке дар девори хонаи худ мех зад. Як қисми мех деворро сӯрох карда, ба хонаи ҳамсоя гузашт. Ҳамсоязан эътироз накард, балки ба мехи тайёр хурмае овехт, ки пур аз равгани зайтун буд. Иттифоқо мех ба соҳибаш даркор шуд ва онро аз девор кашида гирифт. Хурма афтод ва равган рӯи қолини гаронбаҳо рехт. Соҳиби равган соҳиби мехро гунаҳкор шуморида ба қозихона кашид. «Қозӣ аз соҳиби мех як танга дарима ситондаасту аз хурмашикаста дутанга. Чаро?» (8, 219).
Хонандаи рамузфаҳм аз ин муаммо давоби саҳеҳ мегирад.
Дар ҳикоя-муаммои «Мӯзадӯз» аз рӯи андозаи пои шоҳи кишвар ду бародар - устоҳои моҳир ва машҳур ду дуфт мӯза медӯзанд. Аз ин ду дуфт мӯза яке ба пои шоҳ бузургтар, дигаре танг меояд. Шоҳ мӯзадӯзро ба хидмати дарбор мехонад. «Мӯзадӯз бо сад баҳона аз ин «лутфи» шоҳ сарпечйкард. Чаро?» (8, 232).
Ин муаммо таваддӯҳи хонандаро ба таърих ва муносибати байни шоҳону ҳунармандон далб менамояд: Мӯзадӯз чаро ба дарбор нарафт.
Огоҳии адибони муосири тодик аз сарчашмаҳои адабӣ ва таърихӣ имкон додааст, ки ҳикояҳои онҳо аз мероси пургановати классикй шодоб гарданд. Дар эдодиёти нависандагони муосир «ҳикояҳои кӯҳна» мазмуну моҳияти нав пайдо кардаанд. Адибони замони имрӯз рӯзгори ашхоси таърихӣ ва воқеиро чунон тасвир намудаанд, ки онҳо мазмун ва гояҳои ҳаётбахши давраи истиқлолияти миллии Тодикистонро дар бар гирифта, мазмуну мӯҳтавои инсониятпарварй ва башардӯстиро дар шаклҳои зебою шево ифода сохтанд.
Сабки суннатй дар эдоди адибони муосир барои баёни мундаридаи тоза ба кор рафтанд. Андарзу ҳикматҳои мардумй дар ҳикояҳои тодикӣ ҳусни тоза ба даст оварданд. Дар ин дода нависандагон тозакориҳои долиби таваддӯҳ кардаанд. «Шакли шартиву рамзӣ ва афсонавӣ гоҳ андаке ба мадмӯаи ҳикояву қиссаҳои Сайфи Раҳимзод «Ситораҳои сари танӯр» (1984) «Аз ёдҳо, аз ёдҳо» (1988), «Догистон» (1993), бештар ба мадмӯъаи қиссаҳову ҳикояҳои Муҳаммадзамони Солеҳ «Сарви Кишмар» (1985), «Оҳанги шаҳри ишқ» (1989), мадмӯаи ҳикояҳои Баҳманёр «Аспи обӣ» (1988), «Дуди ҳасрат» (1993) низ хос аст. Беқадрӣ ва хориву зории инсон, азобу машаққати тоқатфарсо, ки ба сари одамӣ рехтааст, саргардониву саргумии мардум дар ин дунёи бесару сомон ҳар чӣ бештар ба тасвир омада, моҳияти замонро ошкор месозад» (10, 429-430).
Воситаҳои тасвири бадеии афсонавӣ ва шаклҳои рамзию тамсилӣ ба силсилаи ҳикояҳои Баҳманёр «Сарвоҳо» хос мебошанд. «Сарвоякҳои чун мушту чун ангушт» ва «Розҳои раҳовард»-и Баҳманёр, ки дар мадмӯаи «Шоҳаншоҳ» дой гирифтаанд, ҳам шаклан, ҳам мазмунан баҳрамандии нависандаро аз адабиёти классикӣ ба исбот мерасонанд. Тунду бепарда ва фошофош чун Убайди Зоконӣ сухан рондани Баҳманёр қаробати ӯро бо муаллифи «Рисолаи дилкушо» нишон медиҳад, бо рамзу кинояву истиора ибрози андеша карданаш «Бадоеъ-ус-саноеъ»-и Шамсиддини Шоҳинро ёд меоранд.
Дар ҳикояҳои Баҳманёр унсурҳои ҳадву мутоиба ва ҳазлу шӯхиҳои мардумӣ бисёр ба назар мерасанд. Ӯ ҳикояҳои комилан ҳадвӣ низ дорад. Яке аз онҳо «Чилдурӯг дар танӯр» ҳикояи маишии ҳадвист. Вай аз ҳаёти мардуми деҳ нақл мекунад, одамони сода, гирифтори пандаи нодонӣ ва даҳолатро бо хандаю мазоҳ мазаммат менамояд, шарму ҳаёи нодаркор ва шуури пасти баъзеи онҳоро ба зери тозиёнаи танқид мегирад.
Холдори Чилдурӯг ва ҳамсари ӯ Сардоя ба давраи камолоти умр расида бошанд ҳам, рӯи фарзандро надидаанд. Мард дар ин нуқсон занро гунаҳкор мешуморад, зан ҳакдорона талаб мекунад, ки шавҳараш ҳам худаш, ҳам ӯро ба духтур нишон диҳад. Холдор ба таври махфӣ аз зан ба духтур меравад. Духтур пас аз муоина ва таҳлил натида мегирад, ки ӯ безурёт аст. Нависанда мегӯяд: «Доруву давои духтури ошно додаву фармуда коргар наёмад. Чилёсини Бухоризода ва шогирдонаш низ». Холдор дар деҳа овозаи миёндард, яъне радикулит ба роҳ монда буд: «Рози мардон пӯшида беҳ!» (8, 191).
Бо маслиҳати кампири Осуда ба табобати танӯрӣ машгул мешавад. Усули табобати «радикулит» ин буд, ки Холдор пас аз пухта шудани нон ва берун кардани оташ ба зер пӯстак густурда, даруни танӯр дой мегирифт. Ба ин минвол Холдор бо навбат андаруни танӯри ҳамдеҳагон даромада мебаромад, азоби алимро аз cap мегузаронид. Ба аҳволи ӯ раҳми зану мард, пиру барно - тамоми ҳамдиёронаш меомад, баъзеҳо нафраташ хонданд, бархе мазоҳу масхара, чанде ӯро ба нодонию ҳамоқат маҳкум менамуданд. Ҳатто дӯстонаш ба аҳволи ӯ механдиданд. Аммо аксарияти суханони мардум дар бораи Холдор мутоибавӣ, сабук ва безарар мебошанд. Масалан:
102
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
« - А-а-а! Ба дастам афтодӣ, шайтони бедуму бесум! - хитобид Шераки Хол дӯсташ Холдори Чилдурӯгро дар танӯри ошхонаи худ дида, - акнун қандата хӯру дурӯгбофӣ кун: «Агар дурӯг гӯям, санг шавам, кулӯх шавам! Ҳа-ҳа-ҳа.
Холдор, ки аз сару рӯяш арақ мешорид, ҳарфе намезад. Ин ҳафтумин танӯри деҳа буд, ки вай худро дар он табобат мекард».
Муносибати ранен Баста нисбат ба усули табобати Холдор ранги дигар дорад. Ӯ на танҳо Холдорро итоб мекунад, ки усули табобаташ дуруст нест, ба танӯр надаромада, ба духтур муродиат кардан лозим буд, аммо ране матлабро чунон ба забои меорад, ки аз сиёсати ҳукмронии замоин шӯравӣ тарсидани ӯро низ аз суханҳояш метавон пай бурд. Ӯ кампири осударо, ки Холдор ном дошт, «феодализм», яъне таҷассуми кӯҳнагию пасмондагй ва духтури замонро «коммунизм», яъне навию пешравӣ меномад. Мо феодализмро танқид мекунем, коммунизмро сохта натавонистем. Яъне, ҳар ду сохти домеа барон зиндагии осудаҳолонаи инсон созгор набудаанд. Ин аст, ки усули тозаи табобати «радикулит»-ро ёфтан лозим буд. Нависанда гуфтугӯи Холдор ва Бастаро чунин менигорад:
« - Дардат дар забони тиб чй ном доштааст ?
- Радикулит.
- Радикулит? Аҳа. Пас кадом аҳмақ ба ту гуфт, ки радикулитро бо танӯри тафсон табобат мекунанд?
Холдор фикр кард, ки гӯяд-нагӯяд, чун дид, ки роҳи гурез нест, ночор гуфт:
- Кампири Осуда.
- Тӯба кардам, худоё! - раис чун одат ба атроф нигарист, ки ба Худо рӯ овардани ӯро касе шунид ё нашунид, аммо дар ошхона гайр аз ӯву Холдор касе набуд, ҳатто сардоя аз раис ибо карда, назди Фарангбону рафта буд. - Коммунизмро насохтем, лек ин маънои онро надорад, ки ба феодализм баргардем. Ҳоло духтурон саратон-ракро табобат мекунанд. Ин аз пеши духтур -коммунизм рост ба пеши Осуда - феодализм рафтааст» (8, 197).
Навпарастии Баста сунъист. Ӯ майлу рагбаташро ба забони руей нишон додан мехоҳад, аммо онро намедонад, баъзе вожаю ибораҳоро галат ва бемавқеъ истифода мебарад. Аз чумла, «Зидес что-то не тову баста», «прагул» ва гайра.
Ҳамаи иштирокдорони ҳикоя аз Холдори Чилдурӯг ном мебаранд. Як қатор персонажҳои дигари ҳикоя низ лақаб доранд, ки хислатҳои намоёни онҳоро дар бар мегиранд ва моҳияти мутоибавй касб кардаанд.
Холдор бо ҳамсари худ кинояомез ҳарф мезанад, ки ӯ сардори дояҳо бошад ҳам, худаш зани нозо. Дигар нафаре, ки тезу тунд аст, Шоҳаки Ранда лақаб гирифтааст. Исми кампир хеле зебо -Ороста бошад ҳам, ишора ба ранги пӯсташ карда, ӯро Оростаи Сиёҳ меноманд.
Тарзи муомилаю муоширати онҳо низ мутоибавист. Сардоя ва Ороста чун шавҳари якдигарро таъриф карданд, Ороста, ҳамсари Яздон гуфт:
« - Ту донй, Худо! Чи мазҳакае мешуд, агар ту Яздонро мегирифтиву ман Холдорро.
- Чаро мазҳака мешуд? Киро мегирӣ, чаро мегирй, аз мо напурсидаанд. Сардаргумиҳои мо низ ҳамин аст, аз беақлии мост ё аз қазои худост, намедонам».
Ҳаҷву мутоиба тамоми ҳикояро фаро гирифтааст. Махсусан дурӯггӯии Холдор аз ибтидо то интиҳои ҳикоя давом мекунад. Холдор безурётиашро фаҳмида, бефоида будани табобати танӯриро медониста бошад ҳам, аз баҳри ин усули шифоёбй баромаданашро, чунон ки ба Чилдурӯг хос аст, дигар хел эзоҳ дод: «Рӯзи дигар чун Сардоя хост, ки шавҳарашро ба хонаи Марямбибй бубарад, вай оромона гуфт, ки дард миёнашро во гузошта, ба миёни Шераки Хол часпидааст, акнун ҳамроҳи Шерак намоз мехонад» (8, 203).
Ҳаҷви Баҳманёр хеле нарм аст, ӯ ба лабханду ришханд нуқсони баъзе қаҳрамононашро бартараф ва аз «дард»-ҳо наҷот додан мехоҳад.
Метавон ба ин натиҷаи муҳим расид, ки ба шарофати истиқлолият арзишҳои гаронбаҳои маънавӣ дар ҷомеа мавқеи баланде дарёфтанд. Озодии эҷоди бадей аз ин ҷумла аст. Истиқлолияти миллӣ имконият фароҳам овард, ки ҷаҳонбинӣ ва доираи тафаккури бадеии аҳли адаб вусъат ёбад ва дахолати нависанда ба паҳлӯҳои мухталифи воқеият фаъолтар ва пурсамар гардад. Сафи суханварон аз ҳисоби ҷавонони эҷодкори соҳибистеъдод афзояд. Адибон ҳикояҳое ба майдон оварданд, ки зуҳуроти дурахшони анъана ва навоварӣ, пайванди маънавии дирӯзу имрӯзанд. Сарчашмаи асосии равнақу ривоҷи ҳикоя, монанди ҳар як жанри адабӣ, воқеияти реалӣ аст. Омилҳои дигар фолклори миллӣ, насри рангини ривоятӣ, адабиёти классикии форс-тоҷик ва намунаҳои сараи адабиёти ҷаҳон мебошанд. Баҳрамандӣ аз ин сарчашмаҳо боиси ба миён омадани ҳикояҳои хубу маргуб гардид. Маҷмӯи асотир ва тафаккури устуравии халқ мӯҳтавои
103
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
ҳикояҳои тоҷикии давраи истиқлолиятро рангу равиши хосе бахшидаанд. Мутолиаю муқоиса, таҳлилу таҳқиқ ва ҷамьбасти илмии онҳо моро ба чунин хулоса меорад, ки дар ҳикояҳо ҷанбаҳои мухталифи фалсафаи ҳаёт, аз ҷумла тазоди фикрии таърихӣ, баҳсҳои мазҳабӣ, шикасту рехт дар роҳи сохтмони маънавӣ ва рӯҳиву равонии инсон, расидан ба ормонҳои миллӣ ва дигар матолиб таҷассуми равшан ёфтаанд. Инъикоси рӯҳияи замон, тафаккури инсони муосир дар мақоми муайяни ташаккули гоявию бадеии ҳикоя таъсири фаровоне гузоштаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Асозода, X. Адабиёти тоҷик дар садаи XX / Х.Асозода.-Душанбе: Маориф, 1999.- 448 с.
2. Давронов, А. Қиссаҳои ҳокими Сармаддеҳ/А.Давронов//Адабиёт ва маърифати инсон.-Душанбе: Статус, 2006. -С. 256-264.
3. Набавӣ, А. Ҷусторҳо ва ибтикорот дар наср / А.Набавӣ.-Душанбе: Адиб, 2009.-324 с.
4. Нуров, Н. Баҳманёр ва арзишҳои ҳунарии насри имрӯз/Н.Нуров // Хуҷанд.- 2004.-№7.-С. 72-76.
5. Сайфуллоев, А. Уфуқҳои тозаи наср /А.Сайфуллоев.-Душанбе: Адиб, 2006.- 766 с.
6. Шакурӣ, М. Нигоҳе ба адабиёти тоҷикии садаи бист/М.Шукуров.-Душанбе: Пайванд, 2006.456 с.
7. Баҳманёр. Сармаддеҳ: роман дар қисса ва ҳикояҳо/Баҳманёр.-Душанбе: Деваштич, 2002.-394 с.
8. Баҳманёр. Шоҳаншоҳ/Баҳманёр.-Душанбе: Эҷод, 2007.-177 с.
9. Тарҷумаи Тафсири Табарӣ. Китоби якум.-Хуҷанд: Нури маърифат, 2007.-438 с.
REFERENCES:
1. Asozoda, Kh. Tajik literature in the twentieth century /Kh.Asozoda.-Dushanbe: Maorif, 1999, - 448 p.
2. Davronov, A. The tales of Sarmaddeh governor /A^aBpoHOB//Literature and education of people.-Душанбе: Status, 2006-P. 256-264.
3. Nabavi, A. Researches and efforts in prose / A.Nabavi.-Dushanbe: Adib, 2009.- 324 p.
4. Nurov, N. Bahmanyor and artistic values of contemporary prose/ N.Nurov // Khujand.- 2004.-№7.-P. 72-76.
5. Saifulloev, A. The fresh horizons of prose / A.Saifulloev.-Dushanbe: Adib, 2006.- 766 p.
6. Shakuri, M. A survey of the 20th century Tajik literature/M.Shukurov.-Dushanbe: Paivand, 2006.
456p.
7. Bahmanyor. Sarmaddeh: a novel in tales and stories / Bahmanyor.-Dushanbe: Devashtich, 2002.-394p.
8. Bahmanyor. Shohanshoh (A King)/ Bahmanyor.-Dushanbe: Ejod, 2007.-177p.
9. The translation of Tabari's Commentary. Book 1.-Khujand: Nuri ma'rifat, 2007.-438p.
Духовные и художественные ценности врассказах Бахманёра
Ключевые слова: жанр, рассказ, классикическая литервтура, таджикская современная проза, национальные ценности, образ, сюжет, литературный герой.
В статье освещаются вопросы, связанные с эволюцией жанра рассказа в современной таджикской литературе, рассматриваются тематика и художественные особенности жанра.
В произведениях одного из ярких представителей современной таджикской прозы Бахманёра особое место занимают мифические образы, персонажи и мотивы народных сказок, а также религиозные сюжеты, посредством которых отражены национальный колорит и духовные ценности таджикского народа. Анализ произведений писателя, в том числе рассказов «Марво», «Фариштамох», «Чашми мур», показывает, что использование символических образов и сюжетов является характерной чертой его авторского стиля.
Можно утверждать о том, что благодаря государственному суверенитету Таджикистана наблюдается повышенный интерес писателей к духовным и национальным ценностям. Приобретение национального суверенитета способствовало расширению мировоззрения и художественного восприятия писателей, а также появлению рассказов, в которых предпринята попытка воссоединения традиций и новаторства, установление духовной связи между прошлым и настоящим. Исследование и анализ художественных особенностей произведений Бахманёра формируют вывод о том, что в рассказах писателя отражены различные аспекты жизни народа, в том числе его философия и духовные ценности, историческое мировоззрение, религиозные противоречия, а также процесс формирования духовно-нравственных качеств человека. Отражение духа времени, а также образ мыслей современного человека в рассказах писателя оказали ощутимое влияние на развитие идейного содержания и художественных особенностей жанра.
104
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Spiritual and artistic values in Bahmanyor stories
Keywords: genre, story, classic literature, Tajik contemporary prose, national values, image, topic, literary hero.
The article highlights the issues associated with the evolution of story genre in modern Tajik literature, and discusses the topics and artistic features of this genre.
Mythical images, characters and motifs of folk tales and religious topics which reflect the national character and spiritual values of Tajik people have a special place in the works of one of the brightest representatives of modern Tajik prose Bahmanyor. The analysis of the writer's works, including short stories like "Marvo", "Farishtamoh", "Chashmi mur", shows that the use of symbolic images and topics is a characteristic feature of his writing style.
It can be confirmed that an increasing interest of writers in spiritual and national values is due to the state sovereignty of Tajikistan. Gaining national independence has contributed to the expansion of outlook and artistic insight of writers as well as the creation of stories which try to reunify tradition and innovation, an establishment of spiritual connection between past and present.
The study and analysis of artistic features of Bahmanyor's works shows that the writer's stories reflect different aspects of people's life like philosophy and spiritual values, historical outlook, religious differences as well as the formation of spiritual and moral qualities. The reflection of Zeitgeist as well as the mindset of modern man in the stories of the writer had a tangible impact on the development of the ideological content and artistic features of the genre.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Шарифова У меда Раҳимҷоновна, унвонҷӯи кафедраи адабиёти муосири тоҷики Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров(Ҷумҳурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail:[email protected]
Сведения об авторе:
Шарифова Умеда Рахимджановна, соискатель кафедры современной таджикской литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail:[email protected]
Information about the author:
Sharifova Umeda Rahimjanovna, Researcher at Tajik Modern Literature Department, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:[email protected]
105
