Научная статья на тему 'Касбий йўналтирилган муаммоли ўқитиш технологияси'

Касбий йўналтирилган муаммоли ўқитиш технологияси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
3497
420
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муаммоли ўқитиш / маъруза / мазмун / машғулот / касбий йўналтириш / ўқув жарёни. / task training / lecture / content / course / vocational guidance / education procedures

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ахмадалиев С. Й.

Мақолада муаммоли ўқитиш технологияси босқичлари ёритилган ҳамда ўрта махсус, касбҳунар таълими ва олий таълим талабаларини касбий йўналтиришда муаммоли ўқитиш технологиясининг аҳамияти ҳақидаги фикрлар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TECHNOLOGY OF PROFESSION ORIENTED PROBLEM BASED EDUCATION

There is discussed in the article the stages of technology of problem based education and expressed opinions regarding of technology of problem based education of students professional orientation in secondary special and higher education institutions.

Текст научной работы на тему «Касбий йўналтирилган муаммоли ўқитиш технологияси»

18 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ ч_/

Ахмадалиев С.Й.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Мех,нат таълими ва дизайн» кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди

КАСБИЙ ЙУНАЛТИРИЛГАН МУАММОЛИ УКИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

АХМАДАЛИЕВ С.Й. КАСБИЙ ЙУНАЛТИРИЛГАН МУАММОЛИ УЦИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Мак,олада муаммоли укитиш технологияси боскичлари ёритилган х,амда урта махсус, касб-х,унар таълими ва олий таълим талабаларини касбий йуналтиришда муаммоли укитиш техноло-гиясининг ах,амияти х,акидаги фикрлар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: муаммоли укитиш, маъруза, мазмун, машFулот, касбий йуналтириш, укув жарёни.

АХМАДАЛИЕВ С.Й. ТЕХНОЛОГИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ОРИЕНТИРОВАННОГО ПРОБЛЕМНОГО ОБУЧЕНИЯ

В статье раскрыты этапы технологии проблемного обучения и высказаны мнения о значении технологии проблемного обучения в профессиональной ориентации учащихся средних специальных учебных учреждений и студентов высших учебных учреждений.

Ключевые слова и понятия: проблемное обучение, лекция, содержание, занятие, профессиональная ориентация, процесс обучения.

AHMADALIYEV S.I. TECHNOLOGY OF PROFESSION ORIENTED PROBLEM BASED EDUCATION

There is discussed in the article the stages of technology of problem based education and expressed opinions regarding of technology of problem based education of students professional orientation in secondary special and higher education institutions.

Keywords: task training, lecture, content, course, vocational guidance, education procedures.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

Бугунги кунда уцитувчининг вазифаси уцув жараёнини уцувчи-талабаларда фацат репродуктив фикрлашни эмас, балки ижодий фикрлашни %ам шакллантирадиган йусинда ташкил цилишдир. Бунда уцитишнинг муаммоли усули цул келади.

Муаммоли таълим - укув материалини укувчи-талаба онгида илмий изланиш асоси-да билиш вазифалари ва муаммоларини ву-жудга келтирадиган усулда ургатиш услуби-дир. Укувчи-талабанинг фикрлаш фаолиятида муаммоли вазиятлар вужудга келади ва улар объектив равишда изланиш ва мантикий туFри илмий хулосалар чикаришга даъват этади.

Муаммо - илмий билишни ривожлантириш зарурлигини ифодалашнинг субъектив шакли-дир. У муаммоли вазиятда, яъни жамият ри-вожланиши жараёнида билиш ва билмаслик уртасида объектив равишда вужудга келади-ган зиддият.

Муаммоли вазият укувчи-талабанинг маъ-лум психик х,олатидир. Бундай х,олат маълум топширикларни бажариш (масала ечиш, са-волга жавоб топиш) жараёнида зиддиятларни аниклаш туфайли вужудга келади. Ана шу зид-диятни англаш укувчи-талабаларда ишни ба-жаришнинг усули ёки шартлари туFрисидаги янги билимларни излаш эх,тиёжини уЙFотади.

Муаммоли укитиш технологик йул билан ривожланди. Натижада муаммоли укитишнинг турт боскичдан иборат мантикий шакли пайдо булди:

1) муаммонинг куйилиши;

2) уни ечиш йулларини аниклаш;

3) муаммони ечишнинг энг мафул йулини танлаш;

4) муаммони ечиш.

Лекин укувчи-талаба жавобини билмаган саволларнинг х,аммаси х,ам муаммоли вази-ятни вужудга келтирмайди. Масалан, «Тош-кентда канча одам яшайди?», «Доира юзини х,исобланг» каби масалаларни ечишни куйиш х,али муаммоли вазият була олмайди.

Муаммоли укитиш олий таълим муассасала-рида 1980 йиллардан жорий килина бошлан-ди. Собик Иттифок дастурларида «Маърузалар муаммоли характерда булишига эришилсин» деб ёзилган булса-да, лекин уларнинг кандай булиши кераклиги курсатиб берилмаган эди. Муаммоли укитиш илмий асосланмасдан купол

тарзда амалга оширилди. Собик Иттифок дав-ридаги педагогик адабиётларда муаммоли укитиш деб бир ёклама фаолият олиб борилар эди, укувчи пассив тингловчи, уктитувчи фаол маърузачи булиб колар эди.

Тушунчаларни чалкаштириш, атамалар манипуляцияси кенг таркалди. Баъзи таълим берувчилар савол бериб укитишни муаммо куйиш деб тушунишди. Бошка бировлар эса «масала» атамасини «муаммо» деб узгартириб, узларини муаммоли укитишнинг ташаббускор-лари, деб х,исоблашди. Купчилик укитувчилар эса юкорида келтирилган талкинларнинг сунъ-ий эканини куриб, муаммоли укитишни рад эт-дилар. Бу эса муаммоли укитишнинг чиппакка чикишига ва унинг секин-аста унутилишига олиб келди.

«Муаммоли укитиш» атамаси асосида масала тушунчаси булиши мумкин эмас. Акс х,олда, уни методологик жих,атдан асослаш керак бу-лади.

Укувчи-талабаларнинг ижодий кобилиятини шакллантириш учун уларни доимо савол бе-ришга ундаш лозим. Йук жойдан саволнинг кандай пайдо булишини курсатиш, дарс охи-рида карама-каршиликлар ойдинлаштирилиб берилиши зарур.

Бу борада шарк мутафаккири Мух,аммад Мусо ал-Хоразмий шундай фикрларни баён этган:

• укитишда мустакиллик (ижодий фаол-лик);

• кузатилган вокеа ва х,одисаларни тушун-тиришда мунтазамлик, кетма-кетлик;

• тажриба;

• укитишнинг х,ар бир вазиятли савол-жавоб шакли (методи) билиш жараёнини ри-вожлантиради1.

Муаммоли методнинг мох,ияти машFулотлар жараёнида муаммоли вазиятларни яратиш ва ечишдан иборат булиб, унинг асосида дидактик зиддиятлар ётади. Зиддиятларни барта-

1 Хршимов К. Узбек педагогикаси антологияси. - Т.: «Укитувчи», 2010. -72-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

1-чизма. Муаммоли ук,итиш методининг тузилмаси.

Усуллар

Зиддиятлар

1-жадвал. Муаммоли методни куллашда укитувчи ва укувчилар х,аракатлари.

Укитувчи фаолиятининг тузилмаси Укувчи-талабалар фаолиятининг тузилмаси

• укув материалига оид тафовутларнинг таклиф этилиши; • муаммоли вазиятларни тузиш; • муаммонинг мавжудлигини аниклаб бериш; • муаммоли топширикларни лойихалаш • укув материали мохиятининг англаб етилиши; • муаммоли вазият юзасидан фикрлаш; • мавжуд билимлар ва тажрибани кайта тиклаш; • муаммоли масалага утказиш; • топширикни бажариш

раф этиш нафакат илмий билиш йули, балки шу билан бирга укув йули хамдир. Бу методни 1-чизма ёрдамида ифодалаш мумкин.

Муаммоли таълим концепциясининг асосий тушунчалари «муаммоли вазият», «муаммо», «муаммони топиш» кабилар хисобланади. Чизмадан англанадики, муаммоли вазият бу методнинг дастлабки куриниши хисобланиб, узида субъектни аник ёки кисман тушуниб етилган муаммони ифодалайди, уни барта-раф этиш янги билимлар, усуллар ва харакат куникмаларини узлаштиришни такозо эта-ди. Агар укувчида кийинчиликларни йукотиш йулларини излаб топиш учун бошланFич маъ-лумотлар булмаса, шубхасиз, у муаммоли вазият ечимини кабул килмайди, яъни муаммо-нинг ечими унинг онгида акс этмайди. Фикр-лаш муаммо мохиятининг тушуниб етилиши, ифодаланиши, мавжуд билим ва куникмалар мажмуаси ва изланиш тажрибаси асосида муаммоли вазиятни кабул килиш биланок бош-ланади. Бу холда муаммоли вазият муаммога айланади. Хар бир муаммо муаммоли вазиятни узида намоён этади, бирок барча муаммоли вазият муаммога айланавермайди. Мазкур методдан фойдаланиш жараёнида муаммо ечимини топишга ёрдам берувчи йуналишлар курсатилмайди ва чегараланмайди. Бу хусусият муаммоли масалага хосдир. Муаммода ечим-

нинг кандайдир курсаткичлари курсатилса, у муаммоли масала хисобланади. Хар кандай муаммоли топширик маълум муаммони, де-мак, муаммоли вазиятни хам камраб олади. Бирок, юкорида таъкидланганидек, барча муаммоли вазият муаммо була олмайди. Инсон хар доим муаммоли масалаларни хал этади. Агар унинг олдида муаммо пайдо булса, уни муаммоли масалага айлантиради, яъни унинг ечими учун узидаги билимлар тизимига таяна-ди ва маълум курсатишларни белгилаб олади.

Муваффакиятсизликка учраган такдирда у бошка курсаткичларни кидиради ва шу муаммо буйича янги вариантлардаги масалаларни лойихалайди.

Таълим жараёнида муаммоли методни куллашда укитувчи ва укувчилар томонидан 1-жадвалдаги каби харакатлар амалга ошири-лади.

Тадкикотчилик укитиш методини куллашда укитувчи укувчилар билан хамкорликда хал этилиши зарур булган масалани аниклаб олади, укувчилар эса мустакил равишда таклиф этилган масалани тадкик этиш жараёнида за-рурий билимларни узлаштириб оладилар ва унинг ечимини бошка вазиятлар билан таккослайдилар. Урнатилган масалани ечиш давомида укувчилар илмий билиш методла-рини узлаштириб, тадкикотчилик фаолиятини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

V_/

2-жадвал. Тадкикотчилик укитиш методини к,уллашда укитувчи ва укувчилар х,аракатлари.

Укитувчи фаолиятининг тузилмаси Укувчи-талабалар фаолиятининг тузилмаси

• укувчиларга укув муаммосини таклиф этиш; • укувчилар билан хамкорликда тадкикот масаласини урнатиш; • укувчиларнинг илмий фаолиятини ташкил этиш • укув муаммолари мохиятини англаб олиш; • тадкикот муаммосини укитувчи ва укувчилар билан биргаликда урнатишда фаоллик курсатиш; • уларни ечиш усулларини топиш; • тадкикий масалаларни ечиш усулларини узлаштириш

олиб бориш куникмаси, тажрибасини эгаллай-дилар.

Таълим жараёнида тадкикотчилик укитиш методини куллашда укитувчи ва укувчилар то-монидан 2-жадвалда келтирилган харакатлар амалга оширилади.

Тадкикотчилик методлари укувчилардан ижодий хусусият касб этувчи юкори дара-жадаги билиш фаолиятини ташкил эта олиш куникма ва малакаларига эга булишни такозо этади. Бунинг натижасида укувчилар мустакил равишда янги билимларни узлаштира олади-лар. Бирок узлуксиз таълим тизимига шахсга йуналтирилган таълимни фаол жорий этиш-га йуналтирилган ижтимоий харакат амалга оширилаётган мавжуд шароитда ушбу йуналишдаги лойихаларни тайёрлаш узига хос долзарб ахамиятга эга булиб бормокда.

Атокли польшалик олим В.Окон шундай ёзади: «Укувчилар тадкикотчилик йулини танлашни канчалик истаса, натижа шунчалик яхши булади». Шунга карамасдан, бу тасниф мактаб амалиётида бирмунча кенг таркалган ва педагогик хамжамият томонидан эътироф этилган. Шунингдек, буюк дидакт И.Я.Лернер асарлари асосида илмий тадкикот1 хам амалга оширилган.

Муаммоли маъруза нима? Муаммоли маъ-руза - муаммоли укитишнинг асоси. Лекин бу тушунча х,али жуда аник эмас. Баъзилар уни фанда х,али ечилмаган муаммолар х,акидаги маъруза дейишса, бошкалар муаммоларни дарсларда ечиш, деб хисоблашади. Аммо бу муаммони масала ёки бошка маънода тушу-нишдир.

Муаммоли укитишнинг кийинчиликлари шундаки, биринчидан, у кушимча вактни талаб килади, маълумотлар етказиб бериш буйича информатив укитишдан оркада колади. Ик-кинчидан, муаммоли укитиш укитувчидан

1 Меретукова В.Р. Инновационные идеи в дидактических трудах И.Я.Лернера. Дисс. ... канд. пед. наук (13.00.01). -М., 2003.

катта педагогик майорат талаб килади. Дарс-да муаммоли вазиятларни вужудга келтириш учун укитувчида, биринчи навбатда, олимлик хусусияти булиши талаб этилади. Бирок ана шу холатларнинг узи муаммоли укитишни кенг ва самарали куллашга имкон бермайди.

Муаммоли укитиш - таълим сифатининг янги боскичи. Хозирги даврда укувчи-тала-баларга маълумот ва тавсияларнинг маълум тупламини бериш унчалик ахамиятли эмас, уларнинг маълумотларни мустакил олиши ва уз билимига айлантириши учун аник ёндашув-ларга эга булиши мухимдир. Албатта, айрим маълумотларни маъруза вактида етказиш им-кони булмай колади, лекин тежалган вактлар хисобига хулосалар чикарилади, умумлашти-рилади, дунёкараш шакллантирилади, яъни укитишнинг муаммоли характери очиб бори-лади. Бунда укувчи-талабаларнинг мустакил ва танкидий фикр юритиб, хар томонлама асосланган карорлар кабул килиши ахамият-лидир. Укитишнинг охирги максади билимларни курук ёдлаб олиш эмас, балки касбий фао-лиятида зарур буладиган амалий куникмаларни шакллантиришдир. Укитиш - билим бериш эмас, балки олдинги авлоднинг ижтимоий та-рихий тажрибасини ургатишдир.

Укувчи-талабалар билан укитувчи кенг мулокотга киришиши лозим. Уларга дарс-ликдаги тайёр билимларни бериш билан бирга х,аёт ва билимлардан кандай фойдала-ниш хакида сузлаш зарур. Муаммоли укитиш оркали укувчи-талабани уз фикрини айтиш-га, уни химоя килиш ва бахслашишга ургатиш мумкин. Укитиш жараёнида карама-каршилик булмаса бахс хам, мунозара хам булмайди. Мунозарасиз эса муаммонинг ечими топил-майди. Дарс жараёнида бир-бирига х,урмат, ишонч ва ишчанлик рухи хукмрон булиши ке-рак. Укувчи-талаба укитувчининг ургатишга самимий интилаётганини билиши, уни узига тенг кураётганини яккол хис килиши зарур. Бу эса, шубхасиз, укитишда шахс омилини

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

хисобга олиш, бирга ишлаш педагогикасини куллаш ва таълимни инсонийлаштириш билан узвий боFлик.

Маълумки, муаммоли таълимнинг максади «илмий билиш, билимлар тизими натижалари-ни узлаштиришгина эмас, балки натижаларга эришиш йулини хам узлаштиришдир»1.

У укувчи-талабаларнинг укув материалини узлаштиришдаги аклий изланиш, ижодий фа-олликларига хизмат килади.

Муаммоли таълимдан фойдаланиб утказила-диган маъруза ва амалий машFулотларга тайёрланишда куйидагилар режалаштири-лади:

1) урганиладиган мавзунинг максад ва ва-зифалари, уни муаммоли таълим воситасида урганиш имкониятлари;

2) мавзуни урганишда укувчи-талабаларга бериладиган муаммоли саволлар ёки топши-риклар мазмуни;

3) укувчи-талабаларнинг муаммоли топ-ширикларни ечишга хизмат килувчи, аввалги урганган билим захиралари;

4) муаммоли топширикларни хал этишга ёрдам берувчи укувчи-талабаларнинг куникма ва малакалари;

5) топширикларни ечишга кандай кургаз-мали куроллар, воситалар керак булиши;

6) муаммоли топширикларни ечиш натижа-сида билим ва малакаларнинг тахминий хажми;

7) килинган ишлар ва уларнинг натижала-ридан кандай хулосалар чикариш лозимлиги хакидаги ишлар.

Хар кандай савол укувчи-талабаларнинг айни саволни хал этишга булган кизикишлари, ички интилишларини хосил килавермайди. Шу боис саволлар кизикарли, узида кандайдир карама-каршиликларни ифодаловчи, укувчи-талабани хайратга солувчи, фикрлашини фаол-лаштирадиган тарзда тузилиши лозим.

Хакикатан хам муаммоли укитиш техноло-гияси таълимнинг энг самарали усулларидан булиб, унга илмий билимлар асосида муаммоли вазиятлар киритилиб, укув материали анъа-навий шаклда баён этилади.

Муаммоли укитиш самарадорлиги укитувчи ва укувчи-талабаларнинг узаро хамкорликдаги фаолиятига боFлик. Муаммоли укитиш укувчи-

1 Махмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил этиш. - Т.: «Укитувчи», 1992. -192-б.

талабаларнинг илмий изланувчанлик коби-лиятини шакллантиради, уларнинг билим олиш фаоллигини оширади.

Укитувчи муаммоли укитишни шундай ташкил этадики, бунда укувчи-талабалар но-таниш билимни узлаштириши учун нима ки-лиш кераклиги хакида мулохаза юритади ва узига бир неча саволлар билан мурожаат эта-ди. Масалан, дастлаб у «Муаммони цал этиш ва у билан боглик, билимни узлаштириш учун нима килиш керак?», «Масала ечимининг та-мойили кандай?» каби саволларга жавоб то-пишга уринади.

Муаммоли укитиш - таълим беришнинг шундай методики, бунда реал ижодий жараён моделлаштирилади. Бошкача айтганда, муаммоли вазият яратилиб, укувчи-талабаларнинг муаммони ечиш борасидаги изланишлари бошкарилади. Укувчи-талабалар янги билим-ларни укитувчилар ёрдамида узлаштирадилар. Бунинг учун икки омил мухим хисобланади:

1. Маълум укув материалини билишга эхтиёжнинг юзага келиши.

2. Маълум масалаларни бажариш учун за-рур булган умумлашган янги билимларни эгал-лаш.

Албатта, муаммоли укитиш методидан фой-даланган холда дарсни ташкил этиш укув материалини урганиш кетма-кетлиги ва тахлил этишга узига хос ёндашувни такозо этади. Укитувчи саволларни укув муаммоси сифати-да куяди. Саволлар замирида маълум муаммони акс эттирувчи таълимий масала ётади. Укитувчи муаммоли саволлар куйиб, укувчи-талабаларнинг мухокамада фаол иштирок эти-шини таъминлайди. Укувчи-талабаларнинг муаммони ечиш жараёнида катнашиш имко-нига караб, муаммоли укитишни турли дара-жада ташкил этиш мумкин.

Биринчи боскич. Укитувчи муаммони тулик ёритади ва унинг ечимини топиб беради; карши саволлар ёрдамида укувчи-талабаларни фикрлашга мажбур этади.

Иккинчи боскич. Укитувчи муаммони куйиб, унинг мазмунини ифодалайди. Кейин укувчи-талабаларни муаммо ечимини мустакил из-лашга йуналтиради.

Учинчи боскич. Укитувчи муаммони баён этмайди, балки муаммоли вазият яратади. Укувчи-талабалар мустакил фикрлаб, муаммоли вазиятдан чикиш йулини топадилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

2-чизма. Муаммоли укитиш боск,ичлари.

Ишлаб чицариш масалаларини уз ичига олган муаммоли вазиятни келтириб чикариш

Муаммоли вазиятни асослаш ва тушунтириш

Муаммоли вазиятни талабалар билан биргаликда тахлил килиш Муаммоли вазият ечимининг бир неча усулларини аниклаш

_1_

Муаммоли вазиятнинг самарали ечимини далиллар билан асослаш

Муаммонинг натижавий

ечимини танлаб, х,ар томонлама бах,о бериш

Туртинчи бос^ич. Бунда укитувчи изланиш сохасини белгилайди, халос, муаммога «якин-лашиб боради», лекин унинг мазмуни ва ечимини курсатмайди. Укувчи-талабаларни мустакил фаолиятга йуналтиради.

Муаммони хал этиш жараёнида укувчи-талабалар маълумотларни кайта ишлабгина колмай, балки уларни узлаштиради ва узи учун янги билимларни кашф этади. Муаммоли укитишнинг асосий мохияти ва афзаллиги шундаки, укитувчи таълим усуллари (муаммоли саволлар куйиш, гипотезаларни илгари су-риш ва уларни тасдиклаш ёки рад этиш, укувчи-талабаларга «ёрдам сураб» мурожаат этиш ва бошкалар) оркали уларни ижодий фикрлашга ва мунозарага чорлайди.

Муаммоли укитиш укувчи-талабаларнинг нафакат синф-аудиториядаги, балки ундан ташкаридаги мустакил ишини фаоллаштиради. У куйидаги боскичларни уз ичига олади:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• ишлаб чикариш масалаларини уз ичига олган муаммоли вазиятни келтириб чикариш;

• муаммоли вазиятни асослаш ва тушунтириш;

• муаммоли вазиятни талабалар билан биргаликда тахлил килиш;

• муаммоли вазият ечимининг бир неча усулларини аниклаш;

• муаммоли вазиятнинг самарали ечимини далиллар билан асослаш;

• муаммонинг натижавий ечимини танлаб, хар томонлама бахо бериш.

Бу боскичлар кетма-кетлигини схематик тарзда тасвирлаш хам мумкин (2-чизма).

Муаммоли вазиятни яратиш ва унинг ечимини топишда куйидаги усуллардан фойдала-нилади.

Мавзуни муаммоли баён этиш. Таълим жараёнида укитувчи муаммоли вазиятни яра-тиб, унинг охирги ечимини топиб беради.

Намунавий муаммоли вазият ечимини мустацил топиш. Бунда юкорида таъкидлаган шарт-шароит сакланиб колинади, аммо укитувчи укувчи-талабалардан аввал берилган муаммоли вазият ечимига караб, намунавий муаммоли вазият ечимини топишни талаб этади. Бундай машFулотлар оркали талабаларга муаммоли вазиятларни ечишнинг макбул усул-лари ургатилади.

Куп вариантли муаммони таклиф этиш ва уни ечишда етишмаётган билимларни аницлаб, муаммо ечимини излаш ва топиш. Бунда укувчи-талабалар мустакил фаолиятга йуналтирилади. Улар олган билимларни умум-лаштириб, уз тажрибасидан фойдаланган холда муаммонинг узига хос ечимини топиш йулларини излайди.

Комбинациялашган муаммоли уцитиш. Бунда муаммо натижага имкон берадиган бир нечта кичик муаммоларга булинади, савол-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

жавоб оркали муаммонинг макбул ечими то-пилади.

Комбинациялашган муаммоли машFулотда укув материали укитувчи билан хамкорликда урганилади. Маъруза муаммоли баён этилади. Кейинги муаммоларни ечишда укувчи-тала-балар мустакил фаолият курсатади.

Тадцицот характеридаги муаммоли уцитиш. Бунда таълим бериш ихтисосликка йуналтирилиб, укувчи-талабаларга ишлаб чикариш муаммоларини уз ичига олган вази-фалар тартиб билан берилади. Укувчи-талаба-лар эса муаммони урганиб, махсус фанлардан эгаллаган билимлари ва касбий-ижодий махо-ратларига таянган холда муаммо ечимини мустакил топишади.

Муаммоли вазият муаммодан фаркли ра-вишда унга укувчи-талабани жалб этишдан иборат. Дидактика ва психологияга доир ада-биётларда муаммоли вазиятларнинг типлари-ни таснифлаш асосида уларни яратишнинг энг мухим йуллари ва усуллари ишлаб чикилган. Академик М.Махмутов муаммоли вазият тип-ларини таърифлаш билан биргаликда уларни яратишнинг куйидаги асосий усулларини ифо-далайди1.

1. Укувчиларнинг назарий тушунчаларни талаб киладиган ходисалар, фактлар, шунинг-дек, ходисалар уртасидаги ташки номувофик-ликларга дуч келиши уларни ана шу номуво-фикликларни тушунтиришга интилишга ундай-ди ва бу интилиш билимларни фаол узлаш-тиришга олиб келади.

2. Укувчилар мактаб, уй ёки ишлаб чика-ришда амалий топширикларни бажараётгани-да вужудга келадиган таълимий ва хаётий ва-зиятлардан фойдаланиши. Бундай холдаги муаммоли вазиятларда укувчилар уз олдига куйган амалий максадга мустакил равишда эришиш учун харакат килишда муаммони узлари вужудга келтирадилар.

3. Ходисани тушунтириш ёки уни амалда куллаш йулларини излашга доир таълимий-муаммоли топшириклар куйиш.

4. Укувчиларни хаётий тасаввурлар билан фактлар ва ходисаларни тахлил килишга кизиктириш.

1 Махмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил этиш. - Т.: «Укитувчи», 1992. -192-б.

5. Тахминлар, хулосаларни баён килиш ва уларни тажрибаларда текшириш.

6. Укувчиларни фактлар, харакат ва ходисаларни таккослашга хамда карама-карши куйишга даъват этиш.

7. Укувчиларни янги фактларни умумлашти-риш, таккослашга раFбатлантириш. Бунда, одатда, муаммоли вазият вужудга келади, чун-ки таккослашда янги фактларнинг кандайдир алохида, тушунтириб булмайдиган белги ва хусусиятлари аникланади.

8. Фанлараро алокаларни ташкил этиш. Купинча укув материали муаммоли вазиятни вужудга келтиришни таъминлайди. Бундай холда бошка укув фанларидаги урганилаётган материалга боFлик факт ва маълумотлардан фойдаланиш лозим.

Шундай экан, таълим жараёнини укитувчи ва укувчи хамкорлигида онгли, маълум максадга йуналтирилган фаолият деб караш туFридир. Унинг таркибий кисмлари максадга йуналганлик, эхтиёж-интилиш, мазмун, фаолият, жараён, назорат-тузатиш ва натижаларни бахолашдан иборат. Муаммоли дарсда янги урганилаётган конун-коидага оид фактлар туплаш, уларни таккослаш ва тахлил килиш, билимларни урганиш ва мустахкамлаш парал-лел равишда олиб борилади.

Таълим тизимида фаолият курсатаётган хар бир укитувчи дарс жараёнида муаммоли таълим усулини куллаш учун, аввало, куйидаги кетма-кетликни аник билиб олиши зарур:

- муаммони куйиш;

- муаммони характерловчи шароитни урганиш;

- куйилган муаммони цал килиш;

- топилган ечимнинг тугрилигини асос-лаш;

- муаммонинг ечимини излаш ва цал килиш жараёнида пайдо булган янги билимларни анг-лаш;

- муаммони тизимлаш, мотивлаштириш ва умумлаштириш;

- муаммонинг ечимини урганиш, унинг янада ихчам ва кулай йулларини излаш.

Муаммоли таълим технологияси буйича килинадиган барча ишлар узига хос амалий асосга эга. Таълим лойихасини тайёрлаш укитувчи ва укувчи-талабанинг келажакда биргаликда амалга оширадиган фаолиятини олдин-дан белгилайди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

Укитувчи таълим лойихасини амалга оши-ришда, энг аввало, укувчи-талабанинг фикр-лаш фаолиятида мантикий туFри, илмий хуло-саларни чикариш ва узлаштиришга раFбатлан-тирадиган муаммоли вазиятларни вужудга келтиришни назарда тутмоFи лозим.

Муаммоли вазиятни вужудга келтириш, ун-дан фойдаланиш усулларини яратиш, таълим тизимининг хар бир боскичида урганиладиган фанлар, уларнинг хусусиятлари, укувчи-тала-баларнинг ёш хусусиятларини хисобга олган холда яратилади. Бир хил ёшдаги укувчи-талабаларнинг жисмоний ва аклий хусусият-ларига кура тушуниши, фикрлаши, ишни бажа-риш кобилияти турлича булади. Шунинг учун муаммоли вазиятни яратишдан аввал укувчи-талабани рухий жихатдан пухта тайёрлаш за-

рур.

Муаммоли вазиятларни хал килиш усулла-рида асосий етакчи функциялар:

- ургатувчи: билимларнинг долзарблигини аниклашга асосланади;

- ривожлантирувчи: тацлилий тафаккур, алоцида фактлар оркали ходиса ва конуний-ликни кура билишни шакллантиради;

- тарбияловчи: коммуникатив куникма-ларни шакллантиради.

Демак, муаммоли вазиятлар укувчи-тала-баларнинг мустакил ишларини такомиллашти-ришга асосланган булиб, улар илмий тушунча-лар, амалий куникмалар ва малакаларни шакл-лантириш, бошка материалларни чукур мантикий тахлил килишга асосланган. Агар сиз муаммоли дарс утишни истар экансиз, аввалам-бор, муаммоли вазиятларни яратиш йулларини билишингиз керак булади. Бунда куйидагиларга эътибор беринг:

- аник саволлар куясиз: умумлаштириш, ис-ботлаш, аник мантикий фикр юритишга ун-довчи;

- укувчи-талабаларга фикрлашга ундовчи саволлар берилиб, унинг ечимини мустакил равишда топишни таклиф этасиз;

- назарий ва амалий топшириклар оркали укувчи-талабаларни таккослаш, умумлаштириш, хулосалар чикариш, берилган фактларни солиштиришга даъват киласиз;

- бир саволга турли нуктаи назар билан караш лозимлигини тушунтирасиз ва берилган жавобларни асослашга ундайсиз;

- укувчи-талабаларга ходисани турли вази-ят оркали куриб чикишни таклиф этасиз хамда амалий иш жараёнида дуч келадиган карама-каршиликларни маълум киласиз.

Шундай килиб, муаммо хеч кандай тайёр-гарликсиз, туFридан-туFри куйилмайди. У бу-тун дарсдаги бош масала сифатида баён килинади. Куйилган муаммоларнинг мураккаб-лиги укувчи-талабалар савиясига мос булиши керак. Таништириладиган материаллар унча катта булмаслиги лозим. Материаллар, хусу-сан, масалаларни укувчи-талабаларнинг уз-лари хал кила олсаларгина, уларнинг муаммо-ларни хал килишдаги салохияти ортади.

Муаммоли дарсларда мавзуга оид берила-диган саволлар шундай тузилиши лозимки, укувчи-талабалар саволга жавоб беришда камчиликларни тулдирсин, номаълумларни аникласин, ухшашлик ва фаркни топсин, фик-рини ифодаласин.

Муаммоли вазиятни хосил килиш куйидаги методлардан фойдаланган холда ташкил эти-лади:

- тадкикот;

- эвристик сухбатлар;

- намойиш этиш;

- муаммоли баён килиш;

- репродуктив.

Тадкикот методида укувчи-талабалар изла-нишга, узлари учун янги муаммони хал килишга йуналтирилади ва у куйидаги боскичларда амалга оширилади:

• факт ва ходисаларни кузатиш ва урганиш;

• тушунарсиз ходисаларни ойдинлашти-риш;

• башорат (гипотеза)ни олFа суриш;

• режа тузиш ва уни амалга ошириш;

• ечимини топиш ва уни текшириш.

Бу методдан оFзаки ва матбуот сузлари, курсатмали воситалар, амалий ишлар, ёзма ва график ишлар, лаборатория машFулотларида фойдаланилади.

Эвристик метод узаро боFлик булган савол-лардан сухбат ташкил этиш йули булиб, унда укувчи-талабалар уз билимларидан фойдала-нибгина колмай, балки изланишларни амалга ошириши лозим.

Намойиш этиш урганилаётган объект ха-ракат динамикасини очиб беришда кул келади ва айни чоFда предметнинг ташки куриниши ва ички тузилиши хакида тулаконли маълумот

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

беришдa кенг к1Уллaнилaди. Taбиий oбъект-лaрни нaмoйиш килишдa oдaтдa УНИНГ тaшки куриниши (шaкли, х^жми, микдoри, рaнги, киcмлaри, yлaрнинг y3apo мyнocaбaтлaри)гa эътибoр кaрaтилaди, cyнгрa ички тузилиши ёки aлox1идa xycycиятлaрини yргaнишгa ути-лaди.

Myaммoли бaён этишнинг мox1ияти укитувчи мyaммoни куйиб, уни узи х^л килиши Ba ечим-нинг ax1aмиятини yкyвчи-тaлaбaлaргa ту-шу-нaрли зиддиятлaр oркaли кyрcaтишдaн ибo-рaт.

Репрoдyктив тaълим метoдлaри юкoридa келтирилгaн метoдлaрдaн кyйидaги yнcyрлaр-нинг мaвжyдлиги билaн фaрклaнaди: уки-тувчининг билимлaрни тушунтириши, yлaрни Укyвчилaрнинг ёдидa caклaнишини тaъминлa-ши Ba кaйтa ишлaб чикиши (репрoдyкция). Узлaштирилгaн билимлaрнинг му^^м булиши^ yлaрни куп мaртa тaкрoрлaш эвaзи-гa эришилaди. Maзкyр метoд тaълимнинг бaр-чa бocкичлaри, acocaн, бoшлaнFич cинфлaрдa укиш Ba ёзиш, aрифметик x1aрaкaтлaрни aмaл-гa oшириш кyникмaлaрини yзлaштиришдa мух,им урин тyтaди.

Демaк, мyaммoли тoпшириклaр укувчи-тaлaбaлaрнинг му^кил билим oлишлaрини кyчaйтирaди.

Укyвчи-тaлaбaлaрни муа^кил ишгa тaйёр-лaшнинг мух,им шaртлaридaн бири кун тaрти-бини oптимaллaштиришдир. Бизнинг кyзaтиш нaтижaлaримиз шуни кур^^ики, укувчи-тaлaбaлaрнинг мycтaкил ишлaригa тaйёр билим берилмacдaн мyaммoли укитиш метoдлa-ридaн фoйдaлaниб, дaрcлaрни тaшкил килинca, мycтaкил фикрлaш Ba мyшox1aдa килиш фao-лияти caмaрa берaди. Бу yз-yзидaн билимлaр берилмacлигини, фaкaт oлиниши керaклиги-нинг янa уз иcбoтини тoпди.

Бу xyлocaлaрни тaлaбaлaрнинг мaлaкaвий педaгoгик aмaлиёт жaрaёнидa кacб-x1yнaр шл-лежлaридa aнa шyндaй дaрcлaрни тaшкил килгaнидa мyaллиф иштирoкидa Сергели no-литеxникa кacб-x1yнaр кoллежидa cинoвдaн yткaзиб aмaлдa cинaб курилди.

Укyвчи-тaлaбaлaрни мycтaкил ишгa йyнaл-тиришдa aнчa-мyнчa кийинчиликлaргa дуч ке-линaди. Чунки yкyвчи-тaлaбaлaрнинг acocий вaкти мaшFyлoтлaргa кaтнaшиш Ba yлaргa тaйёрлaниш учун caрфлaнaди. Myaммoли тoпшириклaрни бaжaриш эca yлaр учун ик-

кинчи дaрaжaли мacaлa x1иcoблaнaди. Xoлбyки, мyaммoли мycтaкил иш Укyвчи-тaлaбaлaрнинг ижoдий кoбилияти, aмaлий-кacбий мaлaкacи-ни ривoжлaнтириш учун acoc булиб xизмaт килaди.

Анъaнaвий Укитишдa yкyвчи-тaлaбaлaр Укитyвчи тoмoнидaн берилгaн тaйёр билим-лaрни yзлaштирaр эдилaр. Myaммoли укитиш жaрaёнидa эca yлaр aмaлий фaoлият oркaли ижoдий фикрлaшгa yргaтилaди. Myaммoли Укитишдa Укyвчи-тaлaбaлaр нaфaкaт топши-ри^рни мycтaкил бaжaриш мax1oрaтини э^л-лaйди, бaлки янги фикр Ba Foялaрни илгaри cyрaди, ишлaб чикaришдa кУллaнилaётгaн теx-нoлoгик жaрaёнлaрни ижoдий yргaнaди. Шуни aлox1идa тaъкидлaш жoизки, yкyвчи-тaлa-бaлaрнинг мycтaкил иши - мyaммoли вaзият ечимини тoпиш укитиш ycyллaригa куп жих^т-дaн бoFлик бyлaди.

Укитyвчи Укyвчи-тaлaбaлaрни мyaммoнинг фaoл ечими жaрaёнигa жaлб этгaндaгинa Укyвчи-тaлaбaлaрнинг муа^кил ижoдий фao-лияти рaFбaтлaнтирилaди. Укитyвчи ёрдaмчи caвoллaрни куяди, yкyвчи-тaлaбaлaрнинг yлaр мyx1oкaмacидa фaoл иштирoкини тaъминлaй-ди. Myнoзaрa бoшлaниши рaFбaтлaнтирилaди, x1aммaни бир^ли^ фикрлaшгa жaлб этaди Ba фaндa aкc эттирилгaн мaълyм ечим йyллaрини кyрcaтиб, мyaммo ечимигa oлиб келaди.

Укyвчи-тaлaбaлaрнинг мyaммo ечими жa-рaёнигa кaтнaшиш дaрaжacигa кyрa тaълим-нинг турли дaрaжaдa мyaммoли тaшкил этили-ши фaрклaнaди. Биринчи дaрaжa Укитyвчининг шyндaй фaoлиятини кyздa тyтaдики, бyндa Укyв мaтериaлини бaён этишдa унинг узи мyaммo-ни тулик ёритaди x1aмдa унинг ечими йулини oчиб берaди Ba Укyвчи-тaлaбaлaрни кaрши caвoллaр ёрдaмидa биргa фикрлaшгa жaлб этaди. Myaммoли тaълимнинг иккинчи дaрa-жacи Укитyвчи тoмoнидaн мyaммoнинг ку-йилиши Ba ифoдaлaб берилишигa йул oчaди, кейин yкyвчи-тaлaбaлaрни унинг ечимини му^кил излaшгa йyнaлтирaди. Учинчи дaрa-жa мyaммoни ифoдaлaмaй, Укитyвчи тoмoни-дaн мyaммoли вaзиятнинг ярaтилиши Ba Укyвчи-тaлaбaлaрнинг кейинги мycтaкил фao-лиятини кyздa тyтaди. Myaммoли укитишни тaшкил этишнинг туртинчи дaрaжacидa уки-тyвчи излaниш ^х^ини белгилaйди, xoлoc, мyaммoгa «якинлaштирaди», лекин уни кур-

ЗАMОНАВИЙ ТАЪЛИMI CОВРЕMЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, З

еатмайди ва yкyвчи-талабалаpни муетакил из-ланишга йyналтиpади.

Муаммоли Укитишнинг афзалликлаpини куйидагича хулоеалаш мумкин:

• Кандай, нимага ва нима учун укитиш каби cаволлаpга, энг мухим еавол, кандай килиб на-тижали укитиш еаволига жавоб топилади.

• Укитувчининг иш, яъни мexнат cамаpа-доpлигини ошиpади.

• Укитиш жаpаёнида x^p биp укувчининг индивидуал хycycиятлаpи ва хаpактepини ино-батга олган холда пeдагогик жаpаённи ташкил килиш, укитиш натижаеини бахолашда эеа ху-сусий (cyбъeктив) бахоланишдан укитувчини озод этиш имконини бepади.

• Укитиш жаpаёни буйича бош вазифалаp-ни укитиш воcиталаpига юклаш оpкали укитув-

чининг вактини cамаpали килади, шу боие укитувчи кyпpок вактини xаp биp укувчининг шахеий pивожланишига бepишга имкон яpа-тилади.

• Укyвчилаp билим даpажаcини бeлгилаш, уни назоpат килиш ва монитоpинг тизимида cyбъeктив бахолаш мeзонлаpига имкон бep-майди, yлаp объeктив кeчади, бахолаш ва на-зоpатда шаффофликка эpишилади.

• Муаммоли укитиш мeтодлаpида куйидаги фикpлаш таpбиялаpининг pивожланишига за-мин яpатилади:

- мантикий фикpни pиволантиpиш;

- танкидий фи^ни pивожлантиpиш;

- ижодий фикpни pивожлантиpиш.

Адабиётлар:

1. Йyлдошeв Ж.F., Хаеанов С. Пeдагогик тeхнологиялаp. I Укув кулланма. - Т.: «Иктиеод-молия», 2009.

2. Ишмyxамeдов Р., Абдyкодиpов А., Паpдаeв А. Таълимда инновацион тeхнология-лаp. Амалий тавcиялаp. - Т:. «Иcтeъдод», 2008.

3. Махмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил этиш. - Т.: «Укитувчи», 1992.

4. Хошимов К. Узбeк пeдагогикаcи антологияеи. - Т.: «Укитувчи», 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ I СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.