Научная статья на тему 'Танқидий фикрлашни ривожлантиришнинг назарий асослари'

Танқидий фикрлашни ривожлантиришнинг назарий асослари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
3460
512
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
танқидий фикрлаш / жараён / дидактика / ўзлаштириш / қобилият / мақсад / мазмун / шакллар / метод ва усуллар / восита ва мотивлар / бошланғич таълим / critical thinking / process / didactic / adoption / talent / tasks / consistence / shapes / methods and procedure / means and motivations / initial education

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Арабова М., Бердиева Ф.

Мақолада танқидий фикрлаш масалаларини тадқиқ этиш борасида кўплаб замонавий олимлар, педагоглар, психологлар ва методистларнинг назарий қарашлари ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL BASIS OF CRITICAL THINKING DEVELOPMENT

There is described in the article practical positions of modern scientists, teachers, and psychologists in regards of theoretical basis of critical thinking.

Текст научной работы на тему «Танқидий фикрлашни ривожлантиришнинг назарий асослари»

Арабова М.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта укитувчиси; Бердиева Ф.,

Тошкент вилояти педагог кадрларни к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти катта укитувчиси

ТАНКИДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

АРАБОВА М., БЕРДИЕВА Ф. ТАНЦИДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Маколада танкидий фикрлаш масалаларини тадкик этиш борасида куплаб замонавий олим-лар, педагоглар, психологлар ва методистларнинг назарий карашлари х,акида суз боради.

Таянч суз ва тушунчалар: танкидий фикрлаш, жараён, дидактика, узлаштириш, кобилият, максад, мазмун, шакллар, метод ва усуллар, восита ва мотивлар, бошланFич таълим.

АРАБОВА М., БЕРДИЕВА Ф. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ

В статье рассказывается о практических взлядах современных учёных, педагогов и психологов на теоретические основы развития критического мышления.

Ключевые слова и понятия: критическое мышление, процесс, дидактика, усвоение, талант, задачи, содержание, формы, методы и приёмы, средства и мотивы, начальное образование.

ARABOVA M., BERDIYEVA F. THEORETICAL BASIS OF CRITICAL THINKING DEVELOPMENT

There is described in the article practical positions of modern scientists, teachers, and psychologists in regards of theoretical basis of critical thinking.

Keywords: critical thinking, process, didactic, adoption, talent, tasks, consistence, shapes, methods and procedure, means and motivations, initial education

Буюк мутафаккирларимиз Хоразмий, Фаробий, ибн Сино-лар1 таъкидлагандек, боланинг мустацил танкидий фикрла-ши жараёнида узлаштирилган билимлари бирор-бир манба-дан тайёр цолда олинган билимлар билан циёслаганда катта афзалликка эга. Тулицроц ва тезроц ривожланган бу билимлар уцувчилар эътицодига, улар тафаккури цамда фаол амалий-танцидий фикрлаши цуролига айланади.

Танкидий фикрлашнинг ижодий манбала-ри кадим замонларга бориб такалади. Унинг фаоллиги яхши хотиралашга имкон яратиши, нарсалар, жараёнлар ва х,одисалар мох,иятига

1 Хршимов К., Нишонова С., Иномова М., Х,асанов Р. Педагогика тарихи. - Т.: «Укитувчи», 1996.

чукур кириб боришига ёрдам бериши кух,на замонлардаёк маълум булган.

Хоразмий, Фаробий, Беруний, ибн Сино ва улар издошлари гносеологик карашларининг характерли хусусияти шундан иборатки, инсон онгида предмет тимсоли (образи)ни мавх,умлаштириш жараёни мутафаккирлар

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

эътиборини доимо жалб этган, бунинг нати-жасида мазкур предмет мох,ияти ва узига хос-лиги тушунчаси ишлаб чикилган ва шакллан-ган.

Предмет ва унинг манбалари канака, жараёни кандай боскичлардан иборат ва амалий фаолият уртасидаги муносабатлар кандай - урта асрларнинг карийб барча буюк Шарк мутафаккирлари эътиборини жалб этган масалаларнинг тулик булмаган тартиби мана шулардан иборат.

Фикрлаш назарияси куртаги фан пай-до булиши билан юзага келди ва узлук-сиз ривожланмокда. Хоразмий бу назария-нинг ривожланишига мух,им х,исса кушди. У тажриба-кузатиш ва экспериментал метод, самовий жисмлар х,аракати, шунингдек, ер сатх,идаги пунктларни жадвал куринишида илк бор илмий асослади, индукция ва дедукция жих,атидан ягона, алох,ида ва умумийнинг бирлиги тамойилини аниклаштирди: хусусий х,олдан алох,ида х,олдаги тенглама (олти тенг-лама)га утди, лекин умумий (конуний) тургача етмади. Хозирги пайтда х,амма эътироф этган умуммиллий метод булган математик маса-лаларни х,ал этишнинг алгоритм методини ишлаб чикди.

Фаробий фанларга билимларни узлаш-тириш ва туплашнинг зарур воситаси сифати-да мух,им ах,амият берди, уларни эгаллашни эса саводхонлик курсаткичи деб х,исоблади. Унинг айтишича, х,иссиёт аъзолари, юрак ва мия инсон тугилгандан ато этилган, билим, турли хил аклий ва ахлокий хусуси-ятлар, характер белгилари, таълим олиш ва бошкалар инсон х,аётий танкидий фикрлаши жараёнида эгалланади. У инсон характерининг турли хусусиятлари ва ахлокий фазилатлари: дадиллик, мардлик, дустлик, сахийлик, зукко-лик, х,ак,к,онийлик ва х,оказоларни белгилар экан, уларни шахсни тарбиялаш ва уз-узини тарбиялаш натижаси деб х,исоблайди.

Мутафаккирнинг фикрича, аклий ва хулк,ий сифатлар тарбияси икки хил усуллар (методлар) билан: шахсни камол топтириш-га йуналтирилган ихтиёрий х,аракатлар ва куч билан мажбур килиш жараёнида амалга оши-рилиши мумкин.

Фаробий асарларида1 дидактика маса-лалари, таълимнинг назарий муаммолари, билимларни эгаллашнинг фалсафий, физи-ологик ва психологик асослари кенг куриб чикилган. Унинг учун объект ва субъектнинг узаро алокаси, киши шахсининг мураккаб физиологик-психик жараёнлари ва бой маъ-навий олами мух,имдир. Жумладан, олим-нинг фикрича инсон маънавиятининг олий поFонаси рух,, акл ва тафаккур булиб, улар инсон танкидий фикрлашига хос булган узига хос шаклларда намоён булади.

Фаробий танкидий фикрлашни ташкил этиш масалалари буйича бир катор мух,им тавсияларни ишлаб чикди2. Унинг фикрича, яхши назоратчи булиш учун уч нарсага риоя килиш зарур:

1) маълум бир фан асосига ётган барча тамойилларни яхши билиш керак;

2) ушбу аник фанга доир мана шу тамойил ва маълумотлардан зарур хулосалар чикара олиш керак, яъни мух,окама этиш коидаларини эгаллаш лозим;

3) х,акикатни ёлFондан фарклаш ва хатолар-ни туFрилаш учун хато назарияларни инкор этиш ва бошка муаллифлар мулох,азаларини тах,лил этиш зарур.

Берунийнинг илмий меросида у ишлаб чиккан табиатни урганиш ва унинг илмий методи катта урин эгаллайди. Беруний илмий методининг характерли хусусиятлари ва асо-си олимнинг объективлиги ва окилона ёнда-шуви, кузатиш, тажрибалар, оFзаки ва ёзма ёдгорликларни урганиш, далилларга танкидий ёндашув, уларни аклий хулосалар шаклида мантикий умумлаштириш, х,акикатни аниклаш максадида киёслашдан иборатдир.

Абу Райх,он Беруний уз асарларида3 таъкид-лашича, таълим изчил, кургазмали, максадга каратилган булиши лозим ва муайян тизим буйича олиб борилиши керак. Унинг фикрича, кургазмалилик таълимни анча кулай, аник ва кизикарли килади, кузатувчанлик ва фикрлашни ривожлантиради.

1 Хошимов К., Нишонова С., Иномова М., Хасанов Р. Педагогика тарихи. - Т.: «Ук,итувчи», 1996; Хасанова А. Укувчи ёшлар тарбиясида раFбатлантириш ва танбех, мезони. - Т.: «Узбекистон», 1980.

2 Уша асарлар.

3 Хошимов К., Нишонова С., Иномова М., Хасанов Р. Педагогика тарихи. - Т.: «Ук,итувчи», 1996.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

Ибн Сино танкидий фикрлаш турли хил-ларининг кенг манзарасини берди. Уларни рух,нинг хилма-хил кучлари деб тасвирлади ва бу кучларнинг анчагина кисмини илох,ий ибтидо х,укми таъсиридан ажратиб олди. У кадимги (антик) анъанага мувофик рух,ни уч куриниш: наботот, х,айвонот ва аклга ажрата-ди. Биринчиси икки куч - х,аракатлантирувчи ва кабул килувчига булинади. Кабул килувчи, уз навбатида, ташкари ва ичкаридан кабул килувчига ажралади. Биринчисига беш ёки саккиз х,иссиёт тегишлидир.

Ибн Синонинг илмий мероси улкан ва инсоният билимларининг барча сох,аларини эгаллайди. Унинг дидактик тамойиллари мох,ияти куйидагича: таълим осондан мурак-кабга караб бориши керак. У болаларнинг майл ва кобилиятларини х,исобга олган х,олда амалга оширилиши лозим, машклар боланинг имкон даражасида булиши керак ва таълимни жисмоний машклар билан уЙFунликда олиб бориш лозим.

Ибн Синонинг мух,им педагогик тамойили -унинг инсон акли х,аёти окимига таъсир этади, деган тасаввуридир. Чунки инсон х,айвондан айнан акли мавжудлиги, демак, узи килаётган хатти-х,аракатини англаш имкониятига эгалиги билан фаркланади. Ёшлар тарбиясида атроф-мух,ит етакчи роль уйнаши х,акидаги карашлар ибн Сино педагогик фикриётида мух,им ах,амиятга эгадир.

Бирок укувчилар танкидий фикрлашини шакллантиришга баFишланган адабиётлар-нинг назарий тах,лили шундан гувох,лик бера-дики, педагогика фани услубчилари ва арбоб-лари карашларида унинг купгина жих,атлари, жумладан, таълим жараёнида бошланFич синф укувчиларининг танкидий фикрлашлари мох,иятини тушунишда х,озирча якдиллик йук. Шунингдек, уларда муаммо мох,иятни талкин килиш деталларида турличадир.

Танкидий фикрлашнинг тузилишлари, аклий фаолиятнинг умумлашган усулларининг шакл-лантириш йулларини белгиловчи алох,ида компонентларнинг узига хос хусусиятлари тах,лил этилади. Бу тадкикотларда мактаб-нинг бош максади сифатида бола шахси оёкка туришини таъминлаш, унинг кобилиятларини очиб бериш, укишга истак ва укувни шакл-лантириш, бошланFич синф укувчиларини танкидий фикрлашнинг барча компонентла-

рини эгаллашга йуналтириш асосида тизим-ли таълимга тайёрлаш ва шахсни х,ар томон-лама фаоллаштириш олдинга сурилади. Бу максадларни тугал концепция сифатида амал-га ошириш анъанавий дидактик тизимлар-нинг барча буFинларини такомиллаштириш, шу жумладан, укувчиларнинг фаол танкидий фикрлашини шакллантиришнинг мотивлари, методлари ва ташкилий воситаларини таъминлаш уни инсон тараккиётининг турли ёш боскичларида чукур тадкик этиш заруриятини талаб этади.

Услубчилар олиб бораётган ишлар укувчи-нинг фаоллик, мустакиллик, ташаббускор-лик, ижодий ёндашув, кизикиш, билимларни мустакил топишга кобиллик, яъни укиш жараёнида мазкур укувчи шахсини шакллантириш масалаларига жавоб берадиган сифатларни ривожлантириш билан уЙFунлашмоFи лозим.

Танкидий фикрлашни шакллантирувчи воситалар укув жараёнидаги х,ар бир бос-кичнинг аник максадларини ^исобга олган ^олда танлов амалга оширилгандагина тизим сифатида юзага келади ва улар бирликда бошланFич синф укувчилари танкидий фик-рлашининг х,ар бир компонентига таъсир этади.

Танкидий фикрлаш мазмуни уч ташки омиллар: объекти, максади, дидактик асос-лар ривожланишининг конуниятлари оркали боFланади.

БошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашини шакллантиришнинг дидактик асоси деганда нимани тушуниш керак?

Биз бу тушунчани куйидагича англаймиз:

1. Танкидий фикрлаш максадларини асос-лаш.

2. БошланFич синф укувчиларининг танкидий фикрлаши мазмунини илмий ишлаб чикиш (Нималар керак? Фан-техника ва мада-ниятнинг ривожланиш талабларига мувофик келувчи таълимни укувчиларга кандай бериш керак? Фанлар асосини урганишда вори-сийлик, укувчининг укув машFулотларида ортикча юкламаларни енгиб утиши, маз-мунни укувчининг реал имкониятлари-га мувофиклаштиришни таъминлаш учун укувчиларнинг ёш хусусиятларига мос келувчи бир тизимга келтирилган билимлар доира-сини кандай таксимлаш керак?).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

3. Дарс мотивларини шакллантиришни илмий ишлаб чикиш.

4. Укувчилар танкидий фикрлашининг илмий асосланган ва амалий кулланувчи шакл-ларини ишлаб чикиш.

5. Дарс методларини илмий ишлаб чикиш, яъни танкидий фикрлашни шакллантириш усуллари тизимлари ва укувчиларга дарс бериш методларини илмий ишлаб чикиш (Кандай укитиш керак? Яъни, укувчилар бугун-ги кунда зарур билим, укув ва куникмалар, танкидий фикрлаш усулларини эгаллашга кобилиятли булиши учун укув ишлари метод-лари кандай булиши лозим? Билимларни эгал-лаш чоFида укувчининг уЙFун ривожланиши ва шахс сифатида шаклланиши учун уни кандай укитиш керак?).

6. Укувчилар танкидий фикрлашини шакл-лантириш воситалари тизими - дарсликлар, дидактик материаллар, кургазмали куроллар ва техник воситаларни ишлаб чикиш (Нима ёрдамида укитиш керак?).

7. БошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашини ташкил этиш ва бошкаришни илмий ишлаб чикиш (Дарс ва таълимнинг дар-сдан ташкари шаклларини кандай олиб бориш керак? Укув жараёнини нафакат билимларни эгаллаш жараёни, балки укувчи шахсини шакллантириш ва ривожлантириш жараёнига айлантириш учун укув жараёнида умум-таълим ва тарбиявий масалаларни самаралирок х,ал этиш максадида укув ишини кандай таш-килий шаклларда амалга ошириш лозим? Укувчиларнинг танкидий фикрлашини шакллантириш нима?)

БошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашини шакллантириш анча мураккаб ва узок давом этадиган жараёндир. У укитувчи билан укувчининг биргаликдаги ишида шакл-ланади. Укитувчи х,аммасини бажаради: укув масаласини куяди, унинг тулик операцион -предмет таркиби, х,ар бир алох,ида операция ва улар тартиби намуналарини беради, х,ар бир х,аракат ва операция бажарилиши жараёнини назорат килади, них,оят, х,ар бир укувчи укув танкидий фикрлашини бажардими, агар бажарган булса, у кандай элементларни кайта ишлаши лозимлигини куриб чикади.

Шулардан келиб чикиб, биз бошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашини шакллантириш деганда куйидагиларни тушунамиз:

1. Укитувчи аралашувисиз мустакил амалга ошириш учун укувчининг узига бу фаоли-ятнинг алох,ида элементларини бажаришни секин-аста узатиш жараёни, яъни ахборот-мотивация жараёни (бунда гап бошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашини кандай килиб купрок окилона шакллантириш, мустакил бажариш учун унинг алох,ида элементларини кандай изчилликда бериш устида боради).

2. Билимларни узлаштириш даражаси х,акидаги хабарни назорат этиш жараёнини яхлит таълим сифатида шакллантириш.

3. Укувчиларнинг эркин, мустакил ва индивидуал ишларини ташкил этиш ва бошкариш. Фаол танкидий фикрлашни унинг тузилма ком-понентлари билан биргаликда шаклланишини биз мазкур жараённинг дидактик асоси сифатида куриб чикамиз.

БошланFич синф укувчилари жараёни-ни шакллантирувчи барча аник воситаларни хилма-хил булгани учун характерлаш мумкин эмас. Бирок жараённинг бошланFич синф-ларда муаммоли таълим элементлари ва укувчиларнинг мустакил ишлари, дидактик уйинлар сингари бошка асосий воситалари мавжуд. Бу воситалар танкидий фикрлашнинг барча жих,атларини раFбатлантиради. Бун-дай тушуниш бошланFич таълим нуктаи наза-ридан куйидаги мулох,азалар буйича айникса макбулдир:

- бошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашида, катта гурух,лар билан киёс-лаганда, жонли, бевосита мушо^ада килиш боскичи анча му^им а^амиятга эга. Бу боскичда укувчилар танкидий фикрлашига жараённинг бундан кейинги йули куп жих,атдан боFлик. Демак, бу боскичга хос булган психик жараён-ларни (кабул килиш, эътибор) фаоллаштириш заруриятини етарлича бах,оламаслик мумкин эмас;

- ривожланаётган таълим Fояларини амалга ошира бориб, бошланFич таълимдаёк укувчининг танкидий фикрлашини раFбат-лантиришга тобора купрок ур^у берилмокда. Бирок, уз мох,иятига кура, бошланFич таълим-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

да куп нарсани шунчаки ёд олиш, репродук-тив фаолиятдаги укув ва куникмаларни эса машклар оркали эгаллаш керак. Шу боис хоти-ранинг иши ва репродуктив фаолиятнинг роли-ни инкор этиб булмайди;

- бошланFич таълим нуктаи назаридан шун-дай х,олат х,ам ах,амиятлики, боланинг асаб тизими х,али кучсиз ва аклий кобилияти нисба-тан паст. Шу боис боланинг кобилияти, унинг навбатдаги масалаларни бажаришга тайёрли-ги ва куч-кувватини куллаб-кувватлаш учун махсус йуналтирилган усуллар тизими керак булади.

Шундай килиб, бошланFич таълимда жара-ёнларни фаоллаштириш зарур: танкидий фикр-лашнинг турли даражаларини шакллантириш (билим-танишув, билим-нусха кучириш, билим-укув, билим-ижод) лозим. Таълимда фаоллаштириш унинг х,ам олий (билим-укув, билим-ижод), х,ам куйи (билим-танишув, билим-нусха кучириш) даражаларида амалга оширилиши зарур. Хар бир боскич аник укув материали ва аник танкидий фикрлашга боFлик х,олда керак булади. Fоянинг куйидан юкори даражаларга ривожланиши куйи даражаларга эътиборсиз-лик билан карашимиз мумкин, дегани эмас.

Танкидий фикрлаш асосида бошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашини шакл-лантиришнинг барча мух,им компонентларини (максад, мазмун, шакллар, метод ва усуллар, восита ва мотивлар) биргаликда куриб чикиш имконияти пайдо булади.

Буларнинг х,аммаси, табиийки, бошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашини шакл-лантиришнинг дидактик асосига киради.

Танкидий фикрлашнинг ташки томони деганда биз анча содда жараёнларни (кабул килиш, диккат-эътибор ва бошкаларни) paFбатлантириш ва боланинг умумий иш кобилиятини саклашни тушунамиз. Бунинг учун куйидаги усуллар хизмат килади:

- турли методлар, турлар ва укув ишлари усулларини навбатлаштириш йули билан турли асаб марказлари ишларини фаоллаштиришни таъминлаш;

- укув жараёнида суз ва кургазмалилик, аник ва мавхумийликнинг узаро туFри муноса-бати;

- дарсда жисмоний ва мусикий дам олиш дакикалари;

- ижобий х,иссиётларни куллаб-кувватлаш;

- дидактик усул сифатида уйин ва мусо-бакаларни куллаш, танкидий фикрлашнинг ички томони - бу, авваламбор, укувчилар фикрлашини фаоллаштириш, бошланFич гурух,ларда эса улар тасаввури ва ижодкорли-гини раFбатлантириш х,амдир.

Танкидий фикрлашни шакллантиришнинг ички томони максадларида фойдаланиладиган асосий усуллар куйидагилардир:

- укувчиларнинг мустакил иши;

- уз-узини ва узаро назорат этиш элемент-лари;

- бошланFич синф укувчилари таълимига муаммоли ёндашув;

- таълимнинг мослашув тизими элементла-ри ва бошкалар.

Биз ишлаб чиккан ташки ва ички шакл-лантириш усуллари тизими бошланFич синф укувчилари танкидий фикрлашининг барча боскичларини камраб олади: жонли мушохдда юритиш боскичида, тасаввурнинг кабул килиш ва юзага келишида; мав^ум фикрлаш боскичида, укув материалини идрок этиш ва тизимлаштиришда, хулоса ва умумлашмалар-ни шакллантиришда, эсга олиш боскичида, узлаштирилган материални куллашда.

Хатто, яхши уйлаб топилган тизим ва танкидий фикрлаш усулларидан окилона фой-даланилганда ^ам укувчи укитувчи режалаш-тирган таъсирларни ^ар доим х,ам мос равиш-да кабул килавермайди. Шу боис, танкидий фикрлашни шакллантирувчи имконият ва воситалар билан бир каторда укувчилар ички механизмини х,ам урганиш зарур. Бу, айникса, бошланFич гуру^ларда му^им. Чунки бошланFич синф укувчиси иродавий сифат-ларининг киёсан паст даражада ривожланиши туфайли х,ар доим онгли ирода кучла-ри оркали уз кучларини куп сарфлайди ва уз кобилиятларини намойиш этишга интилади, деб булмайди. Унинг ихтиёрий танкидий фикрлашини ноихтиёрий фаолият билан куллаб-кувватлаш зарур.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

с 54 V ТАЪЛИМ УСЛУБЛАРИ / МЕТОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ л У

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -63-б.

2. Хошимов К., Нишонова С., Иномова М., Хасанов Р. Педагогика тарихи. - Т.: «Укитувчи», 1996.

3. Хасанова А. Укувчи ёшлар тарбиясида раFбатлантириш ва танбех, мезони. - Т.: «Узбекистон», 1980.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.